У канцы 30-х - 40-ых гадоў XIII ст., калі землі ўсходніх славян папалі пад мангола-татарскае ярмо, у Панямонні, на балта-сла-вянскім сумежжы, некалі падпарадкаваным Кіеву, узнікае новая дзяржава - Літоўскае ці, як яно яшчэ фігуруе ў тагачасных крыні-цах, Вялікае Наваградскае княства. Пачынаецца новы перыяд гісто-рыі Беларусі, галоўным зместам якога з'яўляецца фарміраванне на яе і суседніх тэрыторыях Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (далей - ВКЛ).
Утварэнне ВКЛ - заканамерны вынік унутранага сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця зямель сучасных Беларусі і Літвы ў XII—XIII стст.
Адносіны ўсходнеславянскіх княстваў са сваімі бліжэйшымі балцкімі суседзямі былі няпростымі. Разрозненыя землі гістарыч-най Літвы ў X—XII стст. былі аб'ектам заваёвы суседніх славянскіх дзяржаў. Вядомы паходы на літву кіеўскага князя Яраслава Мудра-га ў 1040 і 1044 гг., Мсціслава Кіеўскага сумесна з Усеваладкам Гарадзенскім у 1132 г., полацка-менскага князя Валадара Глебавіча каля 1159 г. У 1191 г. рыхтаваўся сумесны паход полацкіх і наўга-родскіх атрадаў. У пачатку XIII ст. на літву хадзілі полацкія, чарні-гаўскія, смаленскія князі. Полацкія князі неаднаразова выкарысто-ўвалі літоўскія дружыны для высвятлення адносін паміж сабой і са сваімі суседзямі ў час міжусобіц. У'Аповесці мінулых гадоў" літва называецца ў ліку плямёнаў, якія плацілі даніну Кіеву.
Частымі былі спусташальныя паходы ўсходнеславянскіх дру-жын і на яцвяжскія землі. У 983 г. хадзіў на яцвягаў вялікі князь Уладзімір Святаслававіч, у 1038 п — яго сын Яраслаў. У XII-першай палове XIII ст. барацьбу з яцвягамі і літвой вядуць галіцка-валынскія князі; па летапісах вядомы іх паходы ў 1112, 1113, 1196, 1227, 1235, 1248, 1253, 1258 гадах.
У сваю чаргу ў ХІ-першай трэці XIII ст. літоўскія і яцвяжскія дружыны неаднаразова робяць набегі на славянскія княствы, да-ходзяць да Тураўскай, Валынскай, Ноўгарад-Северскай, Смаленс-кай зямель. Галоўнай мэтай гэтых паходаў быў не захоп чужой тэрыторыі, а рабаўніцтва, захоп палонных, хатняй жывёлы і г. д. Яны насілі грабежніцкі характар і з'яўляліся адной з крыніц наза-пашвання багаццяў літоўскай знаці. 3 летапІсаў і хронІк вядомы літоўскія паходы ва ўсходнеславянскія землі ў 1205, 1207, 1216, 1224, 1225, 1226, 1229, 1234 і ў іншыя гады. Толькі на працягу 1201—1236 гг. літоўскія князі арганізавалі 14 буйных паходаў. "Беда бо бе в земле Володгшерьстей от воеванья литовского и ятвяжского", — піша, напрыклад, Галіцка-Валынскі летапіс.
Зыходзячы з рэальных фактаў літоўскіх паходаў на ўсходнесла-вянскія землі, гісторыкі канца XIX—XX стст. распрацавалі "канф-рантацыйную" версію генезісу ВКЛ, згодна з якой верхняе і ся-рэдняе Панямонне былі зонай адвечнай балта-славянскай канфран-тацыі, ці змагання за тэрыторыі. Спачатку, маўляў, усходнія славя-не перамагалі тут і цяснілі балтаў, потым па меры раздраблення і аслаблення Русі балты ў сваю чаргу перайшлі ў наступ. Паступова балцкая экспансія з ваенна-рабаўнічай перарастае ў тэрытарыяль-на-захопніцкую. МІж тым прыхільнікам гэтай тэзы не ўдалося вы-явіць ніводнага факта захопу літвой якога-небудзь горада ці зямлі на тэрыторыі будучай Беларусі. Усе вядомыя выпадкі прыходу літоўскіх князёў на княжанне ва ўсходнеславянскія гарады ў ХШ ст. адбыліся праз запрашэнне. Больш таго, у крыніцах няма прамых ці вартых даверу ўскосных сведчанняў аб нападзе летапіснай Літвы на Наваградак, Гародню, Ваўкавыск. Раней даследчыкі не заўва-жалі і таго, што ваяўнічы рух балтаў быў накіраваны за межы Панямоння. Гэта быў рэгіён балта-славянскага супрацоўніцтва, у якім актыўным і культурна дамінуючым бокам былі ўсходнія сла-вяне, якія з часам асімілявалі балцкіх аўтахтонаў.
Да пачатку XIII ст. сацыяльна-эканамічнае развіццё летапіснай літвы, аўкштайтаў, жамойтаў (жамойці, жмудзі) прывяло да фармі-равання феадальных адносін, да падзелу на знаць і просты народ. У іх яшчэ не было гарадоў, яны не мелі свайго пісьменства. Літва і Жмудзь уяўлялі сабой шэраг асобных зямель з "кунігасамі" (кня-зямі) на чале. К таму часу яны выйшлі з залежнасці ад суседніх усходнеславянскіх дзяржаў. Іх развіццё знаходзілася на той стадыі, услед за якой ідзе ўтварэнне дзяржавы. Палітычнае адзінства стала неабходнасцю часу. Больш цеснаму згуртаванню плямён, іх ваенна-палітычнай, тэрытарыяльнай кансалідацыі садзейнічаў знешні фак-тар - пагроза з боку крыжакоў, якія ў канцы XII - пачатку XIII ст. з'явіліся ў Прыбалтыцы і пачалі каланізаваць яе тэрыторыі.
Паступова з асяроддзя літоўскай знаці вылучаюцца найбольш уплывовыя і магутныя. Вядомым сярод іх у пачатку XIII ст. быў Міндоўг, які пачаў барацьбу за падпарадкаванне літоўскіх зямель пад сваёй уладай.
Імкненне да кансалідацыі прыходзіць на змену цэнтрабежным тэндэнцыям і на славянскіх землях. Рост вытворчых сіл, умацаван-не феадальных адносін, паглыбленне грамадскага падзелу працы, развіццё гандлю- садзейнічалі пераадоленню адасобленасці кня-стваў, зліццю іх у больш буйныя дзяржавы. Эканамічнае і палітыч-нае збліжэнне, этнакультурная роднаснасць старажытнабеларускіх зямель выклікалі неабходнасць іх тэрытарыяльнай кансалідацыі. Асабліва ўзмацніўся цэнтраімклівы працэс на Беларусі ў другой палове XII - пачатку XIII ст.
Новы этап дзяржаваўтварэння быў звязаны са складанай знеш-непалітычнай сітуацыяй ва Усходняй Еўропе. Уся паўднёвая і ўсходняя часткі ўсходнеславянскага арэала на працягу 1237—1242 гг. былі зруйнаваны мангола-татарамі. Акрамя таго, знешняя не-бяспека пагражала з поўначы і з захаду: немцы з пачатку XIII ст. усталяваліся ў ніжнім Падзвінні. Гэта быў час, калі з розных бакоў на беларускія землі няўмольна насоўваліся крыжакі і мангола-татары. У пачатку XIII ст. Полацкае княства першае з усходнеславянскіх зямель прыняла на сябе цяжар барацьбы з кры-жакамі. Тэўтонскі ордэн, заваяваўшы Прусію, з 1283 г. распачаў актыўную агрэсію на Панямонне, якое адчувала пагрозу таксама і з паўднёвага ўсходу. Ніколі так востра, як у ХШ сх, не паўставала перад нашымі продкамі пытанне - быць ці не быць? У такіх умо-вах адышлі на другой план ранейшыя спрэчкі і сваркі крывічоў і дрыгавічоў паміж сабою і з даўнімі суседзямі - "паганаю літвою".
Гістарычнай неабходнасцю часу сталі пошукі больш цеснага кантакту ў эканамічнай і палітычнай сферах, больш цеснае тэрыта-рыяльнае і ваенна-палітычнае аб'яднанне славянскіх і балцкіх зя-мель. Ідэя кансалідацыі набывала ўсё больш прыхільнікаў. Перад пагрозай небяспекі полацкія князі нярэдка ўступалі ў саюз з літоўскімі і сумесна выступалі супраць крыжакоў. У канкрэтных гістарычных умовах таго часу склаўся своеасаблівы славянска-літоўскі ваенна-палітычны саюз, які і выклікаў да жыцця новае палітычнае аб'яднанне - Вялікае княства Літоўскае. Ваенная паг-роза звонку паскорыла працэс аб'яднання. Перавага палітычных прычын над эканамічнымі адрознівала яго ад аналагічных працэ-саў у Заходняй Еўропе. Патрэбна была арганізацыя для абароны сваёй жыццёвай прасторы з моцным, правераным у баях і паходах ваенным правадыром. Яго этнічнае паходжанне істотнага значэння не мела, асабліва ў Панямонні, дзе два этнасы стагоддзямі жылі ўперамежку.Пачаткам ВКЛ стаў палітычны саюз дзвюх галоўных рэгіяналь-ных сіл - усходнеславянскіх панямонскіх гарадоў з некаторымі найболын моцнымі правадырамі балцкіх плямёнаў, а калі канкрэт-на, то пачаткам быў саюз важнейшага горада рэгіёна Наваградка з мацнейшым з суседніх кунігасаў Міндоўгам. Менавіта гэты саюз паклаў пачатак працэсу дзяржаваўтварэння. Пісьмовыя крыніцы не зафіксавалі фармальны акт гэтага саюза, як і час яго ўтварэння.Першыя свае крокі гэта дзяржава рабіла ў Навагародку. На пра-цягу XIII ст. гэты горад няспынна імкнуўся да аб'яднання вакол сябе суседніх славянскіх і балцкіх зямель.Здавалася б, што аб'яднаўчым цэнтрам павінен быў стаць По-лацк, які меў даўнюю традыцыю самастойнага і незалежнага дзяр-жаўнага існавання. Аднак феадальныя ўсобіцы XII ст., цяжкая барацьба з крыжацкай агрэсіяй і страта выхаду да Балтыйскага мора ў пачатку XIII ст. падарвалі яго сілы. У сярэдзіне XIII ст. цэнтр палітычнага жыцця Беларусі перамяшчаецца з Падзвін-ня ў Панямонне, з Полацка ў Наваградак, які быў тады самым іначным горадам гэтага рэгіёна. Заснаваны ў X ст. і, верагодна, упершыню згаданы ў летапісе пад 1044 г., Наваградак зведаў у XII—XIII стст. незвычайны росквіт, што і вызначыла яго даміную-чае месца ў нашай гісторыі сярэдзіны XIII - пачатку XIV ст. і дало падставу некаторым даследчыкам нават вылучаць наваградскі пе-рыяд айчыннай гісторыі. Ленінградскі археолаг Ф. ГурэвІч, якая амаль 30 гадоў вяла тут раскопкі, выявіла, што гэта быў горад з высокай матэрыяльнай культурай, шырокімі міжнароднымі сувя-зямі і значнай заможнай праслойкай насельніцтва. Дасягнуўшы значнай эканамічнай моцы, горад выйшаў з-пад палітычнага ўплы-ву галІцка-вальшскіх князёў.
Развітыя земляробства і рамёствы, ажыўлены гандаль з паўднё-варускімі гарадамі, з Полацкам, Прыбалтыкай, Польшчай, Візанты-яй і Блізкім Усходам, наяўнасць многіх гарадоў (Наваградак, Га-радзен, Слонім, Ваўкавыск, Здзітаў, Свіслач, Турыйск) сведчылі пра высокі эканамічна-кулыурны патэнцыял Беларускага Паня-моння ў XIII ст., што, несумненна, адыграла важную ролю ў працэсе пабудовы ВКЛ. Па свайму эканамічна-культурнаму ўзроўню, матэ-рыяльных і людскіх рэсурсах гэты регіён значна перавышаў этніч-ную Літву (Жамойць), не меўшую сваіх гарадоў, не ведаўшую пісьменства, мураванай архітэкхуры і г.д. Ён меў спрыяльнае геагра-фічнае становішча, якое асабліва праявілася ў сярэдзіне стагоддзя -адносная аддаленасць ад асноўных маршрутаў крыжацкіх паходаў і мангола-татарскай навалы. Усё гэта павялічвала палітычную вагу Наваградка сярод суседніх усходнеславянскіх і балцкіх зямель і дало яму магчымасць стаць іх дзяржаваарганізуючым цэнтрам.
Утварэнне ВКЛ пачалі наваградскія феадалы. Наваградская вяр-хушка, якая сканцэнтравала ў сваіх руках вялікія багацці і ўмацава-ла сваю ўладу, адчуўшы смяротную небяспеку, якая ішла ад крыжа-коў і мангола-татар, пачала збіраць у адзіную дзяржаву землі Паня-моння. Ідэя аб'яднання атрымала падтрымку насельніцтва, най-перш купцоў, рамеснікаў. Для практычнага ажыццяўлення сваёй праграмы наваградцы выкарысталі князя Міндоўга, а потым яго сына Войшалка. Нам невядома, цІ сам Міндоўг прыслаў да наваг-радцаў прапанову злучыць свае сілы, ці наваградскія ўплывовыя людзі паслалі запрашэнне на княжанне.
