У грамадскім жыцці насельніцтва Беларусі ўжо ў самым пачат-ку жалезнага веку вызначыліся прыкметы разлажэння першабыт-наабшчынных адносін. У выніку росту прадукцыйных сіл, асабліва ў земляробстве і жывёлагадоўлі, шырокага распаўсюджвання жа-лезных прылад працы з'явілася магчымасць накопліваць унутры роду больш матэрыяльных каштоўнасцей - збожжа, жывёлы, пра-дуктаў палявання, зброі, жалезных прылад працы і г.д. Гэта пры-водзіла да ўзнікнення супярэчнасцей паміж родамі і плямёнамі, частых ваенных сутыкненняў паміж імі. Аб гэтым сведчыць харак-тар паселішчаў. Асноўньш іх тылам у гэты час становяцца ўмаца-ваныя гарадзішчы. Першапачаткова гарадзішчы абгароджвалі толькі драўлянай сцяной. Затым сталі насыпаць валы, выкопваць равы, павялічваць стромкасць схілаў.
Войны і ваенныя набегі з мэтай захопу накопленых запасаў, а таксама людзей хутка сталі звычайнай з'явай. У гэтых умовах у грамадска-палітычным жыцці асноўная роля стала належыць муж-чынскаму насельніцтву. Вярхоўнай уладай у родзе і племені стаў агульны сход узброеных воінаў. Ён вырашаў пытанні вайны і міру, выбіраў старэйшыну роду і правадыра племені. Такі грамадска-палітычны лад, які ўзнік на апошняй стадыі першабытнаабшчын-нага ладу, атрымаў назву ваеннай дэмакратыі.
На поўдні Беларусі працэс разлажэння першабытнаабшчынных адносін пачаўся значна раней, чым на поўначы. Гэтаму садзейніча-ла суседства са скіфа-сармацкімі плямёнамі, дзе гэтыя працэсы шлі даволі інтэнсіўна. Вялікія абшчынныя дамы, якія адпавядалі таму часу, калі патрыярхальная сям'я з'яўлялася адзіным калектывам, на поўдні зніклі не пазней трэцяй чвэрці 1 тысячагоддзя да н. эры і ўступілі месца індывідуальнаму жыллю, якое прызначалася для індывідуальнай сям'і. Гэтаму ў значнай меры садзейнічала раз-віццё земляробства. Археалагічныя помнікі сведчаць, што ў гэты час ужо ўзнікла сярод людзей і маёмасная няроўнасць, У Чаплінскім могільніку, напрыклад, знойдзены параўнальна багатыя пахаванні з мноствам розных рэчаў і са зброяй і бедныя пахаванні, дзе рэчаў амаль не было.
У I—III стст. н. э. на поўдні Беларусі насельніцтва пакінула ўма-цаваныя гарадзІшчы і пасялІлася на адкрытых месцах - селішчах. Відаць гэта адбылося ў вынІку ўзнікнення вялікіх племянных аб'-яднанняў, у межах якіх для кожнай асобнай абшчыны страцілася неабходнасць ва ўмацаваных паселішчах.
Узнікненне маёмаснай няроўнасці, паяўленне багатых і бедных сем'яў паскорыла распад радавых адносін. Сваяцкія сувязі сталі страчваць сваю сілу. На адкрытых паселішчах размяшчаліся ўжо не толькі кроўныя родзічы, але і семМ з чужых родаў. Радавая абшчы-на пачала ўступаць сваё месца сельскай. У яе аснове ўжо былі не сваяцкія, а тэрытарыяльныя і эканамічныя сувязі.
У цэнтральнай і паўночнай частках Беларусі гэтыя працэсы па-чаліся, як сведчаць археалагічныя даныя, на 2-3 стагоддзі пазней, у 4-5 ст. н. эры.
У перыяд жалезнага веку на тэрыторыІ Беларусі пражывала не-калькі вялікіх племянных груп. Гэта былі даволі ўстойлівыя аб'яд-нанні, не пакідаўшыя месц свайго знаходжання на працягу многіх стагоддзяў. Яны характарызаваліся агульнасцю тэрыторыі, адноль-кавым характарам жылля, паселішчаў, падабенствам пахавальных абрадаў і г.д.
У раннім жалезным веку тэрыторыю сучаснай Гомельскай, паўд-нёвых раёнаў Магілёўскай і Мінскай абласцей, а таксама паўднёва-ўсходняй часткі Брэсцкай вобласці займалі плямёны так званай мілаградскай кулыуры (ад назвы в. Мілаграды Рэчыцкага раёна Гомельскай вобласці). Паўночная граніца іх месцажыхарства даходз-іла да Слуцка, Бабруйска, Рагачова, Крычава. Тут яны межавалі з плямёнамі культуры штрыхаванай керамікі. Натэрыторыі Украіны мілаградскія млямёны займалі тэрыторыю да ракі Рось. На поўдні яны суседмічалі з скіфскімі плямёнамі. Усходнімі суседзямі мілаг-радцаў былі плЯМвны кжнаўскай культуры, якія пражывалі ў басей-не ракі Дзясна, на тэрыторыі сучаснай Бранскай і суседніх з ёй абласцей. Заходнімі суссдчямі мілаградцаў былі плямёны лужыцкай і ўеходнепаморскай культур, якія пражывалі ў басейне ракі Вісла.
Першапачаткова мілаградцы жылі ва ўмацаваных гарадзішчах і неўмацаваных пасяленнях паўземлянога тыпу, а таксама ў невялІкіх драўляных пабудовах слупавай канструкцыі. Яны займаліся земля-робствам, жывёлагадоўляй, паляваннем, рамёствамі, здабычай і ап-рацоўкай жалеза. Гэтай культуры былі характэрны рысы, якія выд-зяляюць яе сярод іншых культур ранняга жалезнага веку. Гэта да-тычыць у першую чаргу керамікі. Для мілаградскай культуры ха-рактэрнай формай глІнянага посуду былі кругладонныя гаршкІ з рэзка адвогнутым венчыкам. У верхняй частцы гаршкі пакрываліся арнаментам, які складаўся з круглых паглыбленняў на ўнутраным і знешнім баках сценак, а таксама з розных па форме і глыбіне ямак. Вызначальнай рысай пахавалышх. абрадаў плямён мілаградскай культуры былі трупаспальванне і трупапалажэнне на безкурганных і курганных могілках. Адны археолагі лічаць мілаградскую культу-ру славянскай, другія - балцкай.
У канцы 1-га тысячагоддзя да н. эры ў Верхнім і Сярэднім Падняпроўі, дзе раней жылі плямёны мілаградскай культуры, скла-лася зарубінецкая культура (па назве в. Зарубінцы Пераяслаўль-Хмельніцкага раёна Кіеўскай вобласці). Насельніцтва гэтых тэры-торый займалася земляробствам, жывёлагадоўляй, здабычай і апра-цоўкай жалеза і іншымі рамёствамі. Прылады працы, зброя, упры-гажэнні ў параўнанні з прадметамі мілаградскай культуры ў іх былі больш разнастайныя і дасканалыя. Плямёны зарубінецкай культу-ры падтрымлівалі сувязі з кельтамі, сарматамі, скіфамі, антычнымі гарадамі Паўночнага Прычарнамор'я, паўночнымі правінцыямі Рымскай імперыі, аб чым сведчаць знаходкі прадметаў з эмаллю, бронзавай пасуды, рымскіх манет і г.д.
У VII ст. да н. эры ў басейне рзк Нёмана, Заходняй Дзвіны і ў Верхнім Падняпроўі пражывалі індаеўрапейскія плямёны, для якіх была характэрна культура штрыхаванай керамікі. Іх археолагі адназначна лічаць балтамі. На поўдні і паўднёвым усходзе іх су-седзямІ былі іранамоўныя плямёны (скІфы, сарматы), на поўначы і паўночным усходзе - фіна-угорцы, на захадзе і паўднёвым захадзе - славяне і германцы.
У канцы 1-га тысячагоддзя да н. э. і ў першай палове 1-га тысячагоддзя н. эры на поўначы Беларусі і на суседняй з ёй тэры торыі жылі плямёны, культура якіх паходзіла на культуру штрыха-ванай керамікі. У археалогіі яна, як і іншыя культуры, не атрымала спецыяльнай назвы. Але ў сувязі з тым, што асноўная маса паселі-шчаў гэтай культуры размяшчалася ў басейне Дняпра і Заходняй Дзвіны, яе ўмоўна назвалі днепра-дзвінскай.
Плямёны днепра-дзвінскай культуры займалі даволі абшырную
тэрыторыю. На поўдні яны межавалі з плямёнамі штрыхаванай
керамікі, на паўднёвым усходзе і Смаленшчыне - з плямёнамі юх-
наўскай культуры, на ўсходзе і ў заходняй частцы Волга-Окскага
басейна — з плямёнамі дз'якаўскай культуры, на поўначы, паўноч-
ным захадзе і захадзе - з старажытнымі прыбалтыйскімі плямё-
намі.
Асноўным тыпам паселішчаў плямён днепра-дзвінскай культу-ры былі ўмацаваныя паселішчы, якія размяшчаліся галоўным чы-нам на берагах рэк і азёр, маючых заліўныя лугі і прыдатныя зямельныя ўгодцзі. У эканамічным жыцці гэтыя плямёны адставалі ад сваіх паўднёвых суседзяў. Жалезны век пачаўея тут на некалькі стагоддзяў пазней, а таму, па даных археалагічных раскопак, у гэтых плямён доўгі час асноўную ролю ў гаспадарцы адыгрывалі не земляробства, а жывёлагадоўля і паляванне. Толькі ў канцы 1-га тысячагоддзя да н. эры каменныя і касцяныя прылады працы тут уступілі месца жалезным, у выніку чаго земляробства і жывёлага-доўля сталі галоўнымі заняткамі людзей.
Пытанне аб этнічнай прыналежнасці плямён днепра-дзвінскай кулыуры ў гістарычнай навуцы таксама яшчэ канчаткова не выра-шана. Але многія даследчыкі лічаць, што яе стварылі ўсходнебалц-кія плямёны. У карысць гэтага меркавання сведчыць і той факт, што назвы рэк і азёр на тэрыторыі плямён днепра-дзвінскай куль-туры (Вопь, Каспля, Лучаса, Обаль і інш.) зыходзяць сваімі кара-нямі ў старажытныя балцкія мовы.
4. Грамадскі лад, заняткі і рэлігія ўсходнеславянскіх плямён на беларускіх землях у VI - VIII стст. н. э.
Крызіс старажытнага грамадства, звязаны з разлажэннем пер-шабытнаабшчыннага ладу на тэрыторыі Беларусі, супаў па часе з засяленнем яе славянамі. З'яўленне іх на тэрыторыі Беларусі было вынікам апошніх хваляў вялікага перасялення народаў,якімі былі рух готаў (ІІ-Ш ст. н. э.), нашэсці гунаў (IV ст. н. э.) і авараў (сярэдзіна VI ст. н. э.).
Пытанне паходжання славян - вельмі складанае, заблытанае і пакуль што далёкае да навуковага вырашэння. Прарадзімай славян называліся і называюцца розныя мясцовасці: сярэдняе і ніжняе Па-дунайе і паўночнае Прычарнамор'е, Паўночнае Прыкарпацце і нават Закаўказзе і Паўночны Іран. У апошні час найбольш верагоднымі месцамі фарміравання славян указваюцца Вісла-Одэрскае міжрэчча і паўднёвая частка лясной зоны Усходняй Еўропы, куды ўваходзіць і поўдзень Беларусі. Цяжка аддаць перавагу якой-небудзь з гэтых гіпо-тэз. Усе яны маюць права на існаванне. Але калі нават пагадзіцца з тым, што і на Беларусі была прарадзіма славян, то і аўтары гэтай гіпотэзы прызнаюць, што ў канцы V - пачатку VI ст. н. э. яны адышлі адсюль за Дунай. Вось чаму можна лічыць, што масавы прыход славян на Беларусь і іх канчатковае ўкараненне тут пачалося на рубяжы VI—VII сх н. эры. Трэба зазначыць, што славянскае засяленне Беларусі і іншых усходнеславянскіх зямель, не было адна-разовай падзеяй. Яно адбывалася на працягу некалькіх стагоддзяў.
Доўгі час у навуцы існавала думка, што славяне ішлі на Бела-русь толькі з поўдня. Але яшчэ Я.Ф. Карскі адзначыў, што славянс-кае засяленне Беларусі адбывалася таксама і з захаду. 3 поўдня, як лічыць М. Ермаловіч, на тэрыторыю Беларусі прыйшлі дрыгавічы, дулебы, валыняне, драўляне, з захаду - славяне, крывічы, севяране, радзімічы. Тут праходзілі і скрыжоўваліся шматлікія славянскія дарогі. Але такое прадстаўленне, на наш погляд, з'яўляецца па-мылковым, во застаецца адкрытым пытанне, чаму не аселі ўсход-неславянскія плямёны ў Заходняй Беларусі, дзе ўмовы для жыцця людзей былі болып спрыяльныя, чым там, куды пайшлі далей сла-вяне. Такое прадстаўленне аб шляхах рассялення славян не дае адказу і на пытанне, як тут, у Заходняй Беларусі, ва ўмовах інтэнс-іўнага руху славян яшчэ доўгі час пражывалі балцкія плямёны, а славяне асвоілі гэтую тэрыторыю толькі ў ХІ-ХІІ стст. Нам здаец-ца, што больш праўдападобным у гэтым пытанні з'яўляецца пункт гледжання прафесара Э.М. Загарульскага, які сцвярджае, што сла-вянскія плямёны, пачаўшыя рух з Вісла-Одэрскага міжрэчча ў паўднёва-ўсходнім напрамку (у лесастэпавыя раёны Украіны), былі адсечаны ад асноўнай масы славянства германа-кельцкімі плямё-намі, якія рухаліся больш энергічна ў гэтым жа напрамку. Адсеча-ную групу германа-кельты раскалолі на дзве часткі. Адна з іх была выцеснена на Балканскі паўвостраў, дзе пазней з іх сфарміравалася група паўднёваславянскіх плямён (сербы, харваты, баснійцы, маке-донцы, чарнагорцы, славены і балгары). Другая частка славян пася-лілася на паўночным захадзе Украіны і ў паўднёвых раёнах Бела-русі (у басейне ракі Прьшяць). У VI — VIII стст. яны адсюль нікуды не рухаліся. Тут яны сфарміраваліся як усходняе славянства, тут сфарміравалася і народнасць - русь, якая дала пазней назву ўтва-рыўшайся славянскай дзяржаве - Кіеўскай Русі.
У VШ-ІХ стст., калі ўсходнія славяне значна ўзмацніліся і ў выніку дэмаграфічнага росту ім стала цесна на занятай тэрыторыі, яны прыступілі да асваення блізляжачых зямель (балтаў, фіна-уг-раў і ірана-цюркаў). Паперадзе ішлі ўзброеныя славянскія дружы-ны. Прасоўваючыся па рэках, яны будавалі на сваім шляху ўмаца-ваныя гарадзішчы, многія з якіх пазней сталі гарадамі. Услед за ўзброенымі дружынамі ішло земляробчае насельніцтва, асімілюю-чы мясцовых абарыгенаў, у прыватнасці, балтаў. Аб тым, што імен-на такім шляхам ішло рассяленне славян на тэрыторыі Беларусі, сведчыць асваенне імі Панямоння і Пабужжа ў XI— XII стст. Сла-вяне ў раёнах свайго рассялення часткова выцеснілі балтаў, частко-ва знішчылі іх, а застаўшыхся - асімілявалі. У некаторых мясцо-васцях і славяне былі асіміляваны балтамі, але ў канчатковым вын-іку перамагла славянская стыхія. Гэта можна растлумачыць тым, што славяне на некалькі стагоддзяў апярэджвалі па свайму раз-віццю балтаў. Гэтыя працэсы прадаўжаліся даволі доўга, на праця-гу некалькіх стагоддзяў.
Асноўны масіў славянства на Беларусі склалі дрыгавічы, крыві-чы і радзімічы. Дрыгавічы аселі на большай частцы паўднёвай і значнай частцы сярэдняй Беларусі. Як сведчаць археалагічныя да-ныя, паўднёвая граніца тэрыторыі дрыгавічоў праходзіла ўздоўж паўднёвай Прыпяці з поўдня. Ад драўлян іх аддзялялі балоты. Іх усходняй граніцай быў басейн Дняпра. Паўночна-ўсходняя граніца праходзіла прыкладна па водападзелу рэк Друці І Бярэзіны, а паўочная - па лініі Барысаў — Заслаўе. На захадзе дрыгавічы займалі вярхоўі Нёманскага басейна. Назву дрыгавічоў старажытны летапі-сец выводзіць ад слова "дрыгва", якая была характэрнай рысай асаблівасці мясцовасці, дзе яны аселі. Хоць такая думка падтрымл-іваецца некаторымі даследчыкамі і цяпер, аднак гэты погляд, як сцвярджае М, Ермаловіч, трэба прызнаць устарэлым. Па характару мясцовасці, паводле летапісу, былі празваньші далёка не ўсе ўсход-неславянскія плямёны, а толькі паляне, драўляне і дрыгавічы. Ад-нак паляне былі і ў Полыпчы, драўляне - на левым беразе Эльбы, дрыгавічы - у Македоніі і ў палабскіх славян. Хутчэй за ўсе, як лічыць М. Ермаловіч, дрыгавічы паходзяць ад славянскага імя Дра-га ці Драгавіта, як радзімічы - ад Радзіма, вяцічы - ад Вяткі.
Радзімічы пасяліліся на ўсходзе ад дрыгавічоў. Яны занялі землі паміж Дняпром і Дзісной. Асноўным арэалам іх рассялення быў басейн рэк Сожа і Іпуці.
Крывічы занялі тэрыторыю на поўнач ад дрыгавічоў і радзімі-чаў. Іх заходняя граніца на тэрыторыі Беларусі праходзіла ўздоўж Асвейскага возера, затым апускалася на поўдзень, перасякала за-ходнюю Дзвіну каля вусця Дрысы, далей ішла да басейна Дзясны (левага прытока Заходняй Дзвіны). Самым заходнім пасяленнем быў Браслаў. На поўначы і на ўсходзе граніца крывічоў праходзіла за межамі тэрыторыі Беларусі. Яна ўключала не толькі паўночныя раёны Беларусі, але і сучасныя Пскоўшчыну і Смаленшчыну, раё-ны вярхоўя Волгі, на поўдні - вярхоўе Дняпра. На Беларусі пражы-вала толькі іх полацка-смаленская група.
Ёсць многа меркаванняў аб паходжанні назвы "крывічы". Адны з даследчыкаў выводзяць гэтую назву ад літоўскага слова "kriwe", якое абазначае імя аднаго з персанажаў літоўскай міфалогіі (Н.Н. Трацця-юў). Б.А. Рыбакоў і іншыя даследчыкі лічаць, што назва "крывічы" ўзнікла ад імя кіраўніка літоўскага роду Крыве-Крывейтэ. Г. Мілер, М. Карамзін, Т. Нарбут, А. Кіркор мяркуюць, што яна ўзнікла ад імя вярхоўнага жраца балтаў Крыве-Крывейтэ. Беларускі археолаг Г.В. Штыхаў лічыць, што назва "крывічы" ўзнікла ад імя старэйшыны балцкага роду Крыве. Ён жа не выключае этымалогію тэрміна ад слоў, абазначаючых блізкіх па крыві (рус. - кровные, бел. - крэўныя). Вядо-мы рускі гісторык С.М. Салаўёў лічыць, што назва "крывічы" звязана з характарам мясцовасці, якую яны займалі, і выводзіць назву ад балцкага (літоўскага) слова кігЬа, што азначае топ, трасіну,
Але аўтары ўсіх гэтых гіпотэз, меркаванняў дапускаюць шэраг недакладнасцей. Назвы вярхоўнага Бога Крыве-Крывейтэ, як па-казвае больш дакладнае вывучэнне персанажаў літоўскай паганс-кай міфалогіі, няма. Гэта датычыць таксама і імя вярхоўнага жраца балтаў. Псторыі вядома імя святара Крыве, які жыў у XIV ст., калі крывічоў ужо, як этнічнай супольнасці, не было.
Спрэчнай з'яўляецца таксама гіпотэза аб паходжанні крывічоў ад імя старэйшыны роду Крыве. Аб гэтым няма сведчанняў у пісьмовых крыніцах. Як і папярэднія гіпотэзы, яна, напэўна, узнік-ла на аснове біблейскіх сказанняў, якімі шырока карысталіся стара-жытныя летапісцы, а ўслед за імі і гісторыкі. Некрытычны пады-ход да іх і прывёў да ўзнікнення гэтых гіпотэз.
Цяжка пагадзіцца з паходжаннем назвы «крывічы» ад слоў, якія абазначаюць кроўную роднасць. Такія адносіны ў старажытнасці характэрныя былі для параўнальна невялікіх груп людзей, — ро-даў. Іх часцей за ўсё называлі імёнамі жывёл і птушак. Таму неве-рагодна, што ўяўленні аб кроўнай роднасці распаўсюджваліся на такую вялікую этнічную супольнасць, як крывічы, тэрыторыя якіх ахоплівала ўшырыню амаль тысячу кіламетраў.У міжрэччы Буга і Нёмана пагранічная тэрыторыя паміж усход-неславянскімі плямёнамі, заходнімі славянамі і балтамі была засе-лена змешаным у этнічных адносінах складам насельніцтва пры колькаснай перавазе прадстаўнікоў таго ці іншага этнасу ў асобных раёнах. У Пінскім Палессі да X ст. пераважалі дрыгавічы, у Берас-цейскім Пабужжы - валыняне, у Панямонні (на правабярэжжы) -яцвягі. Такім чынам, можна сцвярджаць, што тут усходнеславянс-кія плямёнм дрыгавічоў, валынян, крывічоў суседнічалі і суісна-валі з усходнебалцкімі (літоўскімі), заходнебалцкімі (яцвяжскімі), заходнсславянскімі (мазавецкімі) плямёнамі.Як жа складваліся ўзаемаадносіны паміж мясцовымі абарыге-намі-балтамі і нетутэйшым славянскім насельніцтвам? Гэтае пы-танне яшчэ дасканала не высветлена. Адны даследчыкі сцвярджа-юць, што яны ў асноўным былі мірнымі і славянскае засяленне нібыта працякала ў ВЫГЛЯДЗе павольнай мірнай інфільтрацыі славян на пустуючыя ўчасткі ўладанняў балтаў. Але з гэтым цяжка пагадзіцца. Устаноўлена, што на рубяжы VII—VIII стст. большасць умацаванняў балцкага насельніцтва банцараўска-тушэмлянскай культуры загінула ў выніку пажараў. Супраціўленне балтаў новым прышэльцам і прывяло да гібелі іх умацаванняў. Славяне ішлі на Беларусь з розных бакоў і балтам не было куды ўцякаць. Хоць, вядома, нельга і поўнасцю адмаўляць перамяшчэнне іх у паасоб-ных месцах. Магчыма, што ў Волга-Окскае міжрэчча балты праніклі ў выніку славянскага націску з поўдня і з захаду. Толькі пасля ўжо, калі было зламана супраціўленне балтаў, І, калі яны былі з усіх бакоў акружаны славянамі, маглі ўстанавіцца болып-менш мірныя адносіны паміж прышэльцамі і мясцовымі жыхарамі.Трэба заўважыць, што спробы шэрагу даследчыкаў устанавіць пэўныя межы паміж балцкім і славянскім насельніцтвам у той ці іншы час з'яўляюцца марнымі. Нельга ўяўляць славянскую асімі-ляцыю балтаў прамалінейнымІ лрацэсамІ. У літаратуры зусім слушна ўказваецца, што "асімілёўвалі не толькі славяне балтаў, але і ў шэрагу выпадкаў славяне былі асіміляваны балтамі". Толькі у канчатковым выніку перамагла славянская стыхія. Гэты працэс пра-цягваўся доўга і нават тады, калі фарміравалася беларуская нацыя.Як падкрэслівалася, рассяленне ўсходніх славян на тэрыторыі Беларусі практычна супала па часе з разлажэннем першабытнага грамадства і развіццём на беларускіх землях пераважна феадаль-ных адносін, звязаных непасрэдна з раннім сярэднявеччам.
