Ыз көрелік» романы: жанрлық, көркемдік ізденістер.

Педагог, ақын, жазушы Тайыр (азан шақырып қойған аты Тайлақбай) Жомартбайұлы 1884 жылы Семей губерниясы Шыңғыстау өңіріндегі Мұқыр болсында «Ақдала» деген жерде, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Көкбай ауылында дүниеге келген. Тайырдың алғашқы есігін ашқан оқу орны – Абайдың замандасы, белгілі ақын Көкбай медресесі болады.

Тайыр өнер-білім қуып, Уфа қаласына барып, «Ғалия медресесіне» оқуға түседі. 1911 жылы медресені бітіріп, өзімен бірге оқып шыққан Адығия Фазирисламқызына үйленіп, Семей қаласына келеді. қазіргі Жаңасемей қаласында 1910 жылы ашылған мұсылман мектебінде Тайыр пте ер балаларға, әйелі Адығия қыз балаларға сабақ береді.

«Балаларға жеміс» атты кітабы «Жәрдем» баспасынан 1912 жылы Семейде жарық көрді. «Балаларға жеміс» сол кездегі бүкіл Семей облысындағы қазақ, татар мектептерінің оқу құралы болды.

Педагог ақынның балаларға арналған шығармалары жалаң үгіт – насихат өлеңдер емес, жас оқушыларды ойландыратын, ізгі іс-әрекетіне құлшындыратын сана – сезіміне әсерлі, шағын уақиғалы өлеңдер болып келеді. Жинақта 13 өлеңінен басқа үш аударма: К.Д.Ушинскийдің «Приглашение в школу», Л.Н.Толстойдың «Старый дед и внучек» әңгімесі мен «Проведный судья» ертегісі. Тайыр ол шығармаларды «Мектепке шақыру», «Үлкен әке һәм немере», «Махмұт патша һәм қайыршы» деп еркін аударма жасаған.

1912 жылы Семейдегі «Жәрдем» баспасынан «Қыз көрелік» романы кітап болып басылып шыққан. Роман жетпіс екі жыл бойы жарық көрмей келіп, тек 1982 жылы жоғарыда аталған «ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары» кітабында жарияланды.

Жиырмасыншы ғасырдың басында жазылған басқа романдардан «Қыз көрелік» романының өзіне тән ерекшелігі бар. Жомартбаев шығармасының бас кейіпкері Ғайникамал тек өзінің қара басының ғана қамын ойламайды. «Өзім секілді қазақтың сорлы қыздарына пайдамды тигізіп, оқытып, өнеге-үлгі шашсам-ау», дейді. Ғайникамал таудай талап, жәгерінің арқасында көздеген мұрат-мақсатына жетеді.

«Қыз көрелік» романының сол дәуірдегі қазақ жастары, үшін тәрбиелік мәні зор болды. Қазақ оқушысының қызыға, құныға бас алмай оқитын кітабына айналды.

Ұсынылатын әдебиеттер:          

Негізгі әдебиеттер:

1. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет Алматы: Білім, 1993.-243бет.

2. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары А., 1982ж.

3. Ергөбек Қ. ХХ ғасыр басындағы әдебиет Алматы 1994ж. 352 бет     

4. Әбдіманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті.-Алматы, 2002ж.

5. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы А., 1994ж.

6. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10 томдық. 6-том. Алматы:-Қазақпарат, 2006 ж.

Қосымша әдебиеттер:

7. Әбдіғази Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері А., 2000ж.

8. Еспембетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров А., 1992ж.

9. Қирабаев С. Спандияр Көбеев А., 1958ж.

10. Нұрғалиев Р. Ахмет Байтұрсынов А., 1991ж.

11. Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев А., 1990ж.

12.Келімбетов Н. Шәді ақын. Алматы.- Жазушы, 1974ж.-96б.

13. Әміренов Ә. Дәуітбекұлы М. Қалтайұлының әдеби мұрасы. Астана, 2006ж.

14. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. Астана: Фолиант, 2002.-474бет.

15. Ізтілеуова С. Шәкерімнің сырлы сөзі. Алматы: Арыс, 2004.-144бет.

16.Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым А., 1998ж.

17. Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасуы А., 1990ж.

18. Бисенғали З. ХХғасырдағы қазақ романы А., 1997

19. Ергөбек С. Қайраткер-қаламгер Мұхамеджан Сералин. 2004ж.

20.Байтұрсыновтың лингвистикалық мұрасы [Электрондық ресурс]: оқу-әдістемелік кешені.- Қарағанды: ҚарМУ басп., 2011.- 56 б.
21. Тұрышев А. Қ. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы [Электрондық ресурс]: Монография.- Павлодар: Кереку, 2008.- 244б.
22. Тұрышев А.Қ. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы метрологиялық терминдер [Электрон. ресурс]. Монография / - Павлодар: Кереку, 2008.- 112.
23.Тұрышев А.Қ. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы мифологиялық лексика [Электрондық ресурс]: Монография.- Павлодар: Кереку, 2008.- 116.
24.Тұрышев А.Қ. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі [Электрондық ресурс]: Монография.- Павлодар: Кереку, 2008.- 217.

25. Қабышев Т.Б. XX ғасыр басындағы ағартушылық ағым және Тайыр Жомартбаев шығармашылығы. - Алматы, 2005.

26.Көпеев С. Ш. Мәшһүр-Жүсіп өмірі: Аңыз бен ақиқат. -Павлодар, 2000ж.

27. 0.000000 0.000000

 

Жақсылықов А. Образы мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской литературы.-Алматы: Қазақ университеті,1999.-С.428.

28.Азибаева Б.У. Казахский дастанный эпос.-Алматы: Ғылым. 1987.-368б. 29.Әбдуов М. Қазақтың діни эпосы (діни эпостың типологичлық және поэтикалық мәселелері).-Қарағанды, 2006.-264б.

30.Пайғамбарлар баяны (Құран Кәрим ақиқаты бойынша) 1-кітап, Осман Нұри ТОПБАШ.- Алматы, 2008ж.

31.Сақ Қ. Ұлттық сана ұйытқысы. Алматы: Қазақ университеті, 2001ж. - 183 бет.

32.Мұхаметқанов Қ. Абайдың ақын шәкірттері I-кітап Алматы,1993ж.

33.Әбдіғазиев Б. Шәкәрімнің лирикалық шығармалары.Алматы; 1994ж., 34.Мағауин М. Ғасырлар бедері. Алматы,1991ж.

35.Дәуір ақыны: Ұлы ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровқа арналады. - Алматы, 2002ж.

36.Оразбек М.Ақындық орта табиғаты. - Астана, Фолиант, 2002ж.

37.Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті – Алматы: Қазақстан, 1993. - 168 бет.

38.Бес арыс. // Құрастырушы Д. Әшімханов –Алматы. 1992ж.

39.Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. –Алматы 1990ж.

40.Зауал: Мақалалар мен естеліктер. -Алматы, 1991ж.   

41.Қирабаев С.Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. - Алматы: Білім, 1995ж. 42.Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер. - Алматы: Қазақстан, 1990ж.

43.Құл-Мухаммед М. Алаш қайраткерлері. Саяси-құқықтық көзқарастың эволюциясы. - Алматы: Атамұра, 1998ж.

44.Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. — Астана: Күлтегін, 2010ж. 45.Сәрсекеев Қ. Ұлт ұстазы немесе Алаштың Ахметі. — Алматы: Гауһар, 2003.

46.Кәкішев Т. Ахаң туралы ақиқат. Алматы: Қазақстан - Шапағат, 1992ж. - 112 бет.

47.Елеукенов Ш. Жаңа жолдан.- Алматы, 1989ж.

48.Әбсемет М. ХХ ғасыр басындағы тарихи - әдеби процестегі М. Дулатұлының шығармашылығы.- Алматы, 1991ж.

49.Нұрғали Р. Әуезов және Алаш.- Алматы: Санат. 1997ж.

50.Субханбердина Ү. «Дала уалаятының газеті». Библиографиялық көрсеткіш. 5-кітап.-Алматы: Ғылым, 1995.-216 б.

51.Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар. - Алматы: Жазушы, 1985. - 368

52.Сейітжанов 3. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. // Қазақ фольклористикасының тарихы. - Алматы: Ғылым, 1988. - 432 6.

53. «Айқап» энциклопедиясы./ Құрастырған Ү. Субханбердина, С.Дәуітов.- Алматы: «Қазақ Энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1995. - 366 б.

54.Сыдиықов Қ. Мақыш Қалтаев//Кітапта: XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті (Қазан төңкерісіне дейінгі дәуір).-Алматы: Ғылым, 1994.-310 б.

55.XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі.-Астана: Елорда, 2000.-344 б.

56.Субханбердина У., Сейфуллина Д. Қазақ кітаптарыньщ шежіресі. 1807-1917-Алматы: Рауан, 1996.-287 б.

57.Абылай хан. Құрастырушы Дәуітұлы С. А, Жазушы, 1993, 82-183 б.

58..Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы.-Алматы: Білім,2000.-248б.

59.Әуезов М. Абай Құнанбаев. Монография, Алматы,1995ж.

60. Саледдин А. Низами и Шакарим. «Простор», 1994, №5.

61. Мифы народов мира. Энциклопедия в двух томах. Москва, 1991.

62. Сейфуллин С. «Ләйлі-Мәжнүн» Алматы, 1935 жыл.

63. Бөкейханов Ә. Шығармалары. Алматы, 1998 жыл.

64. Мұхаметқанов Қ. Абайдың ақын шәкірттері I-кітап Алматы,1993ж.

65. Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстрі, Айматы,1966 ж.

66.Құл-Мухаммед М. Алаш қайраткерлері. Саяси-құқықтық көзқарастың эволюциясы. - Алматы: Атамұра, 1998.

67.Мухаметханов Қ. Абай мұрагерлері. - Алматы: Атамұра, 1995.

68.Оразаев Ф. Қазақ әдебиетін зерттеушілер. - Алматы: Рауан, 1991.

69.Ұлттың ұлы ұстазы. «Ұлы тұлғалар» сериясы. – Алматы: Комплекс, 2001.- 305 б

70.Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. А., 1994.

71.Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Астана, 2003.

72.Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992.-264 б.

73.Қирабаев С. Алашорда және қазақ әдебиеті // Алаш және Әуезов, Алматы: Жазушы, 2007. - 304 бет.

74. Қирабаев С. «Спандияр Көбеев. Өмірі мен жазушылық қызметі». А., 1958 ж.

75. Туғанбаев А. Ұлы ағартушы, ойшыл күрескер. // Нарманбет Орманбетұлы. Шығармалары. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 1998. – 356 б.

76. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. Көмекші оқу құралы. – Алматы: Ғылым, 1992. – 128 б.

77. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1993. – 128 б.

78. Омарұлы Б. Зар заман әдебиеті. – Астана: Елорда, 2005. – 372 б.

79. Мәдібай Қ.ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті 2001. – 210 б.

80. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. –447 б.

81.Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: Жалын, 1997. – 368 б.

82.Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар: ЭКО ҒӨФ, 2007. – 442 б.

83.Сыдиықұлы Қабиболла. Халқымен қайта табысқандар. Алматы. Ғылым, 1997.

84. Өзбекұлы Сәкен. Арыстары алаштың. Алматы. Жеті жарғы, 1998ж.

85.Тасмагамбетов И. О роли личности в истории. В кн.: первые лица государства: политические портреты. Алматы, 1998, стр. 3-5.

86.Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі, Алматы; Қазақстан, 1995-208 бет.

87.Кәкішев.Т. Кер заманның кереғар ойлары.- Алматы: Қазақ

университеті, 1999 – 162 бет

88.Ердембеков Б. Әріп Тәңірбергенов. Алматы, 2005ж

89.Майтанов Б. М.Жұмабаевтың поэтикасы.Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті,2001ж. 25б.

 

Көркем әдебиеттер:

90.Найманбаев Ә. Шығармалары. Құрастырғандар: Б.Нұржекеев, Б. Абылқасымов. Алматы: 1998 ж.-10 бет.

91.Тәңірбергенов Ә. Ұрпақпен үндесу 1996-72 бет.

92. Байтұрсынұлы А. 5 томдық шығармалар жинағы. Т. 1, – Алматы: Алаш, 2003ж. - 408 б.

93. Дөнентаев С. Бозторғай А., 1989, «Ұрпағыма айтарым» А., 1989ж.

94. Дулатов М. 5 томдық шығ. жинағы.- Алматы: Мектеп, 2002ж.

95. Жомартбаев Т. «Қыз көрелік» А., 1986ж.

96. Көбеев С. «Орындалған арман» А., 1986ж.

97. Көпеев М. Шығармалары Көп томдық А., 1992ж.

98. Күлеев Б. Айтшы, ақ қайың А., 1969ж.

99. Құдайбердиев Ш. Шығармалар жинағы. Алматы, 1991 ж.

100. Молда Мұса. Өткен күндер А., 1987ж.

101.Нарманбет Орманбетұлы. / Шығармалары.- Қарағанды: Болашақ–Баспа, 1998. – 356 б.

102.  Сералин М. Топжарған А., 1985ж.

103. Тәңірбергенов Ә. Ұмытпаңыздар, мені А., 1971ж.

104. Торайғыров С. Шығармалары 2 томдық А., 1993ж.

105. Ізтілеуов Т. Назым А., 1972ж.

106. Наушабайұлы Н. Алаш-Қостанай 1997ж.

107. Қалтайұлы М. Шығармалары. Семей, 1998ж.

108. Қараш Ғ. Замана. А., 1994ж.

109.Ізтілеуұлы Т. Рүстем-Дастан. Алматы, Жазушы 2004ж. 336 бет.

110. Жәңгірұлы Ш. Ибраһим пайғабардың хикаяты. А., Қазақстан 1999ж.

111. Жәңгірұлы Ш. Назым Сияр Шариф немесе Пайғамбардың ақ жолы туралы. Құрастырған О.Құдышұлы. Алматы, Санат 1999ж. 128 бет.

112. Ығылман Шөреков Исатай-Махамбет Алматы, Өлке 2003ж.

113.Шәді төре. «Назым сияр Шәріп» А., 1995. 35бет.

114.Жәңгірұлы Шәді. Ибраһим пайғамбардың хикаяты Алматы, Қазақстан баспа үйі-1999ж. 

115.Әбілев Д.Сұлтанмахмұт Роман –трилогия.А.,1980ж