У савецкі перыяд у гісторыі Беларусі існаваў так званы фармацыйны падыход, у аснове якога знаходзіўся падзел грамадства на классы і згодна з якім вядучая роля ў гістарычным працэсе адводзілася вытворчым сілам і вытворчым адносінам. У многіх краінах свету прыярытэт аддаецца цывілізацыйнаму падыходу і цыклічнасці гістрычнага працэсу.
Любое развіццё ў прыродзе ці грамадстве – цыклічнае, заканамерна-нераўнамернае, яно прыходзіць праз пэўныя фазы. Так адбываецца з чалавекам, раслінным і цывельным светам. У Старажытнай Грэцыі, адкульпайшло паняцце цыклаў, іх разумелі як кругаварот, рух па замкнутаму кругу, перыядычнае вяртанне да зыходнага пунта. Затым укаарнілася разуменне цыкла як спіралі, паўтарэння падобных, але не аднолькавых фаз у паступальным руху, такога хвалепадобна-прагрэсіўнага развіцця.
Гістарычныя цыклы характарызуюць паўтаральнасць, рытмічнасць гістарычнага працэсу ў цэлым, розных кантынентаў, краін, этнасаў, рэгіёнаў у прыватнасці.
У сучаснай навуцы існуюць розныя падыходы да разгляду і вывучэння гістарычнага працэсу:
· Культуралагічны.
· фармацыйны
· цывілізацыйны.(Гл.:Основы філософіі. – М., 1997. – С.217.)
Культуралагічны падыход разглядае гістарычны працэс як змену культуры, сацыяльных адносін і 2совокупносці2 асоб у іх узаемадзейнасці. Прадстаўнікамі такога падыхода з'яўляюцца П.Сарокін, О.Шпенглер, Н.Данілеўскі.
Фармацыйны падыход займаў пануючае месца ў савецкай гістарыяграфіі. К. Маркс распрацаваў перыядызацыю гісторыі чалавецтва на аснове змены спосабаў вытворчасці і грамадска-эканамічных фармацый. Вызначальнай прыкметай пры характырыстыцы грамадска-эканамічнай фармацыі з'яўляецца матэрыяльны спосаб вытворчасці, які разглядаецца ў дыялектычным адзінстве прадукцыйных сіл і вытворчых адносін. Аднак, існаваўшая працяглы час мадэль фармацыйнага працэса аказалася несумяшчальнай з гісторыяй ўсіх рэгіёнаў свету. Яшчэ К.Маркс увёў паняцце азіяцкага спосабу вытворчавсці, але ў марксісцскай навуцэ пнанаваі фармацыйны падыход, калі ўлічваліся толькі сацыяльна-эканамічныя ўмовы развіцця грамадства. Імкненне адыйсці ад яго недахопаў прывяло да ўзнікнення цывілізацыйнага падыхода.
У сучаснай гістарычнай навуцы пануючым з’яўляецца цывілізацыйны падыход. Цывілізацыя лічыцца галоўнай умоўнай адзінкай гісторыі.
Станоўчы бок цывілізацыйнага падыхода заключаецца ў тым, што ён ўключае чалавека як галоўную каштоўнасць у грамадскія навукі, дазваляе ўлічваць ўсе формы жыццядзейнасці грамадства (матэрыяльныя, духоўныя, культурныя, рэлігійныя і інш.).
Аднак, сярод навукоўцаў існуюць розныя падыходы да цывілізацыі. Яна сёння разглядаецца ў 3-х аспектах:
· Цывілізацыя = культура
· Цывілізацыя=культура (Шпенглер казаў, што цывілізацыя – упадак і дэградацыя культуры.)
· Цывілізацыя разглядаецца як гістарычная ступень развіцця чалавецтва (Прыкладам гэтаму можа з'яўляцца вывад зроблены К.Марксам на падставе работ Моргана.)
Сёння навукоўцы працуюць над праблемай суадносін фармацыйнага і цывілізацыйнага падыходаі у вывучэнні грамадства. Д.г.н. Ул.Сідарцоў супастаўляючы цывілізацыйны і фармацыйны падыходы ў гістарыяграфіі робіць выснову аб тым, што цывілізацыйны падыход дапускае разгляд штодзённага жыцця людзей, а не толькі «дзеянні герояў». Яму ўласціва разуменне грамадства як цэласнай сістэмы. Гістарычны працэс разглядаецца як з пункту гледжання ўплыву матэрыяльных акалічнасцяў на штодзённае жыццё людзей, уключаючы экалагічныя, эканамічныя і сацыяныя, так і ў аспекце ўнутранай матывацыі паводзін людзей, вызначанай арганізацыі іх усведамлення. У цывілізвцыйнай канцэпцыі спалучаюцца аб'ектыўна-структурныя і антрапалагічныя накірункі сацыяльнай гісторыі, якія звязаны паміж сабой прынцыпам дадатковасці. У цэнтры ўвагі цывілізацыйнага падыходу знаходзіцца чалавек. А дэтэрмінатарам гістарычнага працэсу выступае не адзін, а множасць яго элементаў.
Такім чынам, пры характарыстыцы цывілізацыі за аснову бярэцца цэласнасць матэрыяльнай і духоўнай культуры ў пэўных культурна-гістарычных супольнасцях, кожная якіх развіваецца па ўласцівых ёй законах і робіць свой уклад у сацыяльны прагрэс. У ходзе гісторыі адбывалася прагрэсіўнае, паступальнае развіццё грамадства ад ніжэйшых ступеней развіцця да вышэйшых. Важнейшай прыкметай гэтага працэсу з’яўляецца рост прадукцыйнасці працы, які быў вынікам паступовага паляпшэння і ўдасканалення апылад працы, ведаў і навыкаў чалавецтва.
