Заң мәтіндерінің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері 5 страница

Зақым  сөзі де әдет-ғұрып заңында құқықтық атау қызметінде жұмсалған (жеңіл зақым, ауыр зақым). Тәуке хан жарлығында зақыммен (жарақат түсірумен) кек қайтару немесе құн төлеу қабылданған.

Қазақстанның Россияға қосылуына дейінгі кезеңнің бір ерекшелігі – сот ісі халықтың әдет-ғұрып заңдарының негізінде жүргізілді дедік. Бұл кезде жүз аралық, ру мен тайпалар аралығындағы даулы мәселелерді шешу үшін әр түрлі азаматтық, қылмыстық істерді қарайтын билер соты жұмыс істейді. Оған хандар мен сұлтандар, білікті билер мен батырлар қатысып отырды. Билер соты әкімшілік ету органының қызметін де атқарған. Бұл туралы Шоқан Уәлиханов былай деп жазды: "Ру тұрмысының заңы бойынша бір рудан шыққан адамдар бір семья сияқты болып саналады. Сондықтан бір рудан шыққан би өз руласы мен басқа бір рудан шыққан адамның таласына билік бере алмайды. Билер соты сөз жүзінде халық алдында ашық түрде және қашан да қорғаушының қатысуымен жүргізіледі [22, 134-140]. Бұдан жазылмаса да, билер сотының іс жүргізу жолдары жайында қабылданған ережелердің болғандығы байқалады.

Ал XIX ғасырдан бастап болысаралық, руаралық істерді қарайтын "билер съезі" құрылды. Осыған байланысты "билер съезі", "шербышный съезі" (чрезвычайный) сияқты құқықтық ұғымдарды білдіретін тіркестер пайда болды.

Хан мен сұлтандардың жанында төлеңгіт деп аталатын феодалдық тәуелді әлеуметтік топтың болғаны тарихтан белгілі. Олар сұлтандарды не ханды паналап, соларға қызметші міндетін атқарған. Оларға біразы сұлтан арасында тұрып,зекет пен соғым жинаған, би шешімдерін орындаған (қазіргі сот орындаушысының – судебный исполнительдің – қызметін),  жаушы, күтуші болған. Қалған тобы малын бағып, үйін күткен. Ал осылардың бірінші тобын билерден кейінгі құқықтық әкімгершіліктің өкілі демеске болмайды. Олай болса " төлеңгіт" сөзі де бір кезде заң терминінің қызметін атқарған болып шығады. "Төлеңгіт" сөзінің де төркіні көне түркі тілінде  жатса керек. Түбірі – төле, төл зат есімнің негізінде жасалған туынды етістік (төл-е). Көне түркі тілдеріндегі "қоздау"(қой), алған заты үшін, не басқа бір өткізгені үшін "төлеу" (заттай, еңбегімен т.б) мағыналарын білдірген [22, 574]. Осы соңғы мағынасының негізінде –гі (-ғы, -қы//-кі) жұрнағының жалғануымен төлеуші, төлегіш ұғымын беретін зат есім жасалған да, ол төрелер қарамағында солардан алған сауын, қалжасы үшін еңбегімен төлем төлеп жүрген басы байлы шаруа ұғымын білдіретін болып қалыптсса керек. Ал сөз соңындағы "т" қосымшасы көптік жалғауының көне түрі екені белгілі (тархан – тархат, тігін –тігіт, оймауыт – торғауыт т.б. Төлеңгіттер табиғатында қанаушы тап өкілі болғанымен, олардың ішінен сұлтандарға жақыны, тұрмыстық жағынан әл-ауқаттылары болған. Осылардың төлеңгіт аристократиясы пайда болған. Бұл топтағы сұлтандар мен хандар әртүрлі әкімшілік шешімдерді орындауға жұмсап отырған. "Төлеңгіт" сөзін заң термині ретінде қарастырғанда, оның осы кейінгі мәнін ескеру керек.

Әдет-ғұрып заңдары күшіндегі кезеңдерде алым-салық түрлері де көп болды, сол ұғымды білдіретін арнайы атаулар да баршылық еді.

Қазақ хандығының мал өсіретін аудандары мен егіншілікпен айналысытын жерлердегі алым-салық бірдей емес еді. Қатардағы көшпелі малшылар хандыққа зекет   төлеген (малының жиырмадан бір бөлігі мөлшерде), феодалдардың малын бағып, үй-шаруасын ұстаған, оған қоса соғымнан сыбаға беріп отырған. Әсіресе, соғым-сыбаға жайлауға, күзеугк көшкен кездерде берілген. Көшпелі малшылардың байларға еткен еңбегі үшін алатыны тек сауын ғана болған.

Егіншілікпен айналысатын жерлердегі алым-салықтың жүйесі әрсалалы еді. Отырықшы егіншілер ханға бағыс салығын және жер үшін алым төлеген. Оны "мал –у – жихат " деген терминмен атаған. Әртүрлі тарихи деректемелерде "жалпы салық", "тұтас алғандығы салық", дегенді білдіретін алық уа салық" (қазіргі "алым-салық "сөзі осы атаудың негізінде пайда болуы ғажап емес) деген атау да кездеседі. Қараж деп аталатын салық егін мөлшерінің оннан бірінен бестен біріне дейінгі мөлшерде жиналатын болғаны белгілі.

Әскерлерді азық-түлікпен жабдықтау мақсатымен шаруалар мен қала тұрғындарынан заттай жиналатын салық "тағар" деп атаған. Осы салық бойынша азық-түлік қана емес сарбаздар мінетін ат, оның жемі де жиналатын. Тәукенің "Жеті жарғысынан" В.Левшин мынандай бір үзінді келтіреді: "Сұлтандардан басқа қару асына алатынәрбір адам ханға, халық билеушілеріне жыл сайын өзінің мал-мүлкінің жиырмадан бір бөлігі мөлшерінде салық төлеп отыратын болсын" [23, 178].

Тәуке хан жасап қалдырған "Жеті жарғыда" қазақтың бұған дейінгі заң, әдет-ғұрып нормалары қорытындыланды, жинақталды және бұл құжат кейінгі де әдетғұрып ережеклерінің толығып дамуына, жүйеленуіне, соның нәтижесінде қазақтың құқықтық терминдердің қалыптасуына игілікті әсерін тигізді. Бірақ бұдан елімізде жүйелі түрде қалыптсақан, жан-жақты дамыған құқықтық институттар сол хандар билеген дәуірдің өзінде бар едідеген пікір тумаса керек. Қазақ халқында бұл кезеңде құқықтық көзқарастар өте баяу дамыды. Сондықтан да құқықтық ұғымдарды білдіретін азын-аулақ атаулар ол уақытта лексикалық қордан терминдер жүйесіне қойылатын талап деңгейінде көріне алған жоқ.

Қазақстан тарихында 1731 жыл ерекше аталады. Бұл жылы императрица Анна Ионовна қазақтарды орыс патшалығының қарамағына қабылдағаны туралы грамотаға қол қойып, оны елшісі Тевкелов арқылы кіші жүздің ханы!Әбілқайырға табыс еткен болатын. Содан бір ғасыр өтпей алдымен орта жүз, соған ілесе ұлы жүз қазақтары Россия құрамына бодан боп енеді. Мұндай әлеуметтік оқиға елдің шаруашылығына, тұрмысына, қарым-қатынасына т.б жағдайларына бірқатар өзгерістер әкелді. Патша өкіметі қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы заңдарына да өзгерістер енгізгісі келді. Оған XYIII ғасырдың аяғында жасалған Игельстром реформасы дәлел бола алады. Бірақ, ол реформа іске аспай қалды. Әдет-ғұрып заңдары бұрынғы қалпында әлі де көпке дейін сақталып қалды. Осы туралы Г.Гавердовский: "Олар (жүздер) ешбір сырттың көмегінсіз өздерінің қалыптасқан заңдарымен елді басқарды", - дейді. Сөйтіп, алғашында қанша әрекеттенгенімен қазақ топырағына империялық саясат іске аспай қалды. Сондықтан ол жүйені асықпай, біртіндеп іс жүзіне асыру керектігін түсінген отаршылдық үкімет сот ісін, қылмыстық істерді, әкімгершілік, тұрмыстық, азаматтық дау-жанжалдарды шешуді бұрынғыша елдің бюилер соты кеңесінің қарамағына беріп, өзі сырттан бақылап отырды. Дегенмен, Қазақстанның Ресейге қосылуы бұрын әдет-ғұрып заңы арқылы шешіліп келген жүйеге осы кездің өзінде-ақ өз әсерін, өз ісін қалдыра бастаған еді. Оны мынадан көруге болады: дәл осы кезде "хан зеңбірегі", "хан жарлығы" деген тектес орыс тілінен дәлме-дәл аударылған тіркестер мен "указ" тәріздес кірме сөздер пайда болды. Ресейге бодан болғандық туралы құжаттың аты - "грамота" сөзі, оны іске асыру үшін келген кісінің лауазымы, мемлекеттік істі жүзеге асыратын, ел арасындағы қатынастарды орнататын адамды қалай атайтыны ұғымдар қазақ лексикасын жаңа сөздермен байытып қана қана қойған жоқ, сонымен бірге, ол атаудың әлеуметтік, әкімгершілік, құқықтық мәнге ие болуына да негіз болды. Әңгіме "посол", "елші" т.б. сөздердің осы кезде қазақ тілі лексикасының кіруі туралы болып отыр.

Қазақстаның Россияға қосылып, оған бағыныуының нәтижесі бұрынғы әдет-ғұрып, салт заңының дәуірленуіне кедергі болса, екінші жағынан ғасырлар бойы қалыптасқан оңайлықпен жаңа жүйедегі басшылыққа қол қусыра қоймайтындығын білдірді. Бұл кезде осындай қайшылық та болды. Оның көрінісі әкімгершілік, тұрмыстық құқықтарды білдіретін сөздердің осы кездегі жай-күйінен де көрінетін еді. Империялық отарлау саясатының нәтижесінде қазақ тіліне қайтып кіре бастаған заңдық мазмұндағы атауларға қарсы қазақтың төл сөздерін алып, оны жаңа терминдік мағынада қоданушылық тенденциясының өрінісі айтқанымызға дәлел бола алды. Мәселен, осы кездегі мағынасы жаңғырып қолданылған "торғауыт", "кісен", "зындан" сөздері осындай қажнттілікте туындаса керек.

Осындай жағдайда патшалық Ресей өкілдері бірден аңғарды және оған қарсы жаңа саясат қолданды. 1867-1868 жылдардағы қазақтарды басқарудағы жүргізілген жаңа реформалар осыған дәлел.

Мәселен, "Сібір қазақтарын (қырғыздардың) уставқа сүйеніп басқарудың жаңа бағыты" құрылды. М.М.Сперенскийдің бұл Уставы бойынша сот ісі үлкен үш категорияға бөлінеді:

1) Қылмысты істер; 2) Даулы істер; 3) Басқару үстінен берілетін шағымдар; Осы тіркестер уақытында (қазір де) терминдік мәнде жұмсалады.

Қылмысты істерге сол кездегі заң ережесі бойынша мемлекетке опасыздық, кісі өлтіру, тонау және "өкіметке көріне бой ұрмау" жатады. Құқық тәртібін бұзудың қалған барлық формалары, оның ішінде мал ұрлау да, даулы істер деп саналады. Қылмысты істер империяның жалпы заңдары негізінде округтік приказдарда қаралады. Одан бөлек даулы істерді ауылдар мен болыстарда жер –жерде қолданылып жүрген әдет-ғұрып заңы бойынша билер талқылады. Билер сотының шешімі окруктік приказдарға дау күшіне енді. Билер соты мен ресми өкімет арасындағы мұндай байланыс (алғашқысының соңғысына шын мәнінде тәуелді болуы) іс жүзінде бұл екеуінің бір-бірінің бірігуіне алып келді. 1822 жылғы Устав. Қыр еліне тұңғыш рет сайлау жүйесін енгізді. (устав, сайлау жүйесі сөздері де осы кезден бастап терминдік мән ала бастады.)

Бұл кезде көшпелі және жартылай көшпелі «Сібір қырғыздары облысының» орасан кең территориясын басқарудың қиындыңғы мен оған жіберген орыс әкімдерінің аздығы патша үкіметіне «Сібір қырғыздарының облысы» орсан кең территориясын басқарудың қиындығы мен оған жіберген орыс әкімдерінің аздығы патша үкіметіне жергілікті халықтардан сайланатын адамдардың көмегіне жүгінуіне алып келді. «Устав» билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып бөлінбеген еді және үш түрлі сот формасы жұмыс істеді:

· Қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпына негізделген билер соты;

· Шариғат жолмен соттау;

· Ресей империясының соты.

Осыған орай үш түрлі заң атауы қолданылды. Билер соты бұрынғыша «заң» деген терминмен аталып, әдетте оның синонимі ретінде қолданылып жүрген әдет-ғұрып, жол сөздері терминдік мән алған жоқ. Мұсылман (ислам) құқығы шариғат деп аталады да, құқық сөзі қазақтың өз заңына да, империялық сот ісінде де қолданылады.

Мысалы: Жоғарғы сот төрағасының тағы бір атап өткеніндей, соңғы уақытта еліміздегі сот реформасын әлемдік өркениет талаптарына сәйкес жүргізуде оң өзгерістер байқалады. (Заң газеті,бейсенбі, 5 сәуір, 2007 жыл). Орыс үкіметі арқылы келген құқықтық нұсқаулар сол күйінде "закон" деп аталады. (заңдық терминдердің кірме сөздермен толығуы жайында "заң" сөзінің қытай тілінен енгендігі туралы айтылған. Оның мағыналық дифференциясының қажеттілігінен туындауы мүмкін. Өйткені империялық заңды басқа екі заңдық мекемеден ажырату қажет болды. Бұл тұста заң – закон орыс заңы тектес айқын дауысты тіркестер де ұшырасады. Сөйтіп XIX ғасырдың басынан бастап  "закон" сөзі еніп, ол дыбыстық өзгерістерге ұшырып, сот болып қолданылатын болды (қазақ тілінде сөз соңында ұяң "б", "в", "г", ғ" дыбыстары ұшыраспайтыны белгілі. Сондықтан да басқа тілден ауысқан сөздерде ол дыбыстардың қатаң дыбыстармен алмасуы заңды: суд – сот, педагог – педагок, штаб – штап т.б. Сонымен, ол қазір де терминдік мән алып актив қолданылатын болды, ал "закон" сөзі жайында басқа бағытты айтар едік: закон, заң сөздері жарыса қолданылып келді де, заң сөзі тұрақталып қалды, закон плеоназм ретінде тілдік қолданыстан шығып қалды.

1. Бұл әрекет қылмыстық оқиғаларды уақытында тіркемеу, есепке қоймау деректерін анықтау үшін тексеруге байланысты арызға қол қойылды.

Ресей империясының құқықтық нұсқаулары негізінде енген ұғымдарды білдіретін атаулардың тағы бірі – арыз. Ол қазақ тілі лексикалық құрамында бұрыннан бар сөз, орыс тіліндегі ұғымды дәлме-дәл (калька жолымен) аударудан келіп жаңа мағынаға (терминдік мәнге) ие болған. О баста бұл сөз тілек, өтініш, шағым сөздерімен синонимдес айтылып, солармен қатар жұмсалған. Арыз айтты, арызы жетті, араздасып айтқан сөз (өлім аузындағы қоштасу) тіркестеріндегі мағыналары жалпы халыққтық лексикадағы мағыналары болып табылады. Терминдік мәні шағым ұғымын білдретін мағынасынан өрбісе керек. Өйткені " шағым " біреуден зәбір көрген кісі екінші бір кісіге сол мұңын айту дегенді білдіреді. Осы мағынаның негізінде орыс империясының сот жүйесі келгеннен кейін, дауласудың жаңа тәртібі ретінде жәбірлеушінің үстінен айтайын дегенін жазбаша қағазға түсіріп, құжат етіп беру мағынасы туындады да, ол заңдық терминге айналды. Осы қызметте арыз сөзі осы күннің өзінде жиі қолданылады. Айта кететін бір жай қазіргі тілімізде арызқұмар, арызшы, арызқой деген модальдік мәндегі "бұзақы", "бәлеқор" ұғымын білдіретін сөздердің мазмұны "арыз" сөзінің терминдік мағынасының кейінгі дамуынан пайда болса керек.

"Арыз " терминінің негізінде арыз беруші, арызданушы, арыз иесі, арыздар жинағы, арыз тексеру, арыз қарау т.б көптеген, бұл күнде терминдік мәнгеие болған сөздер туындады.

Тергеу, сұрау сөздері де XVIII, XIX ғасырларда заң термині қызмтінде бірінің орнына екіншісі қолданыла берген. Бұл күнде олар сараланып, термин мәнінде тергеу сөзі қолданылатын болды. Қазір осы сөздің негізінде қалыптасқан басқа да заңдық ұғымды білдіретін сөздер бар: тергеуші, тергеу қағаздары, тергеу ісі, тергеу жүйесі, тергеу қорытындысы, тергеу тәсілдері, тергеу құралдары т.б. Мысалы;

Алқа ортырысында Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Қостанай облыстарының прокурорларының назары азаматардың хабар-ошарсыз жоғалу деректері бойынша қылмыстық іс қозғауға және оны мүқият зерделеу қажеттігіне ауғандығын хабарлады. (Заң, бейсенбі, 5 сәуір, 2007 ж).

Іс сөзі бұл күнде терминдік сипат алған. Ол да XVIII ғасырдың аяғы XIX ғасырдың басында терминдік мәнге ие болды, дело деген заң терминін тікелей аударудың нәтижесінде қалыптасқан. Осы негізінде жасалған "сот ісі", "қылмыстық істер", "тергеу ісі", "азаматтық іс", "іс қозғау" т.б осы тектес құқықтық атауларды көптеп келтіруге болады. Бұл сөз қазір өзінің бастапқы (жұмыс, әрекет мағынасында) мәнінде де жиі қолданылады. Сондықтан ол терминдік қызметте тек қылмыстық азаматтық істерін жүргізу барысында ғана жұмсалатынын ескерте кеткен жөн.

Қылмыстыларды сақтайтын жерді шығыс тілдерінен ауысқан зындан сөзі білдіріп келді десек, енді Ресейдің империялық сотымен бірге осы ұғымды білдіретін жаңа терминдік атаулар пайда болды түрме, абақты, қараңғы үй, кәтелешке с өздері аталған мәнде жұмсала бастады. Мысалы, Р. Сыздықованың "Абай шығармаларының тілі" деген еңбегінде "Қараңғы үй – темница сөзінен келеке жолымен аударылған. Бұл атау өткен ғасырда Қазақстанның көп жерінде пайдаланылғаны байқалады" Осындағы каталашка (кәтелешке) сөзі орыс тіліндегі текелаж деген сөздің қазақтардың атауында дыбыстық өзгеріске ұшыраған формасы болса керек. Бұл – полиция бөліміндегі тұтқындарға арналған мағынасында қолданылған. Кейін түрме мағынасында терминдік қызмет атқарған. XIX ғасырда осы мәндегі терминдік атау ретінде көп қолданылған сөздің тағы бірі - абақты атауы. Мысалы; Баяндама бойынша, іздеудегі жалпы адвмдардың арасында 156 адам өлтірген, 121 кісі зорлаушы, қарақшылық шабуыл жасаған 193 тұлға және 102 тонаушы бар. 39 адам денсаулығына ауыр зардап келтіргені үшін 44 адам абақтыға жабылды. (Заң. 5 сәуір, 2007 ж)

Бұл сөзді В.В. Радлов неміс тіліндегі гауптвахта сөзінің қазақ тілінде дыбыстық өзгеріске ұшырап қолданылуынан қалыптасқан деп түсіндіреді. Бірақ қазақтар абақты сөзін лабақты деп те атайды. Ал ол ана тілімізде өте ертеден бар. Мысалы, "Қобыланды батыр" жырынан: "Батырды жауып лабаққа, үйіне қайтып келеді", - деген жолдарды кездестіреміз. Олай болса бұл – қазақтың төл болуға тиіс. Мысалы; Полиция қызметкерлері "Тойота" автокөлігін айдап әкеткен қылмыскерлерді ұстап, тұтқындады. Бұл жерде қолданылған сөз – тұтқын. Осы кезде тұтқын сөзі жиі қолданыла бастады. Бұл сөздің түп төркіні көне тұт сөзіне барады. Бастапқы мағынасы – ұста. Кейін жаугершілік заманда қолға түскендердің тұтқын, пенде. Кейін, әсіресе Ресей империясына бодан болғанда, заң мекемелері, түрмелер ашылып, ондағы жаза алып жатқандардың тұтқын деп аталады. Сонымен бұл сөз де заң терминдерінің қатарынан орын алды. Осыдан тараған "тұтқынға алу", "тұтқынды ұстау" т.б көптеген құқықтық ұғымды білдіретін сөздер бар.

  Ипмериялық соттың құрылуы әдет-ғұрып құқығында бұрын болмаған жазаның жер аудару, каторгаға жіберу, ату, т.б түрін әкелді. Осымен байланысты ұғымдарды білдіретін айдау, түрмеге жабу, ату, каторга тектес сөздер терминдік мәнге ие болды.

Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының нәтижесінде келген қоғамдық-әлеуметтік құрылыстағы – экономикадағы, саудадағы, мәдени өмірдегі, әкімгершіліктегі, әдеп-салттағы т.б өзгерістер осы ұғымдарды білдіретін жаңа атаулардың пайда болуына бірден-бір себеп болғанын жоғарыдағы мысалдар дәлелдесе керек. Сонымен бірге, жаңа жағдайға байланысты жойылып кеткен хан, төлеңгіт, құл тәрізді категорияларды білдіретін атаулар қолданылстан шығып, архаизмдене бастады. Сұлтан, төре, би сөздерінің семантикасында өзгерістер болды: олардың қолдану өрісі тарылды. Мысалы, сұлтан сөзінен тараған аға сұлтан – әкімшілік термині. О баста Шыңғыс ұрпақтарына шыққан кісіні ғана сұлтан десе, енді бұл сөз қызмет атауы ретінде сол жұмысты атқарған қараларды да білдіретін болды. Төре сөзі де солай. Бұрын төре деп ақсүйектерді, хан тұқымын айтқан. XIX ғасырдан бастап қарадан шығып ел билеген қазақтарды да, сондай лауазымдағы орыс чиновниктерін де төре не ұлық деп атайтын болған.   Осы мағынасында бұл сөздерде құқықтық термин қызметін атқарды. Ал төре, ұлық сөздері түркі халықтарының тілінде көне дәуірден бар: Орхон-Енисей түріктердің тілінде де ұшырасып отырады.

Бұл кезде би сөзінің де терминдік мәні өзгерді. Бұрын билер сайланбайтын, қарадан шығып, біргірлігімен, шешендігімен елге танылған адамды би десе, енді әдет-ғұрып заңы бойынша үш жылға сайланатын ұсақ-түйек қылмыстар бойынша үкім шығаруға құқығы бар ресми қызметтегі адамдарды осылай атайтын болған. Осындай империялық басқару жүйесінің еткен әсеріне байланысты терминдік мәні өзгерген сөздердің қатарына атшабар, старшина атаулары да жатады. Бұрыннан атшабар сөзі (кейде оны "шабарман" деп те атайды) ел басқарушы сұлтандар мен төрелерге, солардың "барып кел", "алып кел" қызметін атқаратын кісіні білдірсе (орысша "вестовой"), кейін жаңа әкімшілік орынға, болыстарға, қызмет ететін штаттағы адамды білдіретін терминдік мәнге ие болды: "Атшабар" қазақтың төл атауы болса, "старшина" (старшын) орыс тілірнен ертеректе еніп, алғашында жергілікті елді басқаратын кісілерді білдірген. XVII ғасырдың аяғына дейін бұл сөз қазақ арасында сирек қолданылған. Алғаш таралуына қазақелінде жұмыс жүргізген орыс чиновниктері көшпелі қауым ішіндегі беделді, жасы үлкен адамдарды "старшын" десе, кейін бұл атау қызмет орнын білдіретін термин сөзге айналған. Қазақ арасында бұл сөздің мағынасының таралуына региондық ерекшеліктер бар: Ішкі Ордада әр түтін (отбасы) бір старшындыққа бөлінсе орта жүз қазақтарында сұлтандар мен билерден басқаны (ел билеу ісінде) старшын деп қабылдады.

XIX ғасырдың ортасында Қазақстан Россияның товар өткізетін ең ірі рыноктарының біріне айналды [24, 225].