Леуметтік қамсыздандыру құқығының әдісі.

Әлеуметгік қамсыздандыру саласындағы қатынастар өз мәні бойынша әкімшілік-биліктік қатынастар болып табылады. Олардың 5 тәсілін бөліп қарастыруға болады:

- тегін, әрбір азаматтың бөлінетін, алайда мемлекет белгілеген әлеуметтік нормативтің (стандарттың) шегінде қоғамның саналы (ұтымды) қажеттіктеріне және экономикалық мүмкіндіктеріне сай игіліктерге қатысты теңдей құкықтарына негізделеді. Мысалы, от-басының жан басына шаққан табысына сәйкес медициналық қызмет көрсету, өтемақылар төлеу кезінде, бірақ кез келген жағдайда мұндай көмек еңбек қызметімен немесе зейнетақы жарналарын төлеумен байланысты болмайды;

- бұрынғы немесе ағымдағы еңбектің шығындарын, өндірістің, материалдық қамсыздандырудың қажеттіктерін ескере отырып теңестірілмейтін, бірақ нормаланған сипаттағы;

- құнды ішінара төлеумен байланысты жеңілдетілген жағдайдағы. Мысалы, дәрі-дәрмектерді, санаторийларға жолдамаларды жеңілдетілген бағамен сату;

- ақы үшін;

- еңбектің саны мен сапасына қарай.

Байқағанымыздай, бұл қатынастар әртекті және құқықтық реттеудің әртүрлі әдістерін талап етеді. Қызметті ақылы түрде көрсету қағидасына негізделген қатынастар азаматтық құқықтың реттеу саласын қамтиды. Оларға үшінші тәсілдің ақылылыққа негізделетін қатынастары дажатады. Қатынастардың бесінші түрі еңбек құқығы саласына жатады. Алғашкы үш тәсілдегі қатынастар негізінен әлеуметтік қамсыздандыру құқығына жатады.Ұзақ уакыт бойы бұл қатынастар еңбек, әкімшілік және қаржылық кұқықтар шеңберінде дамыды. Алайда, уакыт ағымымен заң шығарушылық материалдың дамуымен, әлеуметтік қамсыздандыру құқығының және оның ерекшеліктерінің дамуымен әлеуметтік қамсыздандыру құқығы дербес құкық саласы болып бөлініп шықты.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастардың негізгі түрі болып, жоғарыда атап өткеніміздей, зейнетақылық қатынастар табылады. Зейнетақылық құкықтық қатынастар мыналарды төлеумен байланысты туындайды:

• жасына байланысты зейнетақыларды;

■ мүгедектігі бойынша зейнетақыларды;

■ еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақыларды;

• әлеуметтік зейнетақыларды.

Жәрдемақы алуға қатысты құқықтық қатынастар мыналарды төлеумен байланысты туындайды:

• еңбекке уакытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақыларды;

• жүктілігіне және босануына байланысты жәрдемақыларды;

• қайғылы оқиғаның немесе кәсіптік аурудың нәтижесінде қызметкерлердің денсаулығына келтірілген зиянды өтеумен байланысты жәрдемақыларды;

• жұмыссыздарға берілетін атаулы әлеуметтік көмекті;

• бала туумен байланысты бір жолғы жәрдемақыны.

Өтемақы алуға қатысты құқықтық қатынастар келесідей өтемақыларды төлеумен байланысты туындайды:

• 18 жасқа дейінгі мүгедек-баланы, І-топ мүгедегін, 80 жастан асқан қартты күтуші еңбекке қабілетті азаматгарға берілетін өтемақыларды.

Заттай нысанда көмек көрсетуге қатысты құқықтық қатынастарға мыналар негіз болады:

- тегін немесе жеңілдікпен берілетін тауарлар жэне көрсетілетін қызмет түрлері;

- медициналык көмек;

- дәрі-дәрмектер;

- санаторийлық-курорттық емделу;

- балаларды балалар мекемелеріне орналастыру;

- мүгедектерге берілетін көлік құралдар;

- кәсіби оқыту және қайта дайындықтан өткізу;

- өзге де жеңілдіктер.

Процедуралық сипаттағы құқықтық қатынастар келесідей заңды мәнге ие әрекеттерді жасаумен байланыстытуындайды:

1. оларсыз материалдық қатынастар туындамайтын заңды фактілерді белгілеу (мысалы, мүгедектігі бойынша зейнетақыны тағайындау үшін мүгедектік фактісін анықтау қажет, ал еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты зейнетақыны тағайындау үшін еңбекке жарамсыздық фактісін анықтау қажет және т.б.);

2. әлеуметтік қамсыздандыруға құқықты жүзеге асыру, яғни әлеуметтік қамсыздандырудың кез келген түрін тағайындау кезінде.

Іс жүргізушіліқ сипаттағы құқықтық қатынастар осы салада туындайтын дауларды қараумен және лауазымды тұлғалардың немесе мемлекеттік органның шешімін әкімшілік не сот тәртібінде шағымдаумен байланысты. Бұл даулар әртүрлі мәселелер бойыншатуындауы мүмкін: қандай да бір әлеуметтік қамсыздандыру түрін тағайындаудан бас тар-туға қатысты немесе оның мөлшерін ақшалай нысанда анықтау кезінде, мүгедектің себептерін не тобын, жеңілдіктерге құкықтарды анықтау кезінде және т.б.

Әлеуметтік қамсыздандырудың пәнінде, негізгі, зейнетақылық қатынастармен қатар туынды, процедуралық қатынастарды да бөліп қарастыруға болады. Оларға Зейнетақы қорын қалыптастыруға және пайдалануға қатысты қатынастар, әртүрлі жәрдемақыларды төлеуге қатысты қатынастар, азаматтарға медициналық және санаториялық-курорттық көмек көрсетуге қатысты қатынастар, соғыс және еңбек ардагерлеріне мемлекеттік қайнар көздер есебінен жеңілдіктер мен артықшылықтар беруге қатысты қатынастар жатады.

Бұл құқықтық қатынастардың барлығының жиынтығы әлеуметтік қамсыздандырудың пәнін құрайды.

Әлеуметтік қамсыздандырудың тиісті түрлері болып мыналар табылады:

1. зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар;

2. заттай көмек көрсету;

3. процедуралык немесе іс жүргізушілік сипаттағы көмек. Зейнетақының түрлері:

1. жасына байланысты;

2. мүгедектік бойынша;

3. еңбек сіңірген жылдары үшін;

4. асыраушысынан айырылуына байланысты;

5. әлеуметтік зейнетақылар.

Бақылау сұрақтары:

1.Жеке зейнетақы жинаулары-әлеуметтік қамсыздандыру құқығы жөніндегі шараларды қаржыландырудың қайнар көзі ретінде.

2. Жеке зейнетақы жинауларын қалыптастыру.

3. Міндетті зейнетақы жарналары уақытында ұстап қалмау.

 

 

22. Лекция тақырыбы: Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы құқық саласы ретінде, басқа құқық салаларынан айырмашылығы.

 

Жоспары:

1. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының қағидалары.

2. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының жіктелуі.

3. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының сала жүйесі және ғылым жүйесі.

Лекцияның мақсаты: Бүкіл кұкық жүйесінің, соның ішінде әлеуметтік қамсыздандыру құқығының тірегі болып құқықтың аса мәнді белгілерін көрсететін құқық қағидалары болып табылады.

Лекцияның мәтіні: