Тунам гына Регежын чонжым -

Мо верч йӱлен? – аклаш лиеш»

ПОЧЕШМУТ – ЭН ТӰҤ МУТ

 

Регеж карман – изи отрожо,

Ик лапчыкше Марий Элнан.

Сандене эпосышто лийшым

Тудлан келшалшын аклыман –

 

Ала марий вес кундемлаште

Йӧршеш вес семынла илен:

Шонен, мурен, чытен вес йосым,

Вес семын эрыкшым саклен?

 

Молан Регеж лӱмдат ялемым?

А кӧ тыгай Регеж улмаш?

Эшметше мо ден чапланалын?..

Лач тидым кӱлын рашемдаш.

 

Мыят ом пале раш: пеш ожно –

Тӱжем ият тидлан эртен –

Кузе Регеж карманже шочын?

Мо ден марийым савырен?

 

Марий шонен, у верым муын,

Ик ешла, тӧр, келшен илаш –

Нигӧ нигӧлан ок кӧране,

Чылан тӧр улыт, келшымаш.

 

Манаш гына: кузе ир мландым

Айдемын кидше тӱзатен

Да тудак пиалан илемым

Лач пакыль семын йӱлалтен?

 

Тунам марийлан йӧсӧ лийын –

Чара гыч кӱлын тӱҥалаш.

Ниможо тудын лийын огыл –

У семын лач шонен илаш!

 

Пашам ыштен, у мландым муын,

Илаш гына ласкан тудлан,

Уке, айдеме шканже шкеак

Лиешыс чондымо тушман!

 

Маннем мый, тунамак тӱняште –

А тачыже нимом ойлаш! –

Айдемылан пеш йӧсӧ лийын

Шӱм-чонжым яндареш кодаш.

 

Санден, кунам ойлат герой-влак,

Йодам мый тӱткын шонкалаш:

Могае шонышым, ӱдалын,

Кодаш шонат мемнан чоннаш?

 

Мом тыште возымо, мом мумо,

Регеж карманлан вел келша.

Кеч шонымаш моткоч сай лийын,

Марий тачат тугак ила!

 

Регеж, чынакак, кӧ улмашын?

Молан Регеж лӱмдат ялем?

Эшметше мо ден чапланалын?

Эре шарнен илал, лудшем.

 

Конешне, тиде ош тӱняште,

Кунам лавыра утыж денат,

Шкенам саклалын кертына гын,

Илен марий еҥ кодешат…

 

Но тиде веле мо? Лӱдам мый:

Чал Мландына, тыге илен,

Сандалык кӧргыштӧ кертешыс

Лач ик тӱсаныш савырнен.

 

Пытартышлан ойлем мый иктым

Чодырасе еҥла чылалан:

Мыняр пушеҥге, янлык, кайык,

Тунар кожлаште сай чонлан.

 

Ала айдемылан тӱняште,

Чодыра Оза деч тунемман -

Пушеҥге, янлык, кайык семын

Чылан келшен шып илыман?!

 

Марий лиймеке, черемис-влак

Илемым муыч Юл воктен…

Тачат туштак илат…Да шанче

Кугезынам налеш шымлен.

 

2012 ИЙ 14 СЕНТЯБРЬ, МАРИЙ ТЕАТР, ЗАЛ ТИЧ КАЛЫК

 

«Марий Элнан ик эн акретсе ялже –

Йӱлам да йылмым шотлышо Регеж.

Ала санденак сӧйлышӧ тӱняште

Тачат ила да аралалт кодеш?

Иктат ок пале, кӧ чоҥаш тӱҥалын,

Но калык мурызо Регеж, векат.

Молан уке гын, тудын лӱмжӧ дене

Марий-влак пагален лӱмдат?

Регеж! Регеж! Регеж!

Марий кугезе ял.

Регеж! Регеж! Регеж!

Тый ончыкшат илал!

Кугу тӱня деч, корно деч тораште

Ушан ик ешла тудо шып илен.

Пашам ыштен, келшен илаш тыршалын

Да тукым вожшым аралаш тыршен.

Регежым шӱвырын илемже семын

Пален эше пеш ожнак калыкна…

Кунам-гынат, шарнен уста ты еҥым,

Айош марий еҥ лӱмын погына.

Регеж! Регеж! Регеж!

Марий кугезе ял.

Регеж! Регеж! Регеж!

Тый ончыкшат илал!»

ПОЧЕШМУТ – ЭН ТӰҤ МУТ

 

Регеж карман – изи отрожо,

Ик лапчыкше Марий Элнан.

Сандене эпосышто лийшым

Тудлан келшалшын аклыман –

 

Ала марий вес кундемлаште

Йӧршеш вес семынла илен:

Шонен, мурен, чытен вес йосым,

Вес семын эрыкшым саклен?

 

Молан Регеж лӱмдат ялемым?

А кӧ тыгай Регеж улмаш?

Эшметше мо ден чапланалын?..

Лач тидым кӱлын рашемдаш.

 

Мыят ом пале раш: пеш ожно –

Тӱжем ият тидлан эртен –

Кузе Регеж карманже шочын?

Мо ден марийым савырен?

 

Марий шонен, у верым муын,

Ик ешла, тӧр, келшен илаш –

Нигӧ нигӧлан ок кӧране,

Чылан тӧр улыт, келшымаш.

 

Манаш гына: кузе ир мландым

Айдемын кидше тӱзатен

Да тудак пиалан илемым

Лач пакыль семын йӱлалтен?

 

Тунам марийлан йӧсӧ лийын –

Чара гыч кӱлын тӱҥалаш.

Ниможо тудын лийын огыл –

У семын лач шонен илаш!

 

Пашам ыштен, у мландым муын,

Илаш гына ласкан тудлан,

Уке, айдеме шканже шкеак

Лиешыс чондымо тушман!

 

Маннем мый, тунамак тӱняште –

А тачыже нимом ойлаш! –

Айдемылан пеш йӧсӧ лийын

Шӱм-чонжым яндареш кодаш.

 

Санден, кунам ойлат герой-влак,

Йодам мый тӱткын шонкалаш:

Могае шонышым, ӱдалын,

Кодаш шонат мемнан чоннаш?

 

Мом тыште возымо, мом мумо,

Регеж карманлан вел келша.

Кеч шонымаш моткоч сай лийын,

Марий тачат тугак ила!

 

Регеж, чынакак, кӧ улмашын?

Молан Регеж лӱмдат ялем?

Эшметше мо ден чапланалын?

Эре шарнен илал, лудшем.

 

Конешне, тиде ош тӱняште,

Кунам лавыра утыж денат,

Шкенам саклалын кертына гын,

Илен марий еҥ кодешат…

 

Но тиде веле мо? Лӱдам мый:

Чал Мландына, тыге илен,

Сандалык кӧргыштӧ кертешыс

Лач ик тӱсаныш савырнен.

 

Пытартышлан ойлем мый иктым

Чодырасе еҥла чылалан:

Мыняр пушеҥге, янлык, кайык,

Тунар кожлаште сай чонлан.

 

Ала айдемылан тӱняште,

Чодыра Оза деч тунемман -

Пушеҥге, янлык, кайык семын

Чылан келшен шып илыман?!

 

Марий лиймеке, черемис-влак

Илемым муыч Юл воктен…

Тачат туштак илат…Да шанче

Кугезынам налеш шымлен.

 

Йошкар-Ола – Бирск, 2011 ий

27 февраль – 2012 ий 6 ноябрь -

2013 ий 27 июль.

 

С новой страницы:

КУЗЕ ТИДЕ ЭПОСЫМ ВОЗЕНАМ?

 

Вик каласем: эпосым возаш нигунам шонен омыл, но пӱтынь илышем, пӱтынь творческий пашам тудым возымашке виктаралтын улмаш. Мо шочын-кушкынам, кушто гына лийын омыл, тунемынам але пашам ыштенам, каненам але тӱрлӧ семинарлаште лийынам, ушыштем эре Регеж кундемем лийын, ялем йыр сылне пӱртӱс, изам ден акам-влак, пошкудем-влак и, конешне, шочмо марий калыкем эре мыйым шке декышт ӱжыныт.

Молан ачам Михаил Прокопьевич ден авам Мария Тимофеевнам монден кодышым, ыжым ушештаре, ыжым шарналте? А нуно пеш эр тиде ош тӱня дене чеверласеныт: ачам мыйын тылзаш ньога улмем годымак «калык тушман, троцкист семын титаклалтын да туштак, мӧҥгӧ пӧртылдеак, ӱмыржӧ лугыч лийын, а авам гын мыйын индеш ияш улмем годым тиде мотор тӱня дене чеверласыш. Тыге ачам ден авам мемнам - шым йочам, пеш изим! - тулыкеш кодышт: Ана акамлан, эн кугурак шочшыштлан, тунам коло ий гына темын ыле. А Йыван изам ден Тарля акам шучко сареш йӱлышт, вара Елена акам, Ана акам, Аркаш изам да Клавий акам уке лийыч. Кызыт мый Прокол тукым гыч шкетын илем. Улыт, конешне, акам-влакын шочшышт, но ала-кузе, вожылмаш гынат, нунын ден кыл кӱрылтын – нуно мыйым монденыт, да мыят – нуным. Кызыт Нэля ватем/ ватемже Новосибирск ола гыч руш ӱдыр. Икана вашлийын, шым ий чарныде серыш гоч кылым кучымеке возалтна. О кузе тунам поэт йолташем-влак мыйым йӱкшыктараш тӧчышт/! Кум уныкам улыт. Ватем огыл гын, мыят шукертак йолташем-влак семынак тиде тӱням коден каем ыле дыр?

Шарнем: эше изиэм годымак, Регеж ялем йыр пӱртӱс да пошкудо-влакем мыйым ӧрыктареныт – Эшмет корем, Тосурт чоҥга, Пакий вончак, Арсут памаш, Токтар пасу, Ведат курык…Кажныже мылам мурыла йоҥген, туштыла чучын! И кажныж нерген тугай манеш-манеш коштын, кеч шич да кагазыш серен кодо! А кузе пошкудо шоҥго-влак кужу теле кастене, ик пӧртыш погынен, тӱрлӧ манеш-манешым, шучкым колтеныт! Тыге мый тунамак Регеж ялем нерген шонкалаш тӱҥальым.

Икана Марий мландыш венгр поэт Жужа Раб ден марийже Тибор Раши, тӱнямбал этнограф, толын коштыч. Тунам мый Писатель ушемыште вашлийме годым уна-влак деч йодым: «Мыйын ялемым Регеж лӱмдат. Икана, Пицундысо каныме пӧртыштӧ, тунамсе Писатель ушем вуйлатышыда, поэт Миклош Вереш деч мый Регеж мутын мом ончыктымыж нерген умылтараш йодым, да тудо тыге вашештыш: «Тиде мут венгр йылмыште кызыт архаизм. Ончыкта тудо «калык мурызо» манмашым, «калык куштымашым» Уна-влак тунам мыйым йӧршын ӧрыктарышт: «Тиде чын», да эше ешарышт: «Таче Венгрийыште тыгай лӱман ял иктаж визытат вашлиялтеш» Мыят ялем нерген утыр веле шонкалаш пижым: але вара Регеж ялемым калык мурызак чоҥен коден; тиде чынак гын, тугеже тудо марий кундемын ик эн тошто ялже?!

Кызыт чаманем: пашам уло вийын ыштымем годым иканат – марий артистлан да марий писательлан! –мӱндыр родо-тукымна-влак дене уна лияш пиал ыш логал! А кӧ гына ыш кошт, ыш лий! Шуко унаже тыгай годым оза-влакым шке койышт дене чотак ӧрыктареныт, арам огыл дыр нуно варажым ойленыт: «Ала-мо марий еҥлат ышт чуч – утыжым вожылдымо ыльыч…Марий еҥ тыгай огыл…»

Туге гынат, Шке Кугу Элыштем мый шуко кудалыштынам: Грузийыште ма Украиныште, Латвийыште ма Эстонийыште, Карелийыште ма Калмыкийыште але марий илыман кундемлаште гастроль дене коштынам - чыла вере черемис акретсе кочана нерген палымем шуын, но чыла вере эре иктымак колынам, манаш лиеш: «Тале калык лийын, лӱддымӧ» Эсогыл кугу писатель Максим Горькийын «На дне» пьесыж гыч «Василиса хуже черемиса» манме ойжым шарныктеныт! Тиде мылам мо нерген ойлен да ойла? Тугеже нигуштат мыйын акретсе кугезем нерген кӱлын возен огытыл, ала- кушто ала-мом колыныт да тачат тудымак гына ойлен илат! А тудо илен, шке эрыкше верч кучедалын, да, уке гын, тудын лӱмжым историй картлаште пеҥгыдемден огыт кодо ыле! Тиде гына мо? Эсогыл мыйын почеламутлам вес йылмыш кусарен савыктыме годым мыйым «черемис поэт» маныныт! Тидын дене мый кугешнем гына! Чоным кочде каласем: историк лиям ыле гын, мый кузе-гынат Константинопольыш але Афиныш я Римыш миен толаш тыршемак ыле, но мый артист да писатель веле улам, адакшым - марий. Тиде мотор лӱмжат, черемис тукымым арален кодаш шонен, шочын манам гын, йоҥылыш ом лий дыр: кузе гынат калыкнам арален кодаш кӱлын, да черемис-влак шкеныштым тыге лӱмдаш тӱҥалыныт! Мыйын тиде версием дене иктаж шанче, поснак историк, келша гын, мый куанем веле ыле.

Мый изиш кӱшнӧ пӱтынь илышем эпос возымашке виктаралтын улмаш маньым. Эше Москошто, ГИТИС-ыште тунеммем годымак, мый «Регеж» трагедийым возаш тӧчышым, но театровед А.Е. Иванов «героинетын лӱмжак трагедийлан ок келше, иктаж сӧрал марий лӱмым пуаш кӱлеш мане, да мыят пьесемым «Кугезе муро» драмыш савырышым. Изиш варарак «Куэ» легенде шочо, «Кузе марий илемым кычалын?» преданий. Эсогыл «Онар тукым» почеламутемымат тиде радамышкак пуртем…Каласаш кӱлеш: возышым нуным, шукыжым, мончаш пурымо годым, гастрольышто: шинчет чараватын/ Регеж марий тыге ойла/ да тӱрлӧ шоныш вуйышкет пура – мӧҥгет, ялет, ешет да калыкет…

Варажым, Регеж кундемем нерген шонен коштмылан ала-мо, мылам омо кончаш тӱҥале. Икана, мутлан, омо дене Эшмет коремыш верештым, да тудым пален ыжым керт: тугай илемым чоҥеныт, ӧрат гына! А вес омышто тиде илем туге йӱла, туге йӱла, ончаш шучко! Мый шонкалаш тӱҥальым: мом тидын дене мылам омо ойлынеже? Да вуйыштем эпослык шоныш шочеш: марий-влак, Регеж карманыш илаш толмек, эн ончычак, тачысе йылме дене ойлаш гын, культурно-политический рӱдерым чоҥаш шонен пыштат да, ыштен шуктымеке, пашаш колтымо годым, тушко тул пижеш … Тыге Регеж карман ломыжыш савырна, да тушто илыш курымешлан шыплана.

Мый лач тиде жапыште нелын черланышым да эмлымверыш логальым, а вуем ожнысылак яндарын пашам ыштен – мый йӱдшӧ-кечыже возенам, кок койкан палатыштем мылам иктат мешаен огыл, а пошкудем Шернур воктенсе Пуланур ял гыч Василий Михайлович/ фамилийжым монденам/ шке семынже илен: очыни, тудо умылен, мый ала-мом, пеш кӱлешаным, возем. Эмлымверыштак эпосемын «кышкаржым» возен пытарышым.

Лач тиде жапыште, Йошкар-Олашке, Финляндийыште, Хельсинкиште илыше, философий доктор Лидия Семёновна Тойдыбекова толын ыле. А эпосым возымем нерген колмек, пеш куаныш да савыктыме шотышто полшаш сӧрыш, и, чынак, Финляндий гыч М. Кастрен обществе лӱм дене окса полыш тольо да, шукат ыш эрте, мый типографий чия дене ӱпшышӧ книга-влакым кидышкем кучышым. Тыге вашке? Чын, мый тунам эпосемым, книга дене лекшым,ужде кодам, шонышым!

Вик каласем: ик йолташ дечат ни вурсымым, ни моктымым ыжым кол; эсогыл «Ончыко» журналысе писатель-влак йӱштӧ кодыч: «Печатлалтше произведенийым ме она савыкте» маньыч…. Икманаш, марий интеллигенцийын чонжым тудо ыш пудырате, ыш тарвате.

Мый эпосышто нимом пурын ыжым пу, художникла «кугу мазок дене/тамга дене, манаш моли?/» возаш тыршышым, лудшо шкеже умылыжо, шонышым: тыгерак возеныт, чучеш, античный драматург-влак!

Шуко йолташ молан эпосым возымемымак йоҥылыш умылен, шонем: нуно ойлат, пуйто мый Юмынсуртым чоҥаш ӱжам, Юмыното ваштареш шогем. Ончет гын, келгын шоналтет гын, «Регеж карман» тидын нерген веле огыл! Кызыт, угыч-угыч уэмден, вияҥден возымеке, а тиде тыгак лийшаш ыле, мый эше ончылнак каласышым, эпосемын кышкаржым веле возышым, автор семын иктым каласем: возымем годым «Юмынсурт» мут вучыдымын толын лекте/ мом тунам калыкем эше чоҥен кертын? Ни театрым, ни институтым да т.м. пален огыл!/, да мыят тидын дене келшышым: а тудо, Юмынсурт, тунамсе марий калыклан кӱлынак, очыни…Кӱлынак! Молан таче тыге шонем? Лач эпосым возымем годым «Марий Эл» газетыште ик снимке печатлалт лектеш: Тӱҥ марий Карт А.И. Таныгин да Гос. Думын депутатше Л.Н. Яковлева У Торъял селасе библиотекыште марий-влаклан Юмын пусакым пуымылан куанен шогат! Очыни, тыштат ала-могай Кӱшыл Вий мыйын чын шонкалымемым пеҥгыдемдаш шонен улмаш!

Мыйым южо йолташ эпосым утыжым порым возымемлан шылталат: кредалмаш уке, вӱр ок його, чылан ик ешла илаш тӧчат…Да, тиде тыгак: тамык гыч эрыкыш лекше калык осалым ыштыл кертын мо? Адакшым марий еҥ нигунам амал деч посна осалым ыштен огыл, тудо эре пошкудылан порым шонен, сандене героем-влакым утыжым амыртымем шуын огыл, нуно мылам суксыла чучыныт. Регеж карманыште нуно айдемыла илаш шоненыт – чыла дене келшен, ваш-ваш полшен, ончыкылык нерген шонен. Нуно Юл кундемыш шумеш яндар марий чоннам арален конден кертыныт. Лач икте мыйым когарта: черемис кугезына-влакын илышыштым иктат шот дене шымлен огыл, а нуно иленыт, шке тукымышт да эрыкышт верч лӱдде кучедалыныт; уке гын «воинственный» манме аралалт кодеш ыле мо? Кеч нуно тале калык лийыныт гынат, шке кугыжанышыштым чоҥен кертын огытыл, кӧн-гынат кид йымалныже ньогарла орланен иленыт да, кочо пӱрымаш деч утлаш шонен, Юл кундемыш толыт… Пӱрымашыже гына пешыжак мелын ок савырне: нуно адак виянрак, шукырак чотан калыкын кулжо лиеш. Ала санденак мемнан нимона уке? Эсогыл Шереметын оралтыже марий еҥын огыл!

А кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ мыйым эреак арален шоген. Южгунам эсогыл тыгеат шоналтем: тудо мылам марий калыкем нерген ала-мом уым, тӱнямбал кӱкшытаным сераш йӧным ыштен. Тиде утыжымат виян йоҥга дыр, но тыге шонаш амал улак: мыняр гана тиде вий мыйым утарен коден!Тиде ойым пеҥгыдемден, ик татым шарналтем: икана, шокшо кеҥеж кечын, Калтаса пӱяште йӱштылмына годым тале мардежан кӱдырчан йӱр тӱҥале, да ме йӱлышӧ шоҥго писте кӧргыш нылытын шылын шогална…Шукат ыш эрте, кузе тӱтан тӱҥале, тугак чарныш, да мыят, йӱштыл-мушкылт лектын, унагудыш ошкыльым…Эрлашыжым адак тушкак мийышым да пырт ушем ыш кай: мемнам тӱтан деч аралыше писте олмышто чыра-влак гына ошын койын киеныт…Мемнан кайымек, угыч кӱдырчан йӱр нӧлтын да саде пистетым шырпыш савырен!..

Эпосем марий еҥлан кӱлеш мо, мый ик шомак дене каласен ом керт, но тыге шонем: тыгай сылнымут пашам лудшо калык соже виянак – тудо шканже мом-гынат туддечын налеш, тунемеш да ушыжым волгалтара. Санденак, нимогай ешартыш материал укеште, калыкын манеш-манешыжлан эҥертен, мыят эпосым возаш тыршышым… Тыште мылам историйым палыме пешыжак кӱлын огыл, калык-влакым ваш-ваш шындыме ваштареш ыльым; мый ом йӧрате кредалмашым, вӱр йогымым, а сарже да пӱтынь калыкым пушташ да кулыш савыраш тӧчымыж нерген ойлыманат огыл –уло чонем дене чытен ом керт: кӧ тыгай шучко пашам ылыжтен кертеш, тыгайже мылам айдемылат ок чуч, эсогыл эн шучко янлыкат тыге ок ыштыл. Кӱчыкын ойлаш гын, мылам калыкын илышыже кӱлын - кузе илен да илаш тӧча, мо тудым куандара да мо верч ойгыра, могай илышым чоҥынеже.

Ынде тендан мутда, лудшо-влакем: лудса, шонкалыза, вурсыза, аргыза, а поро шонымым умыледа гын, мокталтенат кертыда, лачак, лудде, ӧрдыжкӧ гына ида шу.

Арале, о, Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, Черемис тукымым – Марий Калыкем! Арале! Аминь! 2013 ий 18 март, 20 ноябрь.

 

КУЗЕ РЕГЕЖ КУНДЕМЫМ АРАЛЕН КОДАШ?

 

Таче йӱд эпосем нерген шонкалыде эртыш: молгунам, малаш возамат, кынелмешкем лым лийде ушем тудын денак гына илен; пычкемыштак тӧрлатылынам, возкаленам, у шонымаш-влак шочыныт…Мылам туге чучеш, пуйто тудын деке тетла ом пӧртыл; тугеже возен пытаренамак, очыни. Туге гынат вуйышто вес шонымаш пӧрдаш тӱҥале: кузе Регеж ялым арален кодаш, уке гын, калык мурызына ончылно ме сулыкыш пуренас, а тидыже,
,шонем, чынжымак язык: тыгай йӧсӧ жапыште, да эше акрет годымак, калыкна нерген шонен илен да шке шонымыжым илышыш пуртен – Регеж ялым чоҥен коден. Конешне, ялым веле огыл, КАЛЫК МУРЫЗО маныныт гын, мурымат серкален, почеламутымат, йомакымат возкален, тӱрлӧ манеш-манешымат ойлен коден, но чыла тидыже тудын лӱмжӧ деч посна калыкна коклаште йоҥга, шонем.: тунам мемнан ны кагазна лийын огыл, ны букважымат лудын-возен моштен огытыл, еҥ деч еҥ деке, еш гыч ешышке, ойлалтынак, аралалт кодыныт.
Лачак моторын илаш шонымашна гына лийын, а тидыжым илышыш шыҥдараш шуко курым илаш кӱлын…Тышеч йодыш лектеш: а кертынна мо тӱрыс тудым ме шуктен?
Туге гынат, Регеж ялым аралашак кӱлеш, аралашак! Тудо Марий кундемыштына ик эн тошто ял, шонем: «Регеж карманже» мемнан курым деч ончычак – икымше тӱжемше ийлаштак шочын, а тушко калык ден пырля Регежат илаш толын кертын да шкаланже, шке ешыжлан у илемым чоҥаш пижын…Икманаш, Регеж ял ден Регеж карман ик ийлаштак шочыныт. Регеж карманже пеш вашке мланде дене уралтын гын, Регеж ялже тӱрлӧ жапыште

тӱрлӧ семын илен да тӱрлӧ семын кушкын, но таче тушто, Регеж ялыштыже, кум пӧрт гына кодын - коло утларак еҥ ила, да чыланат вийвалне улыт, йочашт кушкеш я тунемеш…Нуно тиде пашаште оза семын, патриот да айдеме семын эн ончылно лийшаш улыт, шонем: мо гыч тӱҥалаш, кузе да мом ыштыман ойлышаш, виктарен шогышаш улыт, очыни: чыла чон семын лийже, нунын илышыштым нимоат чотшак пудыртышаш, локтылшаш огыл. Мутлан, верысе памашлам, кынеерлам тӧрлымӧ пашам, нунын воктек корным саемдышаш, мончам да каныме верым ыштыме нерген шоналтышаш, ӧрдыж гыч толшо энтузиаст-влаклан вий шутмо семын полшышаш улыт… Эн тӱҥ вийже, конешне, верысе талешке-влак деч посна Кужэҥер, У Торъял, Марий Турек, Параньга ден Шернур районла гыч веле огыл, пӱтынь Марий Эл Республик кӱкшытыштат лийшаш улыт.

Икманаш, кӧлан шочмо кундемна
да тудын сылне пӱртӱсшӧ, оҥай историйже шерге, кӧ тудым йӧрата да кугешна, кеч ӧрдыж гыч толшыжат, Марий Эл Республикым шке илемжыланак шотла да уло вийже дене вияҥдаш тырша гын- чылан тидын нерген шоналтат гын, сай ыле. А тиде кундемым ылыжташ кӱлешлыкше уло мо?Уло, эше могай уло! Чыла тиде арам паша ок лий? Ок лий, ок ий! Тудо мемнан лӱм-нернам у кӱкшытыш нӧлтал колташ гына полша!Кузе маныда? Вашештем:илен-толын тиде кундемым тӱнямбал кӱкшытыш нӧлталаш лиеш: турист-влак толаш тӱҥалыт, тале спортсмен-влак эсогыл тӱнямбал таҥасымашым эртарен кертыт… А тидлан мемнан вер-шӧрна моткочак курыкан, кореман, кожеран; таҥасымашым эртараш чыла шотыштат йӧнлӧ кундем. Мый Калгариште (Канада) Але Лахтиште (Финляндий) лийын омыл, но спортсмен-влакын таҥасымашыштым ончен, эреак Регеж кундемем тыгай верыште ужаш тыршенам: могай курык-влак улыт, могай корем-влак!.. Ечызе-влаклан, мутлан, тылеч сай вержым Марий Элыште муашыжат ок лий дыр?Но эн ончыч спорт комитетлаште ыштыше специалист-влак тудым ончен-шымлен налшаш да чын акым пуышаш улыт.

А могай чарак лийын кертеш?Регеж ял кугорно деч кум-вич меҥге тораште верланен. Но тидыже чаракым ыштен кертеш мо? Чынжымак, кугу шоныш дене илыше-влакым тиде лӱдыктышаш огыл, шонем. Шукертсекак йыдал дене торгайымашна уке! Ожно, самырыкем годым, мемнан ял шеҥгеч Морко – Шернур тракт йӱдшӧ-кечыже шурген гын, таче тушто илыш тӱпланен, лач пасу паша годым гына илыш йӱк шергылтеш. А мо тиде корным угыч ылыжташ гын? Морко велым пошкудо Йыван-Сола ял марте корно сай, Шернур велымат Кугу Мушко марте уда огыл…Лач мыйын Регеж ялышкем гына пасу корно дене кудалыштман: оярже годым нимо йӧсат уке, игече пужлымеке орланаш перна…Адакшым весат кумылаҥден кертеш: тиде тракт угыч ылыжеш гын, Морко вел гыч Шернурыш корно вияшрак да кӱчыкрак лиеш ыле, а тидыже чыла шотыштат сай гына, шонем. Мемнан кочана-кована-влак паленыт, кузе илаш, мом ышташ да кузе кудалышташ!

А Шернур посёлкым базовый рӱдылан шотлаш лиеш: туштак унагудо, туштак ресторан да монь…Турист ден спортсмен-влак канен кертыт, яра жапыштым эртарен! Кеч Регеж ялыштат яра жапым пайдалын эртараш чыла йӧн уло, а уке гын, эркын-эркын ыштыман дыр: «Марий шӱвыр» музейым», «Горное заделье» экскурсийым эртараш, ялна йыр Кисотыжак визыт уло…Уна-влакын тӱшкан погынымышт годым муро пайремым, «Регеж карманын» кечыжым эртараш лиеш, спортын тӱрлӧ видше дене таҥасымашым…Тунамже тачысе жапым веле огыл, акретсе Марий-влакын илышыштымат ончыкташ уто огыл: кузе иленыт, могай пашам ыштеныт, яра годым кузе жапыштым эртареныт? Тошто марий модышлам ылыжташ гын, уда лиеш ыле мо?А вет нуно тунамак моштеныт моторын канен, яра жапыштым эртарен!

Тиде возымемым лудын, шке ялжым кузе мокта манын ида воштыл, ида сыре, йолташ-влак. Чын, кажне ял сӧрал, шке семынже ойыртемалтеш, но Регеж палыде мондалтше уста еҥнан лӱмжым нумалеш – тудо Марий еҥлан чот жаплыме «Калык мурызышко» илен-толын савырнышаш: ожно тидлан мемнан, марий-влакын, тептерна ситен огыл гын, ындеже тидын нерген шоналтышаш улына: кузе славян калык-влаклан Кирилл ден Мефодий шерге улыт, тудат, Регеж, мыланна шерге лийшаш. Ме тудын возымо мурлаж ден йомаклажым лӱмжӧ ден она пале гын, тудын чоҥымо ялжым жап арален коден, да тудо, чынжымак,тачысе тукымлан, ик эргыжын ойлымыла/ а нуно кум йыгыр лийыныт – Сай, Пешсай да Энсай/, чынжымак,тушто семын (как загадка) йоҥга – РЕГЕЖ! И тудым арален кодымо сомыл Регежын тачысе уныкаж-влакын эн кугу, эн суапле да эн поро пашашт

лийшаш.

Василий РЕГЕЖ-ГОРОХОВ,

«Регеж карман» эпосын авторжо
2013 ий 27ноябрь

 

 

ВУЙЛЫМАШ

 

Кузе тиде эпосым аклыман……………………

Ӱжмымут…………………………………………

Кузе марий илемым кычалын...............................

Марий Юмо деч илемым йодеш………

Марий курык воктен верлана…………

Марий теҥызым вашлиеш………………………

Марий ошма коклашке верештеш………………

Марий йӱштӧ кундемым шымла………………..

Марий-влак мадьяр-влакым вашлийыт………….

Марий чодыраш канаш шогалеш………………….

Суртводыж илемым мумылан куана…………….

У верыште икымше йӱд…………………………..

Калык тачысе Эшмет коремыш толеш…………..

Регеж йӧсӧ илышыжым шарна…………………..

Автор деч каҥаш………………………………

Нимодымо марийлан кузе у илышым тӱҥалаш...................................................

Булгар малай………………………

Канаум кӱнчат………………………………

Омо……………………………………

Пайрем тӱҥалеш…………………………

Эшмет кузе илышашым умылтара………………………………

Эшмет кугу пашам палемда…………………………………

Юмынсурт марийлан кӱлеш мо………….

Ӱчашымаш талышна………………………

Юмынсурт могай лийшаш………………..

Арсут ден Чолак шем пашам шонкалат…..

Шорыкйол…………………………………

Меркаргым эртарат…………………………

Мыняр пӧртым чоҥаш……………………..

Регеж ялын шочмыжо…………………

Чодыра, чодыра…………………………

Регежыште Чолак пӧртым шындынеже…..

Ӱярня………………………………

Чолак Регежыште пӧртым чоҥа……………

Сӱан………………………………

Регеж кожла нерген мура…………………… Кеҥеж кеҥеж…………………………

Элвийлан коваже кемым ургыкта…………………

Мончаште………………………

Регеж куэ нерген мурым мура………………..

Ача Эркий ваштареш……………………

Регеж ял нерген омо……………………………

Элвий ден Эркий – 1……………………

Кок тулаче мутланат…………………………

Колпӱя…………………………………

Элвий ден Эркий -2………………………………

Юмынсуртлан негыз……………………

Элвий ден Эркий - 3

Шӱвыр……………………………

Энсай – апшат………………………

У мӱй пайрем…………………………

Эшмет ден маскам ялыш кондат……………………

Полшен мо юзо эм эмлалташ…………………

Агавайрем…………………………

Пешсай руш ӱдырым конда………………………

Мом Мария нерген ойлат…………………………

Овоч Арсут дек толеш…………………………

Пазарыш миен коштыт……………………

Мом пазарыш коштмо нерген ойлат………………………

Арсут вуйеҥ олмеш кодеш……………………

Окаче ден Энсай кожлаште……………………

Йомшо-влакым кычалыт…………………………

Мария йочам ышта……………………

Шыжвазар……………………

Эшмет рӱдер гыч толеш……………………………

Эшмет шучко омым ужеш……………………

Эшмет шӧртньым шылта……………………

Эшметын туштыжо…………………

Сай ден Окалче колат……………………………

Энсай йомеш……………………

Адак эҥгек………………………………

Эшмет йолташыж-влакым пога………………

Арсут Чолакым пуштеш………………………………

Регеж илыш нерген шонкала……………………………………

Арсут ден Эшмет ваш тӱкнат………………………

Регежын пытартыш омыжо……………………

Руш йолташ чоным почеш……………………

Юмынсурт йӱла………………………………

Регеж кола…………………………

Пикелык шортеш……………………

2012, кӱсотышто……………………

2012, кок марий интеллигент кутыра……………………

2012 ий 14 сентябрь, Марий театр, зал тич калык………………………………………………

Почешмут – эн тӱҥ мут……………………………

Кузе мый тиде эпосым возенам……………..

Кузе Регеж кундемым арален кодаш…………

 

КОНЕЦ