Заң мәтіндерінің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері 2 страница

1920-30 жылдар аралығындағы «термин» деген атаулар өзі бірде «термин», бірде «пән сөздері», немесе «жат сөздер», «шет сөздер» болып түрлінше қолданылды.

Қазақ терминологиясының даму тарихында елеулі пікірлер айтып, пән атауларын жүйелеуде маңызды үлес қосқан ғалымдардың бірі – Халел Досмұамедов кірме сөздерді, соның ішінде орыс тілі арқылы енген сздерді қолдануда ана тілінің ішкі дыбыстық заңын сақтап айтылуын дұрыс құбылыс деп есептеді. Мысалы: песір (писарь), жәрменке (ярмарка), ауылнай (волосной), сот (суд), т.б сөздерді мысалға алып, олардың дыбыс жағынан өзгертіліп айтылуын дұрыс деп санайды.

Сондай-ақ, Х.Доамұхамедов терминдердің жүйеленуі туралы: «Бүтін қазақ халқы үшін жалғыз білім кеңесі болу керек. Ол білім кеңесінің жанында әр пәннің мамандарынан сайлаған комиссиялар болу керек. Пән сөздерді әуелі пән комиссиясының сынына түсіп, оның қабылдап алған сөздері сонан соң ғана барып білім кеңесінің қарауына түсіп бекітіліп шығуға тиіс» [7,33] - деп пән атауларын бекітудің дұрыс жолын ұсынады. Кірме сөздер тілімізге тән сингармонизм заңына лайықталып алынуын сол кездегі көптеген ғалымдар да қолданғандығын көреміз.

Н.Төреқұлов «Жат сөздер тұралы» деген мақаласында «қазақ тіліне кіретін жат сөз болса, қазақтың тымағын киіп, жалпақ сөзі болып кірсін» дейді [8, 6].

Сол кезеңде термин жөнінде пікір айтқан адамдардың көпшілігі кірме терминдердің емлесі, дыбысталуы жөнінде ана тіліміздің фонетикалық заңдылықтарын сақтау принципін ұстанады.

1927 жылы Қызылорда қаласында «Пән сөздігі» деген атпен Қ.Қаратышқановтың сөздігі жарық көрді [9, 11]. Бұл сөздік мектеп оқулықтары мен оқу құралдарында қолданып жүрген терминдердің ала құлалығын реттеп, бір жүйеге түсуіне себебін жасаудың алғашқы үлгісі болды.

1930 жылдары термин жасау, дамыту және қалыптастыру ісіне республикада мемлелеттік мән беріліп, терминдерді жинақтап, зерттеу жұмысы қолға алынды. Көп кешікпей 1931 жылы Қызылорда қаласында 800 сөз қамтитын «Атаулар сөздігі» жарық көрді. [10, 13].

1920 жылдары мәдени-ағарту саласында үлкен өзгерістер болды. Бұл кезеңде термин қалыптастырудың белгілі бір жүйесі болмаса да, тілімізге ғылымның сан-саласы ұғымдары енді. Қоғам дамуына, мәдениет, ғылым, техниканың өрістеуіне сай заттар мен құбылыстардың жаңа мазмұндарының ашылуы, жаңа ұғым туғызып, лексиканың баюына септігін тигізді.

Қазақ терминологиясының негізгі басқа халықтар сияқты, алдымен туыстық, мал шаруашылығына, дене мүшелеріне, ұлттық тірлікке байланысты дәуір бойы жинақталған атаулардан тұрса, ал ғылыми терминдердің дамуының, толығуының негізгі кезеңі – осы қарастырылып отырған 1920 жылдар екені аян.

Қоғамдағы саяси-әлеуметтік, экономикалық т.б өзгерістер тілдегі көптеген терминдердің, атаулардың пайда болуынане сирек айтылатын сөздер қатарына ауысуына себеп болды.Қоғам өмірінде өзгерістер неғұрлым көп болса, тілдегі сөздердің архаизм, неологизмге ауысуы, сөздердің жаңадан пайда болуы да соғұрлым көп болады.Олар дамудың барысында уақыт сайын, бірқатары тілдің актив сөз қатарына еніп, енді біреулері қолданыстан шығып қалып немесе сирек қолданылмаған бірқатар сөздер кейін қайта жаңғырып, актив сөздік қорына қосылып жатады. Енді біреулерінің мағынасы кеңейіп, жаңа қосымша мағына үстеп алады. Бірақ, жаңа сөздердің басым көпшілігі түрлі жұрнақтар арқылы жасалған немесе шет тілдерінен сөз ауысу арқылы енген сөздер [11, 34].

Бір тілден екінші бір тілге сөз ауысып отыруы, тіл дамуының өзіндік заңды құбылыс екендігі және жер бетінде "таза тіл" болмайтындығын, сөз алмасу ежелден келе жаткан процесс екені тіл зерттеушілерінен белгілі тілге еніп жатқан атаулар сол тілдің дамуына зор ықпалын тигізеді.

Жалпы қазақ терминологиясының қалыптасу процесі XIX ғасырдың екінші жартысынан басталғанымен, көптеген термин атаулардың тілімізге енуі, әсіресе,кғнес дәуірі кезінде қарқынды дамыды.

Тілімізде кірме сөздердің бірқатары қазақ тілінде ертеден сіңісіп, әбден қалыптасып, орныққандары болса да, басым көпшілігі 20-30 жылдарда пайда болған неологизмдер екенін байқадық. Араб, парсы, орыс, европа тілдерінен енген кірме сөздерді І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Л.Рүстемов, Р.Сыздықова, т.б тіл зерттеушілердің еңбектерінде көрсетілгендей, үлкен екі топқа бөлуге болады:

а) араб-парсы тілдерінен енген сөздер;

б) орыс тілі арқылы енген кірме сөздер;

Араб-парсы сөздерінің қазақ еліне енген сөздердің ену кезеңін XI ғасырға дейінгі және XIX ғасырдан кейінгі кезең деп екіге қарастырса, Р.Сыздықова XYIII ғасыр мен XIX ғасырдағы ақын-жырыулардың тіліндегі араб-парсы сөздерін айта келіп, Л.Рустемовтың пікірін қолдайды да қазақ тіліндегі араб-парсы сөздерін сипатына, түріне қарап екі топқа бөледі;

а) мұсылманша діни ұғымдарды білдіретін сөздер;

б) діни ұғымға қатысы жоқ сөздер

"Дала уәлаяты" газеті тілін зерттеуші Б.Әбілқасымова; "Араб-парсы тілдерінен сөз ауысу талай ғасыр жемісі... дінмен байланысты бірсыпыра сөздер кейін де, яғни 10-19 ғасырларда реакциялық бағыттағы паниисламизмнің дәуірлеп тұрған кезінде көптеп кіргенен. Бұған... қазақ жерінде салынған медресе, мешіттердің әсері болған тәрізді," [12, 17] деп көрсетті. Ал, XX ғасырдың бас кезіндегі 1920-30 жылдарда араб-парсы сөздерін қабылдау қарқыны мүлдем әлсіреп кеткен.

Қазақ топырағында ғылыми ой-пікірлердің өрбуіне байланысты сөздік қорымыз орыс тілінен немесе орыс тілі арқылы енген халықаралық атаулармен толығып отырғаны белгілі. Мысалы, агроном, химия, физика, лекция, академия, клуб, нота т.б.

Европа тілдерінен енген сөздердің дыбысталуы туралы Ж.Аймаутов "Емлені оңайлату жобасы" деген мақаласында былай; "үндестік" заңына (сингармонизм) тіл атауларын бағындырамыз деп... жаңа жат тілдерді жаурытпа тілінен аса алыстатпау керек. Жат тілдермен араға кедергіні көбейте мәдениеттен алыстатады.

Мемлекеттік терминология комиссиясы Ұлы Отан соғыс жылдарында да тоқтатпады. 1948-50 жылдары екі томдық орысша-қазақша терминология сөздігі жарық көрді. Сөздік жасауға академиктер Н.Сауранбаев, С.Бәйішевтер қатынасты.

1956 жылы Тіл білімі мен әдебиет институтының құрамында терминология бөлімі ашылды. Осы кезде Қазақ кеңес энциклопедиясы жарық көрді.

60-жылдан бастап, 70-80 жылдарда қауырт дамыған бұл жұмыс қазақ тілі терминологиялық лексикасының дамып, қалыптасуына, саналуан ұғымдардың заңды түрде терминдік сипатқа көшуіне, тіліміздің ғылыми-техникалық қолданыс өресін биіктете түсуге себебін тигізді.

 1950-70 жылдарда термин жасаушылар 1920-30 жылдардағы тәжірибені жеткілікті түрде пайдаланбады. Көптеген сәтті жасалған атауларды пайдаланбай, оларды баламаларын орыс тілінен іздейтін болды. Соның нәтижесінде тіліміздің өз мүмкіндіктері еленбей тіліміз орыс тілінен енген шет сөздерімен шұбарланды. Соның нәтижесінде ол баста пайда болған көптеген атаулар, кейін түрлі сыртқы факторлардың әсерінен көнерген сөздер қатарына ауысты.

Ал, қәзіргі тіл дамытудағы өзгерістерді байқап отырсақ, сол кезеңде пайда болып кейін қолданыстан шығып қалған атаулардың біразы қайтадан жаңғыруда.

Бүгінгі күні орын тауып, қолданысқа қайтадан еніп, орнығып жатқан терминдік атаулар сол кезеңдегі баспа беттерінде, әсіресе "жаңа мектеп" тілінде кеңінен қолданылғандығын көруге болады. Мысалы, кеңес, төраға, төңкеріс, мөр, таңба, алқа, дәріс, сарап, құқық, құрылтай т.б.

Сөз болып отырған мерзімде қоғам өмірінің көптеген салаларын қамтитын жүздеген сөздер пайда болды. Жаңа сөздердің саны жағынан бұл дәуірде енген терминдер кейінгі дәуірлермен салыстырғанда әлдеқайда мол. Мысалы, ағару одағы (союз просвещения), туысқандар жиналысы (родительское собрание), күн белгі (календарь), білім басқармасы (глав наука), жылдық жоспар (годовой план) т.б.

Алпыс жылдан астам уақыт ішінде мемлекеттік терминология комиссиясының құрамы бірнеше рет жаңартылып, қайыра құрылып отырылды.

Қазақ терминологиясының әр кезеңдегі дамуы, ұстанған принциптері, бағыттары, қолдану ерекшеліктері жөнінде 1930, әсіресе 1950 жылдардан бастап А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Бәйішев, Ө.Айтбаев, С.Исаев, Б.Әбілқасымов, Ә.Әбдірахманов, А.Сатыбалдиев, Р.Өркенова, т.б зерттеушілердің еңбектерінің үлкен маңызы болды. 1927 жылы 25 сәуірде Қазақ ССР Министрлер Кабинеті жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының Ережесі бекітілді.

Термин жасауда негізгі принциптері анықталып, бұл істегі жүйелік қалыптаса бастады.

Принциптер бойынша ана тіліміздің ішкі қоры, өз сөз байлығы қолданылуы тиіс болды да, сонымен қатар, орыс тілі мен кеңес халықтары тілі арқылы еніп жатқан халықаралық терминдерді игеру қажеттігі басшылыққа алынды.

Қазан төңкерісінен кейін дінге деген көзқарас мүлдем өзгеріп, діни атаулар көнерген сөздер қатарына кетсе, 1980-90 жылдары бұл атаулар әдеби тілімізге қайтып, келді. Мысалы, мешіт, молда, тұмар, таспиық, садақа, айт, құрбан айт, құран.

Неологизм болып еніп, кейін тілде қолданыстан шығып қалып архаизм тобына ауысып, бүгінде қайта жаңғырған атаулар. Мысалы: кеңес, төраға, елтаңба (герб), құқық (право), сарап (экспертиза), дәріс (лекция), құрылтай (съезд), алқа (коллегия)т.б.

Сол кезеңде неологизм болып, кейін архаизмге айналған атаулар. Олар тек белгілі бір кезеңнің қажетін өтеп, қызмет атқарған сөздер. Мысалы: кіндік кәмитет, сауат ашу мектебі, партия ұясы, кедейлер ұясы, жалшылар кәмитеті, қызыл отау, ересектер мектебі т.б. өзгертілмей қолданып келе жатқан атаулар да кездеседі. Мысалы: онкүндік (декада), жылдық жоспар (годовой план), жоғары мектеп (высшая школа), бастауыш мектеп (начальная) т.б.

Орыс тілінен енген терминдер алғашқыда аударылып, кейінен ол баламасы әдеби тілде тұрақталмай, оның орнына бүгінгі күнге дейін орыс тіліндегі нұсқасы норма болып қалыптасқан атаулар да бар. Мысалы: кредитор (аласылы),конус (шошақ), экскурсия (серуендеме), семестр (оқу маусымы), воспитание (тәрбие), құқық қорғау ұйымы (орган защиты прав), искусство (көркем өнер), методическое бюро (әдістеме бюросы), ответственный за выпуск (жауапты шығарушы, редактор) т.б.

Қорыта кеклгенде, қазақ тілінде термин жасау ісін шартты түде бірнеше кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең XX ғасырдың 10-жылдары мен 30-жылдардың екінші жартысындағы аралық. Бұл- терминжасамның бастапқы кезеңі. Бұл кезеңде терминдерді қазақыландыру бағыты басым болды. Бұл жерде, сөз жоқ Ахмет Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов тәрізді тұлғалардың зор ықпалы болды.

Екінші кезең – 30 - 40 жылдар арасы. Бұл кезеңде – интернационалдық терминдер мен орыс атауларын тілімізге түпнұсқадағы пішінін бұзбай, сол қалпында қабылдау болатын. Алфавитімізге тіл табиғатына тән емес дыбыстар енгізілді, бөтен префикс пен жалғаулар енді. Емле ережелері осы бағытта құрастырылды.

Үшінші кезең – 40 - 50 жылдар аралығы. Негізінен терминологиялық лексикамызды интернационалдыру, орыстандыру бағыты жүріп жатты.

Төртінші кезең – 50 - 70 жылдар аралығы. Бұл қазақ зиялыларының соғыстан кейінгі жылдары еңсе көтеріп рухани дүниемізді зерделей бастаған дәуірі. Тіл байлығымыздың қадіріне жете бастаған сәт есебінде бағаланды.

Бесінші кезең – 70 - 90 жылдардың екінші жартысы. Бұл жылдардағы қоғамдық өзгерістерге байланысты бұл кезеңді үш бөлікке бөліп қараймыз.

· Бірінші – тоқырау жылдары атанып, тарихқа енген Брежнев заманы.

· Екіншісі – қайта құру.

· Үшіншісі – Кеңес одағының құлап, Тәуелсіз мемлекеттер достастығының пайда болған заманға сәйкес туындаған тіл қозғалысы.

Бұл құбылыстың әрқайсысының тілде қалдырған өзіндік ізі бар. Әсіресе, мемлекеттік тілімізге, оның ішінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуына жасаған ықпалы ұшан-теңіз деп айтамыз" [13, 64].

Академик Ә.Қайдаровтың "Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас" деген еңбегінде қайта түлеу үстіндегі әдеби тіліміздің болашақ даму үрдістерін белгілеуде шешуші рөл атқаратын бір саласы – қазақ терминологиясының толғақты мәселелерді жаңаша қарастырып, оны қпалыптастырудың жаңа принциптері ұсынылады. Ә.Қайдаров мынандай келелі пікір айтады: "Егеменді ел, тәуілсіз мемлекеттің басты белгілерінің (атрибуттарының) бірі – мемлекеттік тіл десек, оның негізгі тіректерінің бірі – терминологияны жан-жақты дамытуға, реттеуге, қалыптастыруға, кеңінен қолдануға сол мемлекеттің өзі қамқорлық жасауы керек. Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда, өзгертуде, ауыстыруда ең алдымен қазақ тілінің төл бұрыннан қалыптасқан байырғы лексикалық байлығын сарқа пайдалану. Бұл – термин саласында бұрыннан келе жатқан негізгі де дәстүрлі принцип. Бірақ терминология мәселесінің бүгінде күн тәртібіне қайта қойылуына себеп болып отырған да осы негізгі принциптің іс жүзінде орындалмай, бұрмаланып келуі ".

Терминология саласындағы жарты ғасырдан астам тәжірибемізде біз қазақ тілінің байлығын біршама пайдаландық, бірақ сарқа пайдалана алмадық. Оның көптеген себептері де болды. Ең басты себеп – заман үрдісі, тіл саясаты мен идеология ықпалы, орыс тілінің аз ұлттар тіліне жасаған үстемдігі мен өктемдігі. Екінші себеп, еліміздегі ұлт, ұлыс тілдері өздерінің дамудан кенжелеп қалуына байланысты ғылым тілі болып орыс тілімен терезесі тең тұра алмайды деген пікірдің орталықта да, жергілікті мамандар арасында да қалыптасуы " – дейді.[1,10]

Олай болса, біз 70 жылдың ішінде термин жасауда ана тіліміздің барша байлығын сарқа пайдалану керек деген принципке жете мән бермегендігімізден деп айтуға болады. Сондықтан да бүгінде бұл мәселе жаңа серпіліс алып отырған бұқаралық үрдіс екені мәлім болып отыр.

Өмірзақ Айтұлының 1997 жылы жарық көрген "Қазақ сөзі (Қазақ терминологиясының негіздері)" атты монографиясының тарихи дерек ретіндегі орнгын ерекше атауға болады.

Бұл көлемді әрі мазмұны жағынан ғылыми деректерге толы монографиялық еңбекте қазақ терминологиясының жүз жылға таяу даму тарихы жүйелі де деректі зерттелінген. Әдеби тілдің, оның ішінде ғылыми тілдің өркендеуіне септігін тигізген терминдік жүйе, бұрын-соңды айтылған келелі пікірлер, болжамдар сарапқа салына отырып, салиқалы ой-пікірлері зерттеушіні елітіп, тартып отырады. Автор өзінің термин жасау жөніндегі көзқарасын анық байқатумен қатар, еңбектің соңында 1927 жылдан бастап, 1997 жылдар арасында термин туралы еңбектер мен сөздіктердің тізімін көрсеткен.

Сондай-ақ, еңбекте терминді зерттеудің қазіргі жайы тілінде термин қалыптастырудың негізгі кезеңдері, терминжасам мәселесі, аударманың орны сияқты келелі, ауқымды проблемалардыңды теориялық жағынан кең әрі ғылыми дәлелді зерттейді білген.

Шерәлі Біләловтың "Ұлттық ғылым тілі негізіндерін қалыптастыру"(математика саласы бойынша) деген тақырыпта жазған докторлық диссертациясында (1997) «Ұлттық ғылым тілі» атты ғылыми ұғым сөздік айналымға енгізіліп, оның концептуальдық, мағыналық, лексикалық, саяси-әлеуметтік мәні бірінші рет ғылыми тұрғыда зерттелген.

Автор бұл еңбегінде ұлттық ғылым тілі А.Байтұрсыновтан бастау алған алғандығы, оның негізін салушы да сол кісі болғандығына талдау жасай келіп, ұлттық ғылым тілі даму барысындағы принципті қайшылықтардың әлеуметтік астары, логикалық жүйесі, ғылымилығының деңгейі кезеңдік ғылыми әдебиетті, қалыптасқан термин жасау принциптерін талдау арқылы дұрыс ғылыми тұжырымдар жасаған.

Сондай-ақ, тілдің танымдық, кумулятивтік, бейнелеушілік, ой құралындық қызметтерін талдап, жинақтау арқылы ғылым тілінің  ұлт тілінде жасалу қажеттілігін ғылыми дәлелдеумен қатар, негіздемесін жасаған.

"Аударма – мағынаны бір тілдік кеңістіктен екінші тілдік кеңістікке көшіру, ал атау – сөз ұғымының (мағынаның) заттық бейнелеу нәтижесі" тезисі негізінде ғылыми аударма жасау принциптері мен тәсілдері, оны үйлестіру (гармонизациялау) мәселелері жан-жақты қарастырылады [14, 11]. Бұл монографиялық ғылыми еңбектің теориялық мәнінің зор екендігін атап айтуға тиіспіз.

Бұл күнде қазақ тіліндегі терминдер барлық ғалымдар саласында жүйеленген, жинақталып сөздіктерге енген. Қазір көптеген ғалымдар бойынша терминдердің түсіндірме, аударма (орыс-қазақша) сөздіктері бар.

Кейінгі жылдары қазақ тілі мамандары ғылымның жеке-жеке салалары бойынша терминдерді зерттеп, олардың теориялық және практикалық жақтарына талдаулар жүргізуде.

Қазақстан Республикасының Ғылым мен Академиясы Тіл білімі институты жанындағы сөздіктер бөлімі де терминдерді зерттеуде бірқатар жұмыстар істеді, зерттеу мақалалар жинақтарын шығарды, терминдік сөздіктер жасау тәжірибесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасаумен айналысуда.

Азаматтар мен қызметтегі лауазым иелерінің жаңа Ата заң талабы бойынша жұмыс істеп өмір сүруі – құқықтық мемлекеттің қалыптасуының негізгі шарты болып табылады.

Қазақстан Республикасы осы бір өтпелі кезеңде заң мамандарын ана тілінде оқытып-үйретуді қолға ала бастады. Бұл жолда айтарлықтай қиыншылықтар да жоқ емес. Солардың бірі – заңтану пәндері бойынша оқу құралдары мен оқулықтардың тапшылығынан да деп айтуғаболады.

"Мемлекет және құқық теориясы" пәні бойынша жасалған заң атауларының сөздіктері барған сайын баспа беттерінен жарық көріне бастады.

Соның бірі 1996 жылы «Жеті жарғы» баспасынан А.Ибраеваның «Заң терминдерінің қазақша-орысша және орысша-қазақша қысқаша түсіндірме сөздігі» жарық көрді. Сөздіктің мазмұнынан бүгінгі таңда қолданылып жүрген қазақша-орысша оқулықтар, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен басқа да шығып жатқан заң туралы әдебиеттердегі заңдық аталымдар (терминдер) толық қамтылғандығын көреміз, сөздік екі бөлімнен тұрады.

· Бірінші бөлімде заңтану саласында жиі қолданылып жүрген заңдық атауларға орын беріледі.

· Екінші бөлімде терминдердің терминдердің орналасуы жалпы сөйлем құрау тәсілімен жасалған.

«Мемлекет және құқық теориясы» пәні бойынша аса маңызды деп саналатын заңдық ұғымдарға қысқаша анықтама-түсінік беріліп отырылды. Мысалы: аналогия-ұқсастық, аренда-жалдау, жалға алу, вариант-нұсқа, вотум-тоқтам, гипотеза-жорамал, гносиология-түп-тұқиян ілімі (ата-текілімі) [15, 4].

Автор жоғарғы оқу орындарының оқулықтары мен оқу құралдарында жиі қолданылып жүрген, халық арасында қалыптасқан баламаларды жинап, қазақ жастарының ана тілінде білім алуына зор мүмкіншілік жасаған деп айтуға болады.

Заң ғылымының докторы, профессор С.Байсаловтың басшылығымен 1986 жылы «Қазақстан» баспасынан «Заң терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі» жарық көрді. Сөздік юстиция, сот, прокуратура қызметкерлерінің практикалық жұмыста қолдануына, сондай-ақ, құқықты оқып-үйренетін жоғаоғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттеріне, мектеп пен кәсіптік-техникалық училишелер оқушылырына, көпшілік оқырмандарға арналып жазылған. Сөздікте көптеген құқықтық ұғымдар толық қамтылған. Заң терминдерін түсіндіру қолданылып жүрген заңдарға сәйкестендіріліп, соларда бар анықтамаларға негізделіп берілген. Сондай-ақ, сөздікте көптеген құқықтық ұғымдар қамтылады. Оларға жан-жақты түсінік беріледі. Мысалы: алиби – қылмыс жасалған кезде айыпкердің ол жерде болмай, басқа бір жерде болуы, оның қылмысқа қатысы жоқтығының дәлелі. Азаматтығы жоқтық (безгражданства) – қандай да болсын бір мемлекеттің азаматтығына жатпау. Неке (брак) – еркек пен әйелдің материалдық есепқойлықтан аулақ, өзара сүйіспеншілік, сыйластық сезімдеріне негізделген ерікті ынтымағы.

Қызмет бабындағы қылмыс (должностное преступление) – өкімет орнын немесе қызмет бабын пайдаланып қиянат жасау, лауазымды адамның әрекетсіздігі немесе салақтығы, пара алу, парақорлыққа делдал болу, пара беру, қызмет жөніндегі подлог, өкіметтің беделін түсіру.

1995 жылы «Жеті жарғы» баспасынан Қайрат Сапарғалиевтің «Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі» жарық көрді.

Сөздіктің практикалық маңызы бар. Сөздікте күнделікті заң тәжірибесінде жиі қолданылатын терминдер барынша қамтылған. Еліміздің егемендік алуына байланысты жаңа мазмұнға ие болған, тілімізге соны құқықтық ұғымдарға толық талдау жасалынған ұмыт болған төл құқықтық ұғымдарға да орын берілген.

Егеменді мемлекет болғаннан кейін жаңа заңдар қабылданды. Біраз жаңа құқықтық түсініктер, терминдер айналымға ене бастады. Кейбір бұрынғы терминдер жаңартылып, жаңа мәнге ие болды. Сөздікте негізінен тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін қабылданған заңдарға қолданылған түсініктер, терминдер молынан қамтылған. Әсіресе, 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Қазақстанның Республикасының Конституциясындағы терминдерге, түсініктерге ерекше көңіл бөлінген.