Заң мәтіндерінің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері 4 страница

Хандықта құқықтық істі басқаратын арнаулы органдарды болмағандықтан, адамның қоғамдағы мінез-құлық нормаларын көптеген патриархтық ережелер негізінде әдет-ғұрып нормаларын көптеген патриархтық ережелер негізінде әдет-ғұрып және шариғатпен байланысты болса, ережелер негізінде сот үкімін сұлтан, би,ақсақалдар шығарып отырған. Сонымен, академик С.Зимановтың айтуынша, қазақ билері мынандай әлеуметтік міндет атқарған:

1)Үлкен феодалдық билік;

2)Көшпенді ел басшысы;

3)Сот.

Билердің көпшілігі ірі феодалдар еді. Қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша үкім шығарушы би жауапкерден алынатын мал-мүліктің оннан бір бөлігін билік шығарғаны үшін өзі алуға құқылы болды. Бұл тәртіп оларды байыған үстіне байытты. Билер соттың қазақ халқы тұрмысындағы мәні айырықша. Ол ел басқарудағы жетекші формалардың бірі болды, сондықтан да үлкен құқық пен нормаларды пайдаланды. Билер сотының бір ерекшелігі – билерді сайлаумен не үкімет тарапынан бекітумен қойған жоқ, бұл орында өзінің әдет-ғұрып заңдарын жетік білуімен, шешендігімен халыққа танылған адамдар отырды. Өзінің әділдігімен, халықты аузына қаратқан шешендігімен қара халықтан шыққан кейбір билердің аты ел аузында қалып қойды. Бірақ билердің барлығы олай болған жоқ. Олар үстем тап өкілі болғандықтан, негізінен өз табының жоғын жоқтады.

Қазақтың әдет-ғұрып нормаларын күннен-күнге нығая түсіп келе жатқан феодалдық құрылыс қажеттігін өтеу нормаларымен сәйкестендіру қажеттігі туды, үстем тап өкілдерінің мұқтаждығын қорғайтын заң жүйелері керек болды. XYII ғасырдың аяқ кезінде жарық көрген Тәуке хан заң жүйесі осы қажеттіктен туындаған болатын. Бұл заңдар "Жеті жарғы" деген атпен мәлім. "Жеті ереже" деген мағынаны береді. Онда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархалдық-феодалдық ережелерінің негізгі принциптері мен нормалары баяндалады."Қазақ мемлекеті мен құқығының қалыптасу тарихында Тәукенің «Жеті жарғысы» жазылуы прогрессивтік маңызды рөл атқарды. «Жеті жарғы» қылмыстық істер мен азаматтық құқықтық нормаларды және әдет заңдарын мейлінше біріктірді," – деп жазды Т.Күлтелеев бұл туралы. Тәуке хан «Жеті жарғыны» шығаруда Шыңғыс ханның Яссасының кейбір жақтарын пайдаланды, қазақ қоғамында әлі де өз маңызын жоғалтпаған дәстүрлі әдет-ғұрып нормаларын да қабылдады. Бұлардың бәрі, әрине, хан ісінің талаптарына сәйкес келетіндей етіп өңделді. Заңда негізінен қазақ қоғамының XVII ғасырдағы әскери-саяси және әлеуметтік өмірінің мұқтаждарына жауап беретін ережелер енді. Сондықтан бұл заң Тәуке бастаған патриархалдық-феодалдық хан үкіметінің қондырмасы болды, соны құқықтық жағынан қорғады.

"Жеті жарғыда" да бұдан бұрынғы орта ғасырлық заң жинақтарындағыдай қылмысты іс правосы нормаларына тиісті орын берілді. Осының арқасында тілімізде осы нормададағы құқықтық ұғымдарды білдіретін атаулар қалыптасты. Олардың көпшілігі кейіннен заң терминдері жүйесін қалыптастыруға негіз болды. «Жеті жарғыда» көрсетілген қылмысты әрекеттер туралы ұғым атаулары мыналар; кісі өлтіру, ашумен кісі өлтіру, абайсызда кісі өлтіру, атқа сүйреп өлтіру, мертіктіру, әйелді зорлау, соққыға жығу, ар-намысты тию, ұрлық істеу, неке бұзарлық, малмен тартатын жаза, т.б. Сонымен бірге түрлі қылмыс жасағандығы үшін жауапкершілік көзделген. Жасаған қылмыстары үшін кінәлілер тартатын жазалардың түрлері де белгіленген. Осыған байланысты да арнайы құқықтық атаулар қалыптасып, сол кезде өз қолданысын тапты. Олар "қанға қан алу", "жанға жан беру", "мертіктірсе мертіктіру арқылы кек алу " заңдары сияқты жаңа терминдер пайда болып, кейінгіге дейін қолданылып келеді. Би сөзі – XIX. II жартысында нақтылы заң термині. Бұл сөздің терминдік мәні ертеректен келе жатса керек. Бірақ ол әр кезеңде әр түрлі мәнге ие болып келген сөздердің бірі. Би сөзінің Абай тұсындағы білдіретін мағынасы – әрбір болыстыққа сайланып қойылған заң жүргізуші адам, яғни Абай сөзімен айтсақ, " әрбір болыс елде старшина басы бір би сайлану"

Биде тақпақ, мақал бар байқап қара

Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап,

Мақалдап айтады екен, сөз қосарлап

Ескі бише отырман бос мақалдап

Деген жолдарында ақын өз тұсының билері емес, реформаларға дейінгі қазақ билерін атап тұр. Оны Абайдың өзі де айтып кетеді: Ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Көш-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен. Сөйтіп, бұрынғы би деп жалғыз заң адамын емес, жалпы ақылгөй адамды да атайтын болған. Бертін келе билер ақылгөйліктен гөрі әкімгершілік роль атқара бастайды. Сөйтіп, Абай тұсына дейінгі кезеңдерде би сөзі әрі заң иесі мағынасында (іс тексеріп, үкім айтушы адам), әрі "ақылғөй, шешен, тапқыр, билеуші топ уәкілі, бай адам" деген мағыналарда жұмсалып келген.

Абай мен оның тұстарында би сөзінің бұл мағыналары да әлі қолданыудан шығып қалмай, қатар жүргенін көреміз.

   Құн – қазақ әдет-ғұрып заңында көп таралған жаза жүйесінің бірін білдіретін термин ретінде қолданылған, көне түркі дәуірінен бегілі. О бастағы білдірген мағынасы бөлек болған: тонау, талау, ұрлау, ұғымдарын білдіргенге ұқсайды. Көне түркі тілдері сөздігінен Оип – грабить похищать: ouri taoar gundi вор похител имущество; (edig tadariy) guntum altim oyurladim я (их) имущество похитил, взял, уваровал ogimin Konii liimin barea ol gis gunyp eltgi весьмой разум и сердце похитила та девушка. Тонауда да ұрлауда да алу мағынасы бар. Осы соңғы мағына негізінде жаңа ауыспалы мәнге ие болып, істеген қылмысы үшін бірнеше өсіммен би үкімі бойынша төленетін алым ұғымындағы жазаның атын білдіретін термин ретінде қолданылатын болған (штраф мағынасында). Келе-келе сөз де праволық ұғымның атын білдіру қабілетінен айырылып, саяси экономия терминдері қатарынан орын алды. (Құн – стоимость, қосымша құн – прабовочная стоимость, өзіндік құн – себестоимость, айнымалы құн – аборотная стоимость).

Жалпы құн жазасы жоғарыда айтқандай ауыр жазаларды ауыстырған. Шектен тыс ауыр деп табылған мынандай 4 жағдайда «жеті жарғы» бойынша жаза құн төлеумен шектелген: 1) егер әйел көлденең тапқан баласын ұятта қысылып өлтіретін болса; 2) егер әйелі күйеуін өлтірсе және оның туыстары кешірмесе; 3) егер әйелі күйеуінің көзіне шөп салғанына көзі жетсе; 4) егер құдайға тіл тигізетіні анықталса, онда айыпкер өлім жазасы на кесілген. Осының өзінен бұл заңның әлеуметтік теңсіздіктің құралы болғандығы көрініп тұр. Әйел бостандығы бұл заңда қылмыстық объекті болмағандығы байқалады.

Бұл күндегі заң терминдері ішіндегі күрделі бір күрделі бір құқықтық ұғымды білдіретін сөз қылмыс. Қазақ әдет-ғұрып заңдарында болсын, “Жеті жарғыда" болсын, одан кейінгі әр түрлі ережелерде болсын, "қылмыс" термині кездеспейді. Ол сөздің баламасы ретінде "жаман қылық", "жаман іс" деген сөздер пайдаланылған. "Қылмыс" сөзі термин ретінде кейін пайда болғанға ұқсайды. Ал түрікі тілдерінде "қыл" етістігі бұрыннан бар және әр түркі мағыналарында жұмсала берген. Мысалы: істеу, дайындау, жасау, қалау, іске кірісу, қалауынша істеу т.б. Осы етістікке -ық//-ік жұрнағы жалғану арқылы кісінің мінезін, ойын білдіретін зат есім жасалған. Ол бұрыннанбар: Qiliyi нрав, черта характера; поступок: tikabbur gamuy tilde ierlur giliy высокомерие – черта характера, презираемая на всех языках. Қазіргі кезде "қылық" сөзі "жасанды мінез" ұғымында жағымсыз мәнде айтылыды. "Қылмыс" сөзінің мағынасы да осы аналогия бойынша "қыл" етістігінің адамның мінез-құлқын (оның ішіндегі жағымсыз мінез, әрекет) білдіру мәнәнің негізінде жасалса керек. Мұндағы –мыс (мыш) қосымшасы – есімше етістік жасайтын жұрнақ. Кейін есімше тұлғалы осы сөздің субстанивтенуінен, "қылмыс" зат есімге айналған да (олай бола береді: "тұрмыс", "болыс" т.б сөздері осылай жасалған), заңдық ұғымды білдіретін термин терминге айналған. Бұл пікірді "қыл" етістігінің ауыспалы мәні де дәлелдейді: оның ауыспалы мағынасы көне дәуірден бері "бұзу", "бүлдіру", "арын аттау" тектес ұғымдарды білдіріп келген келген [17, 442]. олай болса "қылмыс" терминінің бүгінгі мәні осы айтылған мағыналардың кеңейген, ұлғайған, әлеуметтік жүкке ие болған түрі болуы керек.

Қазіргі "заң" сөзінің білдіретін ұғымы да, о баста осылай аталмаған. Қазақта "атадан қалған жол" деген тәрізді тіркестер бар. Осында "жол" сөзі қазіргі "заң" сөзінің кейбір мәнін білдіргені байқалады. Болмаса қазақтың таптық жікке бөлінген қоғамдық құрылысының өзінде сол XYIII ғасырдың аяғы XIX ғасырдың басына дейін дәл заң ұғымын беретін термині болмаған. Әдет-ғұрып ережелерінде дәстүрге айналған ата-бабадан мирас болып келе жатқан норма деген ұғымды "жол" сөзі атқарған: "жол-жорағат", "аға жолы", "іні жолы", сенің жолың дегендердегі "Заң" сөзі "қазақ тілінде біраздан бері бар. Бірақ ол кейінге дейін әдет. Жол сөздерімен мәндес айтылып, көпке дейін солардың синонимі ретінде қлһолданылып келді; құқықтық мәнде жұмсалғанда, "обычное право" ұғымының дәрежесінен алыстап кетпейді. Бұл сөз " закон" атауының баламасы ретінде қолданылуы Қазақстанның россияға қосылуымен байланысты қалыптаса бастайды. Бұл сөз қытай тілінен келген, бастапқы мағынасы да "әдет", "жол" сөздерімен астарлас: "Қытай тілінде Ян деген екі элементті йероглиф – ереже, үлгі, түр, қалып, сорт, стиль,тәсіл деген мағынасында қалыптасып кейбір тұлғалық өзгешеліктерге ұшыраған" [18, 99]. сонымен, "жол", "әдет", "заң" сөздері XYII-XIX ғасырларда қазақ тілінде "обычное право" мәнінде қатар айтылып келіп заң термині ретінде қолданып, осылардың ішінен "заң" сөзі ғана қалыптасқан.

"Айып" сөзі – қазір абстракт ұғым атауы. "Айыбы жоқ", "айыбын мойнына алу", "айып шам", "айыбын бетіне басу", "айыбын жүды" т.б осы тектес тіркестерде келеді. Қазір осы сөзден өрбіген "айпкер" атауы болмаса, өздігінен түбір күйінде заң ғылымына байланысты терминдік мәнді білдіре алмайды. Ал, Тәукенің "Жеті жарғысында", "айып" – қылмыскер адамның тартатын жазасының, яғни айқын ұғымның атауы. Сондықтан "ат-тон айып төлеу" т.б тіркестерде құқықтық ұғымды білдірген. "Айып" қазіргі "штраф" терминінің мәнін білдіргенімен, ол кезде оның мағынасы "штрафтан" кеңдеу болса керек; ал "штрафта" тек "төлеу" мәні бар (жазаның бір түрі ғана). Шығу төркіні араб тілінде жатыр: позор, порок, изъян: если человек знает язык, он знает содержания, (если он говорит, что знает то, чего не знает, - (это) позор. Бұдан байқайтынымыз, бастапқы мәні "сорақылық", "кемшілік" тектес ұғыммен байланысты болған да, кейін әдет-ғұрып нормаларын бұзғандығы үшін "тартатын жаза", оның түрі деген қосымша мәнге ие болған. Соңғы мағынасы хандық дәуірде құқықтық ұғымды білдіретін атау қызметінде жұмсалған. Ол кезде бұл сөздің екі қызметі – жалпыхалықтық лексикада өзінің бастапқы мағынасында жұмсалуы, ал билер кеңесінде арнайы құқықтық атау қызметінде атқаруы қатар көрінген. Ал кейін тілімізде "жаза", "штраф" сөздерінің қолдана бастауына байланысты бұл сөздің терминдік қызметі солғындап, кейін өшіп кеткен де бастапқы мағынасы қалып қойған. Жалпылама лексикада оның мағынасы бүгінгі күнде де қолданылмай келеді: "айыбын мойындау", қазір "қылмысты мойындау" емес, "кемшілігін, қатесін мойындау", "ұялу" сияқты мағыналарды білдіреді.

"Айып" әдет-ғұрып заңының атауы ретінде қолданылған да, жазаны негізгі түрде заттай, малдай өтеуді білдірген. Сондықтан да оның әр түрлі атаулары бар: бас тоғыз, орта тоғыз, аяқ тоғыз, ат-шапан айып, тоқал тоғыз, түйе бастаған бас тоғыз, жылқы бастаған орта тоғыз, бұқа бастаған аяқ тоғыз, жасауыл ақы, жаушыға жіп кесер, билік ақы т.б. толып жатқан түрлері болған. Бұл туралы Т.М.Күлтелеев "Часть айып в пользу хана и султана, кроме того взыскивался "билік", вознаграждение судьям за разбирательство судебных дель",- деп көрсетеді [19, 57].

"Дау" сөзі де халқымыздың әдет-ғұрып құқығы жүйесінде термин ретінде атам заманнан мәлім. "Дау– шар", "дау төрт бұрышты", "қамыты екі ұшты", "дау сабасты" (дауға түсті), "дау-жанжал","дау айтты" т.б тіркестердің болуы осыны дәлелдейді. "Даукес", "даукер" атаулары мәндес терминдер акт ретінде ). "Бітім" сөзінен өрбіген "бітімші" термині де болған, бірақ ол бұл күнде көнерген (екі жақты келістіруші адамды (биді) "бітімші" деп те атаған). Бітімнің түрлерін белгілейтін "береке бітімі", "салауат бітім " сияқты терминдік ұғымды білдіретін тіркестер де болған.

Қазіргі әдеби тілімізде жиі ұшырасатын қоғамдық-саяси ұғымдарды білдіретін " бостандық ", " азаттық " сөзімен мәндес " теңдік" сөзі де о баста терминдік ұғымда қолданылған (Заңға қатысты), бірақ мүлде басқаша жұмсалса керек. Айып, құн төлейтін (соған ұйғарылған) айыпкер кейде жәбірленушіге төлемей кететін жағдайлары кездесіп отырған. Ондайды "теңдік бермеу " десе, төлегенде "теңдік алу" деп атаған. Бұдан біз " теңдік" сөзінің қазіргі мағынасының кеңейгендігін көреміз.

Айтып отырған кезеңдегі заң термині ретіндегі жиі қолданылған сөздердің тағы бірі – " билік" сөзі. Ол – " би" сөзіне –лік жұрнағы жалғану арқылы жасалған, сондықтан да оның түп төркіні көне түркі тіліне барады: бегілік > билік (бег\ би; г\\й); Бегілік елімте қылынтым. Осы сөздің бұрын екі түрлі мағынада жұмсалғандығын проф. Р.Сыздықова еңбектерінен кездестіреміз. Біріншісі – қазақтың әдет-ғұрып құқығы бойынша жүргізілетін заң ісінің атауы, екіншісі – бидің шығарған үкімі. Билік сөзінің өктемдік, билеп-төстеушілік деген ұғымдарды білдіретін мағынасының болғанын да ескертеді. Бұл мағына – үй ішінің биігі, қара басының билігі тәріздес тар көлемдегі қожалыққа, иелікке байланысты айтылған. "Би" сөзінің қазақ тілінде о бастағы да осы тар көлемдегі үстемдік ету мәнінен шығып, бірте-бірте юристік термин қызметінде қолданылған деп ьтабамыз"-деп жазады автор [20, 198].

Үкім бойынша айыпкерден өндірілетінт мал-мүліктің бір бөлігі мен ханңға тиісті болғандығын айтқанбыз. Осыған байланысты да терминдер болған: биге берілгені "билік " деп, ханға тиесісі " хандық" деп аталған.

Абай тілінде билік сөзінің көп пайдаланғандығы мына жолдардан көруге болады.Болыс пен биді құрметтейін десең, құдай берген болыстық пен билік елде жоқ. Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Билік сөзінің осы ұғымына қарай Абай тұсында билікке сайлану, билікке таласу деген жаңа тіркестер пайда болған.

Терминдік мәнде ертеден тұрақталған тіркестің бірі – жан беру. Осы кездерде әдет-ғұрып құқығында терминдік мәнде жиі жұмсалған тіркестердің бірі – " жан беру". Қазақтың ескі әдеті бойынша би шағымшылардың екі жағында тыңдап болғаннан кейін өз бетінше шешім қабылдай алмаған жағдайда, жауапкердің жақын туыстарының бірі оның күнәсіздігіне ант беруіне болады. Бұл процесті " жан беру"  деп атайды. Егер туысы күнәсіздігіне ант бере алмаса, онда жауапкер жан қылмысты деп табылып жазаланады. Ақылды, парасатты билер істі көбінесе өздері шешеді – жан беруге сала бермейді. " Жаман би жанға салар" деген мақал осыдан қалғн. " Жан беру"  сөзін кейін "ант беру "  термині алмастырды, қазір ол актив сөзге айналған. Көбінесе әскери термин ретінде қолданылып жүр.Абай тұсында билік-сот ісінде жан беру тәрізді іс жүргізу әдісі жойылмаған болатын, бірақ бұрынғыдай емес, жакапкердің ақ-қарасына көзі жетпей-ақ жан бере салу бұл кезде әдетке айналып кеткенін Абайдың өзі-ақ айтып береді: Жанын берсе табылмас сөздің шыны, " Ант беру", "жан беру" тіркесі ретінде XIXғасырдың екінші жартысынан бастап қолданыла бастағаны байқалады. Бұл күнде фразиологизимге айналып кеткен " ант атқан", "ант бұзылды", "ант имандай көрді", "ант мезгілі",  (өлімге еріксіз бой ұсынар шақ), " ант суын ішті", "ант сүйек", (соғымға сойылған мал етінің сақталған соңғы кәделі мүшесі) " ант ұрсын" [20, 18]. тектес тіркестер көне дуірдің көзіндей. Күә, айғақ, ұрлық, жаза, зақым, төлем, жер дауы, жесір дауы, қалың мал, барымта дүре, шарға түсу, әмеңгерлік, өлім жазасы т.б. сөздер де қазақтың осы әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі ұғымдарды білдіріп, терминдік қызметте жұмсалған.

Қазақтың әдет-ғұрып заңы қылмыстың екі түрін көрсеткен: қастық, абайсыздық. Бұл екеуі де Тәуке хан "жарғысында " көрсетілген және осы сөздер ол кезде де бұл күнгі терминдік мәні қалай болса, сол күйінде қолданылған.

"Жесір дауы" термині арқылы әйелге ерінің, түскен елінің меншігіндегі зат ретінде қараушылық, парриархалдық көзқарас байқалады. " Жесір дауы" әйелге деген ерлер меншігін қорғаудың құқықтық көрінісін білдіреді. " Жесір"  сөзі ері өлген әйелді немесе қалың малы төленген, бірақ болашақ күйеуі бұл ұзатылмай тұрып қайтыс болып кеткен қыздарды білдіреді. Олар әдет-ғұрып ережесі бойынша күйеуінің туысына не ұзатылып баруға тиісті елінің бір жігітіне қосылуы керек [21, 118]. Ол бұзылған жағдайда дау басталады да әдетте бұзған кісі (көбінесе әйел) айыпкер ретінде жазаға тартылатын болған. Бұл да – қазір архаизмденген атау.

"Жаза" – Тәуке хан жарғысында көрсетілген құқықтықтермин. Ол кейін де әдет-ғұрып құқығында, хандар билігінде қолданылып келді. Айыпкердің істеген қылмысының салм ағына қарай жаза берілген. Жазаның түрі көп, барымта да – жазаның бір түрі. " Қанды кек" деп аталатын жазаның түрі тым ауыр болған.

Жазаның түрін білдіретін терминдік ұғымда көп қолданылған сөздің бірі "барымта " дедік. Ол да бүл күнде историзмге айналған. Бұл сөздің шығу төркіні туралы әр түрлі пікір бар. Академик Ә.Марғұлан "бар", "мата" деген екі сөздің бірігуінен жасалған қазақтың төл сөзі десе", "қысқаша этимологиялық сөздікте" оны былай түсіндіреді: "Тіліміздегі барымта  зат есімнің шығу төркіні " себеп, негіз, дәлел, есеп"  мағыналарына келіп ұштасады, өйткені барымта себепсіз, негізсіз, дәлелсіз болмайды. Біздіңше, түркі тілдеріндегі барымта сөзі манғолдың " негіз, факт, себеп, дәлел " мағыналарындағы бармит сөзінен шыққан бролуы керек. Бармит түркі тілдерінің артикуляциялық базасына сай барымта болып өзгерген және оның мағынасында абстрактылану пайда болған тәрізді. Барымта сөзінен барымталау, барымталасу, сияқты туынды етістіктер жасалған. Бұл термин арқылы төленбеген қарызы, құн не қалыңмал үшін, жесір не жер дауының бітіспей, қайтпай жүрген жайлары негізінде біреудің малын (көбінесежылқысын) жасырынып келіп алып кету ұғымы аталады. Тәуке хан әдет-ғұрып құқығын жинақтаған кезде, барымта актісі шешімін күшпен орындаудың бір тәсілі болса керек. Ол кезде барыита сөзінде ұрлық деген мән болмаған. Ал, XIX ғасырдан бастап барымта үстем тап өкілдерінің зорлық көрсету, қиянатшылық құралына айналған.

Ендігі бір терминдік мәнде жұмсалған сөз – ұрлық. Алғашында ұрлық негізінен малға байланысты болған. Бұл атау да қылмыстың түрін білдіреді. Сондықтан да жиіркенішті атау: "ұрының үйі күйіс", "ұрының арты қуыс", "ұрлық түбі - қорлық"  сықылды қанатты сөздер осыған айғақ. Тәуке хан тұсындағы ұрлық ұғымына тонау да кірген. Бұл күнде мағынасы тарылып заң терминіне айналған.