1. Үздіксіз қозғалыстағы машиналар қандай жүктерге арналған?
2. Батырып алу және қазып алу сіңірушілері арасында қандай айырмашылық бар?
Тақырып 14. Жылдам көлік
Мақсаты: Рельсті және рельссіз көлікпен жеткізудегі механизация құрамын зерттеу.
Жоспар
1.Рельссіз көлік
2. Рельсті жолмен жүкті тасымалдау
Жүкті жеткізу үшін көлікті құралдарды жүк айналымына жеткізудің қашықтығына, жүк түріне және жол климаттық шарттарға байланысты таңдайды. Рельсті және рельссіз көлікті өндіріс өнеркәсібін және жөндеуші цехтарға қызмет көрсеткенде әр түрлі жинақтаушы және ауылшаруашылық өндірісте операцияларды орналастыруды орындауда қолданады. Рельсті және релссіз көлікті жабдықтау қозғалғыш құрамнан және жолдан тұрады:1- арнайы төсеніш және трассаны жабу рельсі жатады. Қозғалғыш құрамның қозғалуы өзі жүргіш және прицепті арба және прицептер түріндегі қолмен механикаландырылған болуы мүмкін.
Рельссіз көлік – қолмен жүргізу. Өз бетімен жүретін және прицепті арба – ел шаруашылығында кең қолданылады. Өз бетімен жүргіш және қолмен жүргізілетін арбалардың жұмысы жақсы болуы үшін еденнің немесе жолдың жабынды біршама қатты және түзу болуы қажет.
Жұмыстың, қолмен итеріп жүргізетін арбаның өткізілетін әсері: үздіксіз жұмыста – 10Н-нан кем емес, үзілісі бар жұмыста 200-300 Н, орнынан қозғалу кезінде 500Н-ға дейін; арбаның көшу жылдамдығы 1м/сек-қа дейін болғанда қолданады. Айналымға кедергі баспалдақ қойылған бұрышқа тең жұмсақ еңкейген жазықтықтың бұрыш көтерілуі бойымен сондай арбаның көмуін талап ететін әсерге жақын болады. Арбаның жүк көтергіштігі 100кГ, сорап 0,48м. Өз бетімен жүретін арбаларды үлкен салмақты жүктерді тасымалдауда және үлкен қашыққа баруда қолданады.
Өндірістік шарттарда электрлік батареяларды жабық мекемелерде қызмет ету үшін қолданылады. ЭТ-1040, ЭТ-2040 және Т-2042 арбалардың электр двигательдерін 40-8в біртекті ток қысымынан энергияны аккумуляторлық батареядан алады; батарея салмағы 500кГ. Аккумуляторлы батареялар зарядты станцияларды қажет етеді. Тез тозуының (әсірісі жаман жолдарды) әсерінен пайдалануда экономикалық тиімсіз.
Автоарбалар немесе моделі 4020, 4023, 4091 автокарлар двигательдің ішкі жануынан қозғалысқа келеді. Артықшылығы – шектелмеген қозғалыс радиусы. Олардың жұмысы кезінде нашар (выхлопные) газдар түзіледі, бұндай арбашаларды жабық мекемелерде қолданбаған дұрыс. Олар прицепті арба үшін ауыр функцияларды орындауы мүмкін.
Кішкентай қашықтықта жүкті тасымалдауда платформаларды, кузовты, ілмегіш қоробаны, айырларды және өз бетімен жүргіш шасси және тракторларда басқа жүк тасушы құрылғыларды кең қолданады.
Автотракторлы прицептерді ел шаруашылында кең қолданады. Көліктік жеткізуде жалпы жұмыс мөлшеріне кеткен шығын 40 пайызға жетеді, ал қолданылған энергия бойынша 50 пайыздан жоғары. Автокөліктік өндіргіштігі шаруашылык жеткізуде прицептер және өз бетімен түсіргіш кузовтарды және өз бетімен түсіретін кузовпен бірге тасышылары бар прицептер қолданғанда маңызы одан сайын өседі. Прицеп және жартылай прицеппен жұмыс істегенде ауыр автомобиль өндіргіштігі 1,5-3,5 есе өседі; жанармай шығыны тонно-километрде 30-50 пайызға төмендейді.
Прицептер және жартылай прицептерді былай классификациялауға болады: жүргіш бөлімнің типі бойынша – дөңгелекті немесе құртты(гусеничный); агрегаттау бойынша – жартылай прицепті және прицепті. Ось саны бойынша -1,2,3 және көп осьті; кузов типі бойынша – жүкті платформа және кузовпен, өз бетімен түсіргіш, фургондар және цистерналар.
Прицеп қолдануының тиімділігі таситын жүктің түріне, жол сапасына, климаттық жағдайға, көлікті жұмыстың мекемесіне, техникалық қызметі және жөндеуіне байланысты.
Маятасушылар ұзынсабақты қосылғыш жүктерді (сабан және шөп) сақтау және қолдану орнына көшіру үшін арналған. Ауылшаруашылығында СТП-2, СП-60, ТПС-60 маятасушыларын қолданады. СГП-2 маятасушысы механикаландырылған тиеуге, тасымалдауға және мая жинауға жеке тұрған жинақтарды алдын-ала шөмеле тасымалдағышпен жинаған шөп және сабанды түсіруге арналған. Жүк көтергіштігі -1,5т.
Платформаның артқа итерілген екі жағдайында 100º саусақтық бұтаққа платформаның бұрылуымен өз бетімен төккіш типтің бірсорғыш прицепті көрсететін, маякескішпен кесілген жинаққа ие оның бөлігіне астынан енетін трактор әсерімен сәл еңкейген жағдайда болатын қысқышқаңқа жинаған порцияны бекітетін УПС-6 конструкциясы тиімді. Гидромеханикалық платформаның көлденең жағдайына келіунен кейін маятасушы тасымалдауға дайын тұрады. Прицептің өз бетімен түсіргіш құрылғысы гравитациялы және зорлағыш болып бөлінеді. Зорлағыш түсіру тасымалдағыштар көмегімен (сурет 23,д) немесе дірілдеуіштер көмегімен (сурет 23,е) жүзеге асады.
Кузовтың конвейер едені шапқыш және азықтаратқышта қолданады. Еден қозғалыста автомобиль және трактор двигателінен беру жүйесі арқылы келеді.
Гидравликалық подьемдар (сурет 23,б) конструкция бойынша өте оңай.
Кузов кузов еденінің астында нығайтылған гидроцилиндр штокын қозғаушы әсерінен көтеріледі.
Гидроцилиндр ұзындығын қысқарту үшін штокты телескопиялық қылып жасайды. Кузов ауырлық күшінің әсерінен қайтақосушы клапанның ашулуынан кейін жіберіледі.
Кузовтың гидроцилиндрлі подьемының штокында F әсері кинематикалық және механизм күшеюіне тәуелді. Оны О қатысты нүктесінің (сурет23,б) теңестіру моментінен табады:
F 
Конвейерный пол кузова применяют в разбрасывателях и кормораздатчиках.онное положение, напором трактора внедряются под стог;
Мұнда F 
және Fk –жүк және кузовтың сәйкес ауырлық күші.
l1 және l2-жүк және кузов ауырлық күшінің иіні және О нүктесіне қатысты гидроцилиндр штокындағы әсері.
Ең көп әсер α=0 және β=90º кезінде болады, яғни подьем басында.
Прицеп түсірілуінің өз бетімен түсу механизмінің әр түрлі жүйелілігі 23 суретте көрсетілген.
Сурет 23. Прицеп кузовының түсіру механизмінің сұлбасы.
а- «сынатын» қаңқамен; б - гидравликалық; в - пневматикалық; г – алдын – ала көтеру бар гидравликалық, д - конвейерлі едені бар полом; е - вибрационды.
Тракторлы прицептер – ТВС – 2 типіндегі тиеушілер қысқа қашықтыққа тасымалдауға және жүзім тамыр-түймектілерді т.б. жүктерді көліктік құралға тиеуге арналған.
Жүк тасымалдауды бункер және темір жол вагондарын биіктігі 3м-ге дейін жемді тиеу кезінде қолдануға болады.
Прицеп базасының сапасында тиеушілерді шасси 1 және 2 сорғыш прицептер қабылдайды. Платформаның алдын-алу подьемының кинематикалық жүйесі рычагты-кулисті механизм және шарнирді 4 дыбысты түрінде болады (Сурет 24,а,б,в).
Ұлыбританияда оқ ағашы қаңқаға шарнирлі бекітілген «Hilift» прицеп-тиеуші жасайды (сурет 24,г). Сәйкесінше прицеп оқ ағашы және қаңқа жағдайы гидроцилиндр ұзындығын реттеуде өзгереді.
Германияда түсіру биіктігі 3 м және кузовты артқа итеруі 3 жаққа болатын 3 тонналы өз бетімен жүргіш тиеуді ТНК-3 шығарады, ал Францияда гидро механимнің әсерінен еденге дейін түсірілетін ауылшаруашылық машина және басқа жүктерді көшіру үшін платформасы бар «Bida» прицепі дайындалады.
Дөңгелектің икемділігі және негізгі геометриялық өлшемі өзара байланысқа н және сырғанау, арналуы, конструкциясы және доңғалақтың материалына, ішкі қысымға және контакт бетіне байланысты.
Массивті резеңкесі тоғыны бар доңғалақ өлшемі-диаметрі Dк және тоғын ені В.
Доңғалаққа өткізілетін ауырлық:
Fmax =2lкВpср
Шина деформациясын қабылдап δ=kδDк, мұнда kδ=0,01…0.025 және Lk-ны тауып, мынаны аламыз
l 
к = 
Сурет 24. Алдын-ала кузов көтерілу механизмінің сұлбасы:
а - гидравликалық; б - ТНК-3 (ГДР) 3 тонналы жүк тасушы; в- шарнирлі - сырғыма; г- «Hilift» (Ұлыбритания) жук тиегіш прицеп; д- «Biba» (Франция) прицепі; е- биіктігі бойынша реттелетін (дышлосы) бар прицеп
Шинаға жазмыш салмақты реттеу элиптикалық қисықпен сипатталады, содықтан аудан теңдігінен Ап=2lкpср, тік бұрыштың және Аэ=0,5πlкpmax жартылай эллипстың теңдігінен аламыз:
Pср=0,25πpmax
Тоғынның енін алып В=kвDк, мұнда kв=0,13…0,4. lк, pmax мәндерін қойып мынаны аламыз:
Fmах= 
Мұнда kк =1,1…1,4-доңғалақтың көлденең қисықсызығын және протектор бар боуын есепке алатын коэффициент;pmax=1,4…2МПа жұмыс шартына байланысты рұқсат етілетін қысым.
Көліктік құралдың өндіргіштігін:
Qт= 
;
Мұнда kг=0,4…1 және kt=0,9 жүк көтергіштің және уақыттың сәйкестігінде қолданатын коэффициент; mг жүк көтергіштік; t= 
- L қашықтықтағы рейс жалғасуы; vг және vx – жүкпен өткен жылдамдық және kг=0,4…1 және kt=0,9-теңдігінде сәйкесінше жүкпен және жүксіз қолдану коэффициенті.
Егер тиеу және түсіру уақытын бірдей қылып алса: tп=tp, онда
t = 
.
Өнеркәсіптерде көліктік жұмыстардың механизациясы үшін ілгіш рельсті жолдар және тасымалдаушыларды қолданады. Көліктік жұмыстардың механизациясының әсеріне байланысты бұл жұмыста істейтін жұмыскер саны маңызды түрде қысқарады.
Ілгіш көлік рельсті жолдан дәне қозғалғыш құрамынан – арба, платформа т.б. құралады.
Тасымалдауда берілісті станция немесе электртартқыштың көмегімен моторизделген откатка қолданылады.
Ілгіш рельсті жолдарды жөндеуші шеберханада жіптерді, бөлшектерді және басқа жүктерді қысқа қашықтықта тасымалдау үшін,мал шаруашылық фермаларда 50 кг жүкті 150...1200 м ара қашықтықта тасымалдау үшін, ауылщаруашылық химия сақтауында тыңайтқыштарды көшіру үшін 40 º-қа дейінгі шұғыл беткейлерде орналасқан және террасалы аймақтарда орналасқан плантацияларда қолданады.
Ілмелі және еденді тасымалдаушылар даналы жүктерді үздіксіз немесе периодты тасымалдау үшін арналған; бөлшекті және конструкция элементтерін жөндеу өнеркәсіптерінде; грейферлерді және дөрекі азықтарды жүн терісін өндіретін ауылшаруашылығында.
Жүктің көшірілу сипатына және жұмысшымен ауыр мүшенің қосылуының әдісіне байланысты келесі тасымалдаушыларды айырады: ілмелі созылғыш (сурет25,а); ілмелі итергіш (сурет 25,б); ілмелі тасушы (сурет 25,В) және еденді итеруші (сурет 25,г).
Сурет 25 Тасымалдаушылар сұлбасы:
А-ілмелі созылғыш, б-еденді итеруші, в-ілмелі тасушы, г-ілмелі итергіш. 1және 5 рельс, 2-ролик, 3-тартушы мүше, 4- арба.
Ілмелі конвейер трассасы өндіргіштің қажеттіліктерімен анықталады: көбінесе тұйықталған, қажеттілігіне байланысты тік және көлденең жазықтықтарға бағытын өзгертумен анықталады.
Дебиет
1.Красников В.В. Подъемно-транспортные машины. М.: «Агропромиздат». 1987 – 272 с.
2. Александров М.П. Грузоподъемные машины. М., Высшая школа. 1986 – 400 с.
3. Зенков Р.Л. Машины непрерывного транспорта. М.: Машиностроение. 1984 – 367 с.
