Найстаражытнае насельніцтва на тэрыторыі Беларусі

На тэрыторыю Еўропы першыя людзі праніклі каля 600 тыс. гадоў таму назад. На тэрыторыі Беларусі яны з'явіліся значна паз-ней, дзесьцІ каля 100 тыс. гадоў да н.эры. Гэта здарылася таму, што ў старажытнасці яе тэрыторыя была пакрыта ледникамі. Вядомы тры буйныя і некалькі меншых па маштабу і часу працягласці абледзяненняў. Першым было бярэзІнскае, ці, як яго яшчэ называ-юць геолагі, окскае абледзяненне. Яно цягнулася каля 150 тыс. гадоў і ахоплівала храналагічныя рамкі 500—350 тыс. гадоў да н. эры. У гэты час ляднік пакрываў тэрыторыю Беларусі да лініі Пінск -Мазыр - Рэчыца - Гомель. На поўдзень ад гэтай лініі размяшчаліся тундра і лесатундра.

Прыкладна за 350 тыс. гадоў да н.э. ляднік пачаў таяць і наступ-іла міжледнікоуе. Яно цягнулася каля 50 тыс. гадоў. Тэрыторыя Беларусі ў гэты час пакрылася лясамі, пераважна хвойна-шыракал-істымі з прымешкай ліпы, вяза, дуба, ляшчыны. У іх вадзіліся розныя віды сланоў, маманты, насарогі, высакародныя і гіганцкія алені і іншыя жывёліны, якія прыстасаваліся да халоднага клімату. Ужо ў гэты час з'явіліся ўмовы для жыцця людзей. Але пакуль што слядоў першабытнага чалавека таго часу на тэрыторыі Беларусі не знойдчеші.

Другое абледяненне геолагі называюць дняпроўскім. Яно пра-цягвалася каля 190 тыс. гадоў і ахоплівала храналагічныя рамкі ў 300-100) тыс. Гадоў да н. эры. У час гэтага абледзянення ляднік то адступаў на поў нач, то зноў наступаў. Затым настала яшчэ адно міжледнікоўе. У гэты час клімат на тэрыторыі Беларусі устанавіўся прыкладна такі, які мы маем у сучасны момант. Да гэтага часу адносіцца і з'яўленне першабытных людзей на тэрыторыі Беларусі, аб чым сведчаць знаходкі мусцьерскіх стаянак ля вёскі АбідавІчы Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці і каля вёскі Клеявічы Кас-цюковіцкага раёна Гомельскай вобласці.

Але праз некаторы час наступіла новае абледзяненне - валдайс-кае, якое цягнулася 7 тыс. гадоў. Яно ахоплівала храналагічныя рамкі 90—83 тыс. гадоў да н. эры. У гэты час ляднік займаў тэрыто-рыю цяперашнІх Віцебскай, паўночную частку Мінскай і паўночны захад Гродзенскай абласцей. Хаця пасля зноў наступіла пацяплен-не, але ляднік яшчэ не раз напамінаў аб сабе. Поўнасцю ледніковы перыяд у Беларусі закончыўся толькі ў XI тысячагоддзі да н.эры. Менавіта з гэтай пары пачалося актыўнае засяленне яе тэрыторыі першабытнымі людзьмі.

Найбольш старажытнымІ стаянкамі першабытных людзей на тэ-рыторыі Беларусі, адкрытых археолагамІ, з'яўляюцца стаянкі ля вёсак Бердыж Чачэрскага і Юравічы Калінкавіцкага раёнаў Го-мельскай вобласці. Усе яны адносяцца да эпохі позняга палеаліту і датуюцца 40—30 тысячагоддзямі да н. эры. Іх матэрыялы разам з матэрыяламі стаянак Юдзінава і Елісеевічаў на Браншчыне (на самай граніцы з Беларуссю) даюць магчымасць уявіць, як жылі і чым займаліся нашы далёкія продкі ў тыя часы.

Першапачаткова асноўным матэрыялам, з якога першабытныя людзі выраблялІ прылады працы, быў камень. Увесь гэты перыяд гісторыкі называюць каменным векам. Па спосабах і прыёмах ап-рацоўкі каменя яны дзеляць каменны век на палеаліт (старажытны каменны век), мезаліт (сярэдні каменны век) і неалІт (новы камен-ны век). Для палеаліту характэрны самыя прымітыўныя спосабы апрацоўкі каменя - адколы, рэтушаванне і г.д. У мезаліце людзі ўжо выкарыстоўвалі недасканала апрацаваныя каменныя сякеры, долаты, навершнікі стрэл, дзідаў, нажы і г.д. У эпоху неаліту ка-менныя прылады працы ўжо вырабляліся з выкарыстаннем такіх відаў апрацоўкі, як піленне, шліфаванне і свідраванне. У Беларусі палеаліт датуецца 40-9-м тысячагоддзямі да н. эры, мезаліт - 8-5 тысячагоддзямі да н. эры, неаліт - 4-3 тысячагоддзямі да н. эры.

Асноўнымі заняткамі першабытных людзей у элоху палеаліту былі паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. Галоўным аб'ектам паляван-ня быў мамант. Для гэтага наладжваліся лоўчыя ямы. Звычайна іх выкопвалі на шляху руху мамантаў да вады, або ў тых месцах, куца іх заганялі пры аблаве. Мамант, вага якога дасягала 3-4 тоны, а рост 3,5 метра, даваў значную колькасць мяса, скуру для пашыву адзення І абутку або для пакрыцця жылля. Косці служылі палівам, буцаўнічым матэрыялам і матэрыялам для вырабу прылад працы.

Важнымі аб'ектамі палявання былі таксама паўночны алень, дзікі конь, бізон, воўк, пясец, заяц і іншыя жывЬлы. Паляванне на буйных жывёл разам са збіральніцтвам (збіралі ядомыя травы, яга-ды, арэхі, грыбы, карэнні і клубні дзікіх раслін) і рыбалоўствам забяспечвала людзей запасамі ежы і іншымі сродкамі існавання, што садзейнічала аселаму слосабу жыцця. Жыллё будавалася з касцей мамантаў, жэрдак, вялікіх валуноў і пліт, узятых з марэнных адкладанняў. Памеры жылых памяшканняў былі невялікімі - 5-6 метраў у папярэчніку (Бердыж) з ачагом для вогнішча ў цэнтры. Знешне яны былі падобныя на добра вядомыя нам паўночныя чумы ці вігвамы. Будаваліся І шматсекцыйныя памяшканні, як у Юдзіна-ва, дзе жылі асобныя сем'і.

Некалькі парных сямей, спачатку, напэўна, яшчэ няўстойлІвых, аб'ядноўваліся ў абшчыну, або род. Асновай абшчыны з'яўлялася група родзічаў па маці. Адсюль - мацярынскі род.

У той час ужо існавала экзагамія, г.зн. звычай, які строга забара-няў, шлюбныя сувязі ўнутры рода. Муж і жонка лавінны былі нале-жаць да розных абшчын.

Асноўным тыпам чалавека ў гэты час на тэрыторыі Беларусі быў яшчэ неандэрталец. Такую назву першабытныя людзі атры-малі ад знаходак частак шкілета ў даліне Неандэрталь у Германіі ў 1856 г. Гэта былі непасрэдныя папярэднікі людзей сучаснага тыпу, захаваўшыя яшчэ ў сваім выглядзе і паводзінах рысы жывёлы. Але пад уздзеяннем удасканалення прылад працы і тэхналогіі вытвор-чых працэсаў паступова адбываліся змены і ў фізічным выглядзе чалавека. На змсну неандэртальцу ў хуткім часе прыйшоў неант-рап (новы чалавек чалавек разумны).

У перыяд позняга малеаліту сярод першабытных людзей існавала і некаторая спецыялізацыя працы. Вопытныя і найбольш дужыя мужчыны займаліся паляваннем, жанчыны вялі гаспадарку, дагля-далі дзяцей і старых, збіралі травы, карэнні, ягады, выконвалі маг-ічныя абрады, падтрымлівалі агонь у ачагу, ахоўвалі прадметы культу. Некаторыя члены абшчыны займаліся толькі вырабам пры- лад працы. Яны вырабляліся з мясцовага крэменю і косці. Ад крэ-меню адколвалі вузкія доўгія пласціны, з якіх пасля апрацоўкі (рэ-тушавання) вырабляліся разцы, скрабкі, цеслі, падвіркі, пілкі, дола-ты, наканечнікі коп'яў, дзід, стрэл і г.д. 3 касцей выраблялі шылы, іголкі і іншыя прыстасаванні.

У эпоху позняга палеаліту зарадзіліся рэлігія і мастацтва. Рэліг-ійныя ўяўленні першабытнага чалавека сведчылі пра яго няўпэўне-насць у заўтрашнім дні, аб бяссіллі перад грознымі сіламі прыро-ды. Жыццё першабытнага чалавека ў многім залежала ад жывёл, на якія яны палявалі, або раслін, якія яны збіралі. Адсюль бярэ пачатак культ жывёл і раслін. Яны з'яўляліся апекунамі чалавека і таму першабытныя людзі ім пакланяліся. Пакланенне першабыт-ных людзей звярам, птушкам, рыбе, раслінам называецца татэміз-мам. Так, татэмамі Едісеевіцкай і Юравіцкай мацярынскіх абшчын была рыба. Гэта пацвярджаюць малюнкі, выгравіраваныя на пласц-інках з біўня маманта, фігуркі рыб, выразаныя з косці. Падобныя пласціны-чурынгі звычайна захоўваліся ў патаемных месцах як прадметы, якія нібыта мелі таямнічую сувязь з пэўным татэмістыч-ным продкам і-членамі роду.

Адносіны, якія склаліся памІж чалавекам і прыродай у час по зняга палеаліту, мелі дваісты характар: з аднаго боку, панаванне прыроды над чалавекам, з другога - яго ўздзеянне на прыроду, няхай сабе нават у абмежаваных і недасканалых формах, з выкары-станнем прылад працы, здольнасцей і звычак. Своеасаблівыя прыё-мы, з дапамогай якіх чалавек імкнуўся ўздзейнічаць адпаведным чынам на прыроду, атрымалі назву магічных.

Імітацыя прыёмаў палявання павІнна была забяспечыць поспех самога палявання. Перш чым ісці на пошукі жывёлы, першабыт-ныя паляўнічыя выконвалі розныя абрады вакол рытуальнай фігу-ры гэтай жывёлы, ад здабычы якой залежала існаванне ўсяго ка-лектыву. Чалавек верыў у тое, што ў жывёл, раслін, рыб ёсць двайнікі - душы і лічыў, што розніца паміж ім, жывёлай і раслінай невялікая. Такія рэлігійныя вераванні носяць назву анімізму. Паз-ней на яго аснове ў першабытных людзей узнік культ замагільнага жыцця і ўшанавання нябожчыкаў, што выклікала з'яўленне паха-в альнага абраду:

Звычай пахавання адпавядаў толькі неабходнасці забяспечыць нябожчыку працяг яго матэрыяльнага існавання. Труп клалі або на бок, або ніцма з падкручанымі нагамі, у позе спячага чалавека, у спецыяльнай камеры, абстаўленай з усіх бакоў буйнымі касцямі маманта. Астанкі чалавека часта пасыпаліся чырвонай фарбай — охрай, косным вугалем - магічнай заменай крыві або агню, бо людзі лічылі, што нябожчык працягвае жыць. Тут жа клаліся рэчы памёршага. Зверху камера прыкрывалася буйнымі касцямі маманта і звычайна прымыкала да жылля. Часам абрад пахавання выконваў-ся непасрэдна у памяшканнях.

Развіццё матэрыяльнай культуры і рэлігійных вераванняў у пер-шабытных людзей было цесна звязана з развіццём мастацтва. Ся-род твораў першабытнага мастацтва ў насельніцтва БеларусІ эпохі позняга палеаліту сустракаюцца жаночь|я статуэткі, малюнкі роз-ных жывёл, якія служылі аб'ектам палявання. Першабытны мастак маляваў чалавека і жывёлу такімі, якімі ён прывык іх бачыць у паўсядзённым жыцці. Толькі ў асобных выпадках даваліся ўмоў-ныя стылізаваныя малюнкі.

Сярод археалагічных знаходак стаянак першабытных людзей на тэрыторыі Беларусі сустракаюцца шматлікія ўпрыгажэнні - разнас-тайныя падвескі, вырабленыя з пласцінак біўня маманта, каралі з зубоў пясца і ваўка, ракавіны з прасвідраванымі адтулінамі для нанізвання. Найбольшую цікавасць выклІкаюць ракавіны. Паводле апошніх даных, яны паходзяць з раёна Чарнаморскага ўзбярэжжа або з Дняпроўска - Бугскага лімана, што сведчыць аб вялікіх пера-мяшчэннях паляўнічых калектываў і, магчыма, пра пачатак абмену.

У перыяд позняга палеаліту, былі заселены толькі паўднёвыя раёны Беларусі. Цэнтральная і паўночная часткі яе тэрыторыі былі заселены прыкладна ў 7-5 тысячагоддзях да н.эры (у час мезаліту). Засяленне праходзіла пекалькімі шляхамі. 3 паўднёвага ўсходу было заселена ўсходняе Палессе (басейн сярэдняй і ніжняй Прыпяці), а таксама верхняе Падняпроўе, Заходняе Палессе (басейн верхняй Прыпяці), Панямонне засялялася пераважна з паўднёвага захаду. Падзвінне было заселена з поўдня і з захаду.

У неалітычную эпоху насельніцтва на тэрыторыі Беларусі знач-на павялічылася. За гэты час з'явілася шмат новых пасяленняў. Калі да мезаліту адносіцца прыкладна 80 адкрытых археолагамі пасяленняў, то да неаліту - больш 500.

Але і ў час неалІту асноўная частка насельніцтва Беларусі пра-жывала на тэрыторыІ Палесся, Панямоння І Пасожжа. У ПадзвіннІ яно было нешматлікім. Тут пакуль што адкрыта 16 пасяленняў, тады як у прыпяцкім Палессі - 150, Пасожжы - болын за 110, у Панямонні - болын за 100, у верхнім Падняпроўі - каля 50.

На працягу мезаліту і неаліту ў жыцці першабытных людзей адбыліся значныя змены. Яны былі звязаны з удасканаленнем вы-рабу прылад працы. У эпоху мезаліту чалавек стаў ужываць ужо масіўную крэмневую сякеру і цясло, з дробных апрацаваных крэм-невых пласцін - нажы, наканечнікі стрэл, гарпуноў Лук і стрэлы, вынайдзеныя ў канцы палеаліту, у мезаліце распаўсюдзіліся паў-сюдна. У неаліце чалавек упершыню навучыўся ляпіць гліняны посуд, пачаў вырабляць новыя прылады працы - шліфаваныя сяке-ры і цяслы.

Адначасова з раней вядомымі (адколы, рэтушоўка), шырокае распаўсюджванне атрымалі новыя спосабы апрацоўкі каменю -шліфоўка, пілаванне, свідраванне. Шырэй, чым раней, выкарысто-ўвалася дрэва. 3 яго рабілі чаранкі зброі, стрэлы, дрэўкі коп'яў, выдзёўбвалі чаўны, узводзілі свайныя пабудовьг, рабілі пасткі і заколы для лоўлі звяроў І рыбы.

У эпоху неаліту пачалася таксама распрацоўка шахтавьш споса-бам крэмненосных радовішчаў, як напрыклад, паблізу пасёлка Крас-насельскі Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. Зарадзіліся і атрымалі шырокае распаўсюджванне якасна новыя, вытворчыя фор-мы гаспадарання - земляробства і жызёлагадоўля. Яны дапаўняліся вядомымі раней паляваннем, рыбалоўствам і збіральніцтвам.

Нягледзячы на ўдасканаленасць прылад працы і авалодванне новымі формамі вядзення гаспадаркі, прадукцыйнасць працы ў першабытных людзей заставалася нізкай. Яны яшчэ немаглі жыць асобнымі сем'ямі. Калектыўныя формы палявання і рыбалоўства па-ранейшаму давалі большую частку прадуктаў. Таму калектыў (род) асноўнымі сродкамі вытворчасці валодаў супольна. Шлюбны парадак у родзе, як і раней, заставаўся экзагамным, унутры пле-мені - эндагамным, г.зн., што муж і жонка павінны былі быць супляменнікамі. Гэта садзейнічала захаванню адметных прыкмет племені: мовы, абрадаў, упрыгажэнняў, арнаментацыі керамікі, вытворчых навыкаў, характару домабудаўніцтва і г.д.

У познім неаліце кожнае племя займала пэўную тэрыторыю, мела свае паляўнічыя і рыбалоўныя участкі. Асноўнымі формамі ўласнасці на сродкі вытворчасцІ былі радавая і племянная. Заблы-танасць шлюбных адносін, якая ўзнікла ў сувязі з павелічэннем колькасці родаў, выміраннем ад голаду і хвароб або асіміляцыяй некаторых з іх, прыводзіла да парушэння эндагамнасці плямён. У сувязі з гэтым сталі пашырацца экзагамныя шлюбы паміж прад-стаўнікамі розных плямён. Гэтаму садзейнічаў і пераход ад прыс-войваючай да вытворчай гаспадаркі - земляробства і жывёлага-доўлі. Яны надавалі большае значэнне мужчынскай працы. Гэта патрабавала пераходу жонкі ў род мужа. Усе гэтыя з'явы сведчылі пра пачатак разлажэння матрыярхату. Аднак роля жанчыны як за-хавальніцы старажытных звычаяў і абрадаў, прадказальніцы і зна-харкі захоўвалася яшчэ працяглы час.

У час мезаліту і неаліту далейшае развіццё атрымалі рэлігійныя вераванні і мастацтва ў першабытных людзей. Татэмізм, аформіў-шыся ў першабытную рэлігію, дасягнуў сталых формаў. Ва ўмовах складаных узаемаадносін родаў і плямён татэм стаў выступаць як радавое імя або назва племені. Мастацтва адлюстроўвала татэмі-стычныя ўяўленні і адносілася да ліку важных племянных прык-мет. Аб гэтым сведчаць шматлікія археалагічныя знаходкі: фігуркі птушак, рыб, жывёл.

3 павелічэннем колькасці насельніцтва частка родаў была выму-шана аддаяляцца і пераходзіць на новыя месцы. Паступова ствара-лася груна плямон, якія размаўлялі на блізкіх дыялектах, на аснове чаго пачалі ўтварацца вялікія этнічныя супольнасці. Вызначыць этнічную прыналежнасць старажытнага насельніцтва Беларусі эпохі палеаліту, мешліту і меаліту немагчыма. Мова яго невядомая, бо не зафіксавана ў пісьмовых крыніцах. Можна вызначыць толькі граніцы іх месдазнаходжання па даных матэрыяльнай культуры, асабліва па формах глінянай пасуды і яе арнаментацыі.

Матэрыялы археалагічных раскопак дазволілі ўстанавіць, што на тэрыторыі сучаснай БеларусІ ў эпоху неаліту жылі тры вялікія групы плямён. У беларускім Палессі і на тэрыторыі паўночна-заходняй часткі Украіны жылі плямёны, для якіх была характэрна грабенчата-накольчатая кераміка. Яны выраблялі шыракагор-лыя, вострадонныя гаршкі, упрыгожаныя адбіткамі грэбеня і на-колкамі. Дпя гэтых плямён былі характэрны таксама лістападоб-ныя навершнікі стрэл, серпападобныя нажы, долаты, цёслы, невял-ікія трапецыяпадобныя сякеры і іншыя прылады працы. Прад-стаўнікі гэтых плямён былі еўрапеідамі - краманьёнцамі: рослымі, шыракатварымі, з вялікім чэрапам. Яны насілі адзенне з апрацава-ных скураў жывёлы, пацеркі і падвескі з шліфаваных пласцінак, ракавін і клыкоў. Іх адзенне, галаўныя ўборы і нават абутак упры-гожваліся касцянымі пласцінкамі, зубамі аленя, дзіка, рыбы і г. д.

Другая група плямён засяляла вярхоўі Дняпра І Сожа. Для іх быў характэрны посуд, арнаментаваны ямачнымі і лапкавымі адбі-ткамі. Наколы ў ім амаль поўнасцю адсутнічаюць. Таму такую кераміку называюць грабеечата-ямачнай.

Трэцяя група плямён займала вярхоўі Прыпяці, Ясельды і ба-сейн Нёмана. Яны выраблялі вострадонны, таўстасценны посуд, пад венчыкамі якога наносіліся наколы, насечкі і перакрэсленыя лініі. Асноўная частка паверхні посуду не арнаментавалася. Тут перапляталіся элементы як грабенчата-ямачнай, грабенчата-наколь-чатай, так і шнуравой керамікі. Гэтую культуру археолагі называ-юць нёманскай.

Археолагамі і лінгвістамі выказваецца меркаванне, што ў 3-м тысячагоддзі да н.эры ў Падзвінні і Падняпроўі пражывалі групы ўральскага насельніцтва, яго фіна-угорскага адгалінавання, а ў нека-торых мясцовасцях Папрыпяцця, на яго крайнім паўднёва-захадзе -асобныя невялікія групы індаеўрапейскага насельніцтва. Сляды фі-на-угорцаў засталіся на Беларусі ў тапаніміцы - у назве рэчак, азёр, мясцовасцей, нават пазнейшых племянных аб'яднанняў. Антрапала-гічна старажытныя фіна-угорцы належалі да мангалоіднай расы.

Менавіта гэтым даследчыкі тлумачаць наяўнасць некаторых манга-лоідных рыс знешнасцІ (вузкія вочы, круглы твар, чорныя валасы) ў насельніцтва некаторых рэгіёнаў Беларусі (перш за ўсё на крайнім паўночным усходзе, паблізу з тэрыторыямі, якімі фіна-угорцы - лівы і эсты - апанавалі поўнасцю).