Тақырыбы: ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті

Жоспары:

ХХ ғасыр басындағы саяси - әлеуметтік жағдай және ұлттық мәдениеттің дамуы.

Оқу-ағарту ісі (қадімше және жәдитше оқыту).

Лттық баспасөздің тууы, қалыптасуы және дамуы

Кітап бастыру ісі.

5.Көркем әдебиеттің дамуы (поэма, проза, аударма, көсемсөз жанрларының өркендеуі, драматургия жанрының қалыптасуындағы қадамдар, әдеби сынның қалыптасуы мен дамуы.)

6. Әдебиеттің даму бағыттары (діни-ағартушылық, ағартушы-демократтық бағыттар)

Тірек сөздер:поэма, проза, аударма, көсемсөз, драматургия, әдеби сын.

Иллюстрациялық материалдар: ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті (хронологиялық таблица), Қазақстан тарихы (деректі бейнефильм)

Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы үш бірдей жинағы (Қазан, «Хал-ахуал», «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз», «Сарыарқа кімдікі екендігі») оқырмандар колына тиді. 1909 жылы Санкт-Петербургте ұлы Абайдың өлеңдері мен А. Байтұрсыновтың «Қырық мысал» атты кітабы жарық көрді. Осы жылы Қазан қаласында М. Дулатовтың атақты «Оян, қазақ!» өлеңдер жинағы басылып шықты. Кейіннен «Бақытсыз Жамал» романы, «Азамат» және «Терме» атты шығармалары жарық көрді. Ғ. Қараштың «Бала тұлпар» (1911), «Карлығаш» (1911), «Тумыш» (1911), «Аға тұлпар» (1914), «Тұрымтай» (1918) атты өлеңдер кітабы іркес-тіркес жарық көрді. Нұржан Наушабаевтың «Алаш» (1910), Шәкәрімнің «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» (1911), Мағжан Жұмабаевтың «Шолпан» (1912), Бекет Өтетілеуовтің «Жиған - терген» (1914), Сәкен Сейфуллиннің «Өткен күндер» (1914), Сәбит Дөнентаевтың Уфада «Уақ-түйек» (1915) жинақтары дүниеге келді.XX ғасырдың басында идеялық мазмұны жағынан басым жырланғаны – саяси-әлеуметтік өлеңдер.    XX ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік лириканың негізгі арқауында «Алаш елі - қазақ халқы» ұғымы тұрақты орын алды. «Ұранымыз — Алаш, керегеміз — ағаш» атты халықтық ұстанымды саяси бағдар етті. Поэма жанры да биік белеске көтерілді. Мұхаметжан Сералиннің  «Топжарған» (1900ж.), «Гүлһашима» (1903 ж.), Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Таныстыру» (1918), «Адасқан өмір» (1918), «Кедей» (1919), «Қайғы» (1919), Ығылман Шөрековтың тарихи реалистік суретке толы «Исатай-Махамбет»,  Шәді Жәңгіровтың «Назым чәһар дәруіш» (1913), «Ресей патшалығында Романов нәсілінен хұқмыранлық қылған патшалардың тарихтары һәм ақтабан шұбырыншылық заманынан бері қарай қазақ халқының ахуалы» (1912), «Тарихнама», «Ибраһим пайғамбардың хикаясы», «Назым Сияр Шәриф немесе Пайғамбардың ақ жолы туралы», Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің «Гүлшат- Шеризат», «Жер мен көк», «Хаятбақшы», «Миғраж», «Қиямет күн», «Пайғамбардың дүниеден өтуі туралы», Шәкерім Құдайбердиевтің «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартайлақ пен Айсұлу», «Ләйлі-Мәнжүн» дастандары.

    Драматургия: 1914 жылы Семейде өткен әдеби кеште Біржан- Сараның сахналанған көрінісі, Атбасарда 1916 жылы М. Дулатовтын «Бақытсыз Жамал» романы сахнаға қойылған. Ал Мұхтар Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасы (1917 ж.) - қазақтың алғашқы сахналық қойылымы. Б.Серкебаевтың «Бақсы», «Ғазиза» (1912), И. Меңдіхановтың «Малдыбай» пьесалары, Әкірам Ғалымовтың «Май мәселесі» (татар тілінде жазған, 1913) комедиясы, Көлбай Тоғысовтың «Надандық кұрбаны» (1915), Жүсіпбек Аймауытовтың «Рәбиға», «Мансапқорлар», «Қанапия-Шәрбану» (1916- 1917), «Ел корғаны», «Шернияз», «Сылаң қыз» (1920-1925), Сәкен Сейфуллиннің «Бақыт жолына» (1918), «Қызыл сұңкарлар» (1922), Мұхтар Әуезовтің «Бәйбіше-тоқал» (1918), Қошке Кемеңгерұлының «Әулие тәуіп» (1918), «Бостандык жемісі» (1919), «Қасқырлар мен қойлар» (1920), «Алтын сақина» (1923), Жұмат ІІІаниннің «Арқалық батыр» (1923 - 1924), «Торсықбай қу» (1924) секілді драмалық шығармалары дүниеге келді.                      

А.Сорокиннің «Жусан» әңгімесін Мұхаметжан Сералин, «Ұғылмай қалған өлең» әңгімесін Асылбек Сейітов, Л. Толстойдың «Ілияс», А.П. Чеховтың «Қара қарға» әңгімесін   Ахмет Баржақсин, И.С. Никитиннің «Сәскелік көлдің жағасында», А.С.Пушкиннің «Пайғамбар» өлеңін К. Кемеңгеров, М.Ю. Лермонтов шығармаларын Азамат Алашұлы мен Серікқали Жақыпұлы аударған. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Мұхаметжан Сералин, Спандияр Көбеев, Бекет Өтетілеуов, Елеусін Бұйрин және т.б. орыс, татар, шығыс тілдеріндегі шығармаларды қазақшалаған. Бекет Өтетілеуов аударма саласына көп қызмет еткен. Оның «Дүние ісі   ахыретке кетпес» (1912), «Жиған-терген» (1914) кітаптары негізінен аударма туындылардан тұрады. М. Дулатов Бичер Стоудың «Том ағайдың лашығын», Ә. Бөкейханов А.П. Чеховтың «Хамелеон» әңгімесін қазақшаға аударды. ХХ ғасыр басындағы қазақ романдары: «Бақытсыз Жамал», «Қыз көрелік», «Қалың мал», Мұңлы Мәриям», «Қамар сұлу», «Кім жазықты?» т.б.

Алғашқы әдеби сындар ХХ ғасыр басында жаңа сапалық қырынан өрісін кеңейтті. Міржақып Дулатовтың «Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан», «Хазірет Сұлтан», «Григорий Николаевич Потанин», «Абай», Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны», Мұхаметжан Сералиннің «Тәржіман» газетінің редакторы И.Гаспринскийдің еңбектері туралы, Мұстафа Шоқайдың «Әубәкір Диваев» сынды мақалалары ғылыми дәйекті көзқарастарымен, мол деректілігімен ұлттық әдебиеттанудың негізіне тұғыр болып қаланды. Жеке шығармашылық тұлғалар жөніндегі еңбектердің ішінде Жүсіпбек Аймауытовтың (Мұхтар Әуезовпен бірігіп жазған) «Абайдың өмірі мен қызметі», «Абайдан кейінгі ақындар», Әлихан Бөкейхановтың «Қара қыпшақ Қобыланды» мақалалары әдебиет тарихында кесімді орын алады.