Kesgitlenen tertipde we rejede amala aşyrylýan mugallym bilen okuwçylaryň dogry gurnalan işiniň daşky keşbine okatmagy gurnamagyň görnüşleri (guramaçylyk formalary) diýilýär. Olar sosial taýdan şertlendirilip, didaktiki ulgamlaryň ösüşi bilen ýüze çykýarlar we kämilleşýärler. Okatmagyň guramaçylyk formalary dürli kriteriýalar boýunça toparlara bölünýärler; okuwçylaryň sany; okaýan ýeri;okuw sapaklarynyň dowamlylygy bilen we ş.m. Okuwçylaryň sany boýunça olar: uly toparlaýyn, kiçi toparlaýyn, we ýekebara okatmak formalaryna bölünýärler. Okaýan ýeri boýunça mekdep we mekdepden daşary formalara bölünýärler. Mekdebe mekdep sapaklary, okuw ussahanalarynda iş, mekdebiň tejribe uçastogynda, laboratoriýalarda we ş.m. degişlidir. Mekdepden daşary okuw formalaryna özbaşdak ýerine ýetirilýän öý işi, syýahat, önümçilik edaralarynda sapaklar degişlidir. Okuw sapaklary dowamlylygy boýunça 45 minutlyk sapaklar, 90 minutlyk goşalandyrylan sapaklar gysgaldylan 70 minutlyk sapaklar we özbaşdak iş jaňsyz sapaklara bölünýärler.
Mekdep öz taryhy ösüşinde ol ýa-da başga bir okatmagyň guramaçylyk formalaryna agdyklyk berlen ulgamlarynyň birnäçe görnüşini bilýär: aýrybaşga toparlaýyn (orta asyrlar mekdeplerinde); biri-birini okatmak (Angliýanyň bell-lankaster ulgamy); okuwçylaryň ukybyna görä toparlara bölüp okatmak (mangeým ulgamy), brigadalaýyn okatmak (XX asyryň 20-nji ýyllary); Amerikanyň Tramp plan ulgamy, onuň esasy mazmuny okuwçylar wagtyň 40% uly toparlarda (100-150 adam) geçirmeli, wagtynyň 20 % kiçi toparlarda (10-15 adam) geçirmeli we wagtynyň 40 % özbaşdak işi ýerine ýetirmäge ulanmaly.
XX asyryň 50-nji ýyllarynyň ahyrynda sapagyň gurluşynda we geçirilişinde trafaret we şablon ýagdaýlar ýüze çykyp başlady. Ähli sapaklar diýlen ýaly belli bir gurluşly boldular, olar: guramaçylyk döwründen öý işini soramakdan, täze maglumatlary düşündirmekden, berkitmekden, bilimleri bahalandyrmakdan we öý işini bermekden ybarat boldular. Sapakda esasy hereket ediji mugallym boldy. Okuwçylaryň işi diňlemek boldy. Sapagyň gidişinde okuwçylaryň özbaşdak işine üns berilmedi. Ol ýa-ha hiç ulanylmady, ýa-da diňe täze maglumatlary berkitmekde ulanyldy.
|
|
|
XVII asyrda ýüze çykyp 300 ýyldan bäri ösüp gelýän synp-sapak ulgamy biziň ýurdumyzda-da daşary ýurtlarda-da köp ýaýran ulgamdyr. Onuň nazary ýollaryny işlän nemes pedagogy I. Şturmdyr. Bu ulgamyň nazary esaslaryny işläp tejribe tehnologiýasyna ornaşdyran Ý.A. Komenskidir.
Synp-sapak okuw formasynyň guralyşynyň şu aşakdaky aýratynlyklary bar:
belli bir ýaşly, deň derejeli taýyarlanan, hemişelik okuwçylar sany;
her synp öz ýyllyk okuw meýilnamasy esasynda işleýär;
okatmagy meýilnamalaşdyrmak;
okuw işi biri-biriniň yzyndan gelýän bölümlerden (sapaklardan) aýry arabaglanyşyklar hökmünde amala aşyrylýarlar;
her bir sapak aýratyn bir derse bagyşlanýar (monizm);
sapaklaryň hemişeliki yzygiderligi (reje);
mugallymyň ýolbaşçylyk roly (pedagogik dolandyryş);
okuwçylaryň akyl ýetiriş işleriniň dürli görnüşleri we formalary ulanylýar (işiň wariantlygy).
Synp sapak ulgamy okatmagyň beýleki görnüşleri bilen deňeşdirilende olardan üstün çykýan ýerleri köp. Mysal üçin, aýrabaşga okatmaklykdan içki gurluşynyň berkligi bilen, tygşytlylygy, bir mugallym bir wagtyň işinde okuwçylaryň uly topary bilen işlemegi, biri-birini okatmaklygy, toparlaýyn (kollektiwleýin) işleri ýerine ýetirmekligi, ýaryşmagy, okuwçylary terbiýelemägi we ösdürmägi bilen aratapawutlanýar. Şol bir hatarda bu ulgamyň effektiwligini peseldýän kemçilikler hem bar. Olaryň esasylarynyň biri bilim derejesi orta okuwça daýanmak, okuwçylar bilen aýrabaşga okuw-terbiýeçilik işini geçirmeklige mümkinçiligiň ýoklugydyr.
Okuw işini guramagyň synp-sapak formasy okatmagyň esasy görnüşidir. Häzirki zaman mekdeplerinde mundan başga-da okuw işiniň kömekçi, synpdan daşary, öý işi, özbaşdak iş ýaly formalary ulanylýarlar. Olara: kömekçi okuwlar, goşmaça sapaklar, instruktažlar, konferensiýalar, gurnaklar we fakultatiw sapaklar, klub işleri, synpdan daşary kitaplary okamak, okuwçylaryň özbaşdak öý işleri degişlidir.
Käbir halatlarda okatmagyň synpdan daşary işleriniň formalaryna, okuw ekskursiýalaryny, mekdebiň tejribe uçastoklarynda işlemegi, ussahanalarda işlemegi, öz ýurduňa gezelençleri, stadionlarda we sport meýdançalarynda geçirilýän bedenterbiýe işlerini goşýarlar. Bu ýagdaýda adalgalaryň gatyşygy emele gelýär: hemişelik sanly okuwçyly synp sapak geçilýän synp otagy bilen birmeňzeş bolup çykýar, jaňly sapaklar jansyz sapaklara garşy goýulýarlar.
|
|
|
Aýdylandan ugur alyp, okuwy gurmagyň sapakdan daşary kömekçi formalary diýlip diňe özbaşdak öý işlerini we islegler boýunça gurnak sapaklaryny hasap etse bolar.
Okatmagyň synp-sapak ulgamyny guramagyň esasy komponenti (düzümi) hökmünde sapak ýüze çykýar. Sapak bu many, wagt we guramaçylyk taýdan gutarnykly okuw prosesidir (etap, zweno, element). Özüniň wagtynyň azlygyna garamazdan sapak okuw prosesiniň (işiniň) çylşyrymly we jogapkärli etapydyr. Mekdep taýýarlygynyň hiliniň soňky netijesi aýry sapaklaryň hiline baglydyr. Şonuň üçin häzirki zaman pedagog nazarýetçileriniň we tejribeçileriniň esasy güýji gysga wagtyň içinde berlen okuwçylar topary bilen okatmagyň wezipelerini effektiw we gysga wagtyň içinde çözýän sapak tehnologiýalaryny döretmäge we ornaşdyrmaga gönükdirilendir. Gowy (ýokary hilli) sapak geçmek tejribeli mugallym üçin-de aňsat iş däl. Köp zat mugallymyň sapakdan edilýän talaplaryna düşünmegine we olary ýerine ýetirişine bagly bolup durýar. Olar jemgyýetiň talaby bilen, okuwçylaryň şahsy talaplary bilen, okatmagyň maksatlary we wezipeleri bilen, okatmak prosesiniň (işiniň) kanunalaýyklyklary we ýörelgeleri bilen kesgitlenýärler.
Häzirki zaman sapagynyň hillerinden edilýän umumy talaplaryň arasyndan şu aşakdakylary saýlanylýarlar:
1. Sapagy guramakda okuw-terbiýeçilik işiniň kanunalaýyklyklarynyň esaslaryny öňdebaryjy pedagogik tejribäni, ylmyň gazanan täzeliklerini ulanmak.
2. Sapagyň gidişinde ähli didaktiki ýörelgeleriň we düzgünleriň optimal aragatnaşygyny üpjün etmek.
3. Okuwçylaryň gyzyklanmalaryny, isleglerini we talaplaryny hasaba alyp, olaryň akyl ýetiriş işiniň öndürijiligini ösdürmegiň ähli şertlerini üpjün etmek.
4. Okuwçylar tarapyndan düşüner ýaly dersaragatnaşyk gurnamak,
5. Okuwçylaryň ösen derejesine daýanmak we öň öwrenilen bilimleri we başarnyklary arabaglanyşdyrmak.
6. Şahsyýetiň ähli sferalarynyň itergilerini (motiwlerini) we işjeňligini ösdürmek.
7. Okuw-terbiýeçilik işiniň etaplarynyň logiki we emosionallygyny gazanmak.
8. Pedagogik serişdeleriň ulanylyşynyň effektiwligini gazanmak.
9. Durmuş bilen, önümçiligiň işi bilen, okuwçylaryň şahsy tejribesiniň baglylygy gazanmak.
10. Tejribede hökmany gerek bolan bilimler, başarnyklar we endikler bilen, pikirlenmegiň we işlemegiň rasional tärlerini emele getirmek.
|
|
|
11. Okamak başarnyklaryny, öz bilimleriniň göwrümini hemişe doldurmak talaplaryny emele getirmek.
12. Her bir sapagy hemmetaraplaýyn, örän gowy anyklamak, çaklamak, proýektirlemek we meýilnamalaşdyrmak.
Her bir sapak üç maksada ýetmäge gönükdirilendir: okatmak, terbiýelemek, ösdürmek. Bu umumy talaplary hasaba alyp, sapakdan edilýän didaktiki, terbiýeçilik we ösdürijilik talaplar anyklanylýarlar. Sapakdan edilýän didaktiki (ýa-da bilim berijilik) talaplara şu aşakdakylar degişlidirler:
her bir sapagyň bilim berijilik wezipesini anyk kesgitlemeli;
Sosial (jemgyýet) we şahsy talaplary hasaba alyp, sapagy maglumatlardan doldurmaly we onuň mazmunyny optimizasiýalaşdyrmaly;
akyl ýetiriş işiniň täze tehnologiýalaryny ornaşdyrmaly;
işleriň dürli görnüşlerini, formalaryny we usullaryny rasional ulanmaly;
sapagyň gurluşyny kämilleşdirmäge döredijilikli çemeleşmeli;
okuwçylaryň özbaşdak işlerini kollektiw işleriň dürli görnüşleri bilen aralaşdyrmaly;
täsirli gözegçiligi we dolandyrmagy, gaýtadan aragatnaşygyny tiz wagtda üpjün etmeli;
sapagyň geçişinde ussatlyk we ylmy hasap.
Sapakdan edilýän terbiýeçilik talaplar:
sapagyň okuw maglumatlarynyň terbiýeleýjilik mümkinçiliklerini, sapakda işi, sapakdaýerine ýetirip boljak real terbiýeçilik maksatlary düzmegi we goýmagy kesgitlemek;
diňe okuw işiniň mazmunyndan we maksatlaryndan organiki gelip çykýan terbiýeçilik wezipeleri goýmak;
okuwçylary umumyadamzat gymmatlyklary esasynda terbiýelemek durmuşda gerek boljak hökmany wajyp hilleri: tertipliligi, işjeňliligi, jogapkärligi, ýerine ýetirijiligi, ünsliligi, dogruçyllygy, kollektiwizmi terbiýelemek;
okuwçylara ünsli we adamkärçilikli garaýyş, pedagogik taktyň talaplaryny ýerine ýetirmek, olar bilen hyzmatdaşlyk etmek we olaryň üstünlikleri bilen gyzyklanmak.
Sapakdan edilýän ösdürijilik talaplar:
Okuwçylarda okuw-terbiýeçilik işine bolan položitel itergileri, gyzyklanmalary, döredijilik başlangyçlary we işjeňligi emele getirmek we ösdürmek;
Okuwçylaryň psihologiki aýratynlyklaryny, olaryň ýakyn ösüş zonasyny (proýektirlemegi) gurmagy öwrenmek we hasaba almak;
Ösüşde ýüze çykan täze hilli üýtgeşmeleri stimulirlemek (höweslendirmek), okuw sapaklaryny öňdebarýan, öňürtileýän derejede geçirmek;
Okuwçylaryň intellektual, emosional, sosial ösüşleriniň tizligini anyklamak we ýüze çykýan üýtgeşikler netijesinde okuw sapaklaryny täzeden gurmak.
Sapakdan edilýän talaplaryň ýokarda sanalyp geçilenlerinden başga-da talaplar saýlanýarlar: guramaçylyk, psihologik, dolandyryjylyk, mugallymyň okuwçylar bilen söhbetdeşliginiň optimal talaplary, hyzmatdaşlyk talaplary, sanitar-gigiýeniki (arassaçylyk), estetiki we başgalar.
|
|
|
1. Häzirki zaman şertlerinde jemgyýetiň we ylmy-tehniki progressiň, pedagogik ylmyň ösüşi we tejribäniň täsiri astynda synp-sapak ulgamy kämilleşýär we synp-kabinet, okuw-polimorf formalaryna öwrülýär. Synp kabinet ulgamyny okadylýanlaryň aragatnaşyklarynyň ýörite dersler boýunça abzallaşdyrylan kabinetlerde (otaglara) geçýänligi bilen häsiýetlenýär. Kabinet (otag) ulgamy okuw prosesini häzirki zaman tehniki serişdeleri bilen ujün etmäge mümkinçilik döredýär. Okuwçylaryň bir otagdan başga bir otaga geçmegi olaryň aňynda täze intellektual zähmete geçmeginiň ýolynyň psihologiki taýdan tiz gaýtadan gurluşyny gazanmagyna getirýär.
Okuw-polimorf ulgamy synp-sapak we synp-kabinet (otag) ulgamlaryna esaslanýar, ýöne olaryň ösüş formalarynyň görnüşinde çykyş edip okatmagyň dürli formalaryny ulanmaklyga gönükdirilýär, olar leksiýalar (umumy okuw), seminarlar (amaly okuw) tejribe sapaklar, syýahatlar, gurnaklardyr. Sapak-polimorf ulgamynda sapak okatmagyň ýeke-täk formasyndan nazarýetiň, bölümiň, temanyň mazmunyny bütewi özleşdirmäge mümkinçilik berýän biri-biri bilen baglanyşykly okatmak ulgamynyň aýrylmaz esasyna öwrülýär. Munuň özi-de ulgamy polimorf ýa-da köpformaly, dürli görnüşli we dürlişekilli edýär.
Soňky wagtlar okuw işini, formalaryny kämilleşdirmegiň guramaçylyk işleri (ilkinji hatarda sapagyň) daşary ýurtlarda köp alnyp barylýar.
Belli nemes pedagogy E. Drefenstedt çaganyň terbiýelenişini, bilim alyşyny optimal üpjün edýän okuw prosesiniň modeli gurupdyr. Onuň hödürleýän modeli (ony rasional sapagyň modeli diýip atlandyrýar) mugallym bilen okuwçylaryň okuw maglumatlarynyň we okatmagyň ähli serişdeleriniň diňe sapakda däl-de, sapaga çenli, oňa mugallym taýýarlanýarka, sapakdan soň mugallym onuň netijelerini jemleýärkä, okuwçylar bolsa sapakda başlanan hereketlerini dowam etdirýärkäler arabaglanyşykda bolýanlygy bilen aratapawutlanýar.
Okuw prosesinde her bir sapak öz funksiýasyny ýerine ýetirýär. Sapagyň funksiýasyny kesgitlemek her bir sapagyň anyk maksadyny goýmaga mümkinçilik berýär.
Sapagyň maksadyny goýmak bilen berk arabaglanyşykda, sapagyň gurluşy we onuň aýry etaplary bardyr.
Polşanyň didaktlary okuw işiniň gurluşyny kämilleşdirmäge, okuwçylaryň okuw işini problem (meseleleýin) okuwyň üsti bilen işjeňleşdirmek ýoly bilen çemeleşýärler.
Polýak didaktlary okatmagyň bu görnüşini amala aşyranda toparlaýyn görnüşlerine köp üns berýärler.
R. Weankowskiý toparlaýyn işiň 3 (üç) formasyny öňe sürýär, olar frontal okuwçylaryň birnäçe toparynyň gatnaşmagynda bir nazary ýa-da tejribe meseläni (problemany) çözüp, onuň netijesini ulgamlaşdyrmak maksady bilen ähli okuwçylar bilen bilelikde seljermek; aýratynlykda bir pedagogik maksada boýun edilen, dürli meseleleri bir wagtyň içinde birnäçe toparyň çözmegi; brigadalaýyn bu forma anyk tejribe ýumuşlary ýerine ýetirmekde ulanylýar.
|
|
|
Okuw prosesiniň (işiniň) strukturasyny kämilleşdirmegi wenger pedagoglary-da öwrenýärler. Olar differensirlenen sapak nazarýetini öňe sürýärler. Olar okuw prosesi umumy synp, toparlaýyn we aýrabaşga formalarda amala aşyrylýandygyny belleýärler.
ABŞ-nyň, Skandinaw döwletleriniň pedagoglary okatmagyň adaty däl formalary gözleýärler we synp-sapak ulgamyndan ýüz dönderýärler. Synp-sapak ulgamyndan ýüz döndermegiň nazary esaslary aýrabaşga okuwyň giňden ýaýranlygydyr.
XX asyryň ahyrynda XXI asyryň başlarynda okatmagyň interaktiw formalary öňe sürüldi. Interaktiw iňlis sözi bolup inter özara, akt hereket etmek diýmekdir. Umuman interaktiw diýmek, özara işjeň gatnaşyk, birek-birege goldaw bermek diýmekligi aňladýar. Interaktiw okuwa häzirki zaman okuwy hökmünde hem seretmek mümkin.
