Ылым жӘне инновациялыҚ технология

ТАНЫМАЛ ҒАЛЫМДАР

ТЫЙЫМ МӘНДІ СӨЙЛЕМ

Сабақтың тақырыбы: Ғылымның дамуы – өркениеттің дамуы

Лексикалық минимум

Ілім, өркендеу, өркениет, жаңашылдық, заманауи, қазіргі заманғы, танымал, атақты, қайраткер, оқымысты.

 

АЙТЫЛЫМ

   1-тапсырма. Өлеңді мәнерлеп оқып, өз сөздеріңізбен мазмұндаңыздар:

Ғылым таппай мақтанба,

Білім таппай, баптанба,

Құмарланып шаттанба,

Ойнап босқа күлуге.

Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол,

Адам болам десеңіз,

Тілеуің, өмірің алдыңда,

Оған қайғы жесеңіз.

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ –

Бес дұшпаның білсеңіз.

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым ойлап қой,

Бес асыл іс көнсеңіз (Абай Құнанбайұлы).

   2-тапсырма. А. Құнанбайұлы неден тыйылу керек, неге құмар болу керек дейді?

 

ОҚЫЛЫМ

   3-тапсырма. Мәтінді оқыңыздар:

Ахмет Байтұрсынов (1872 - 1938)

Ұлы ғалым-лингвист, әдебиет зерттеушісі, ақын, аудармашы, публицист Ахмет Байтұрсынов Қостанай облысы Торғай атырабындағы Сартүбек деген жерде 1873 жылдың 18 қаңтарында дүниеге келген. 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы екі класты орысша-қазақша училищеде, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдік мектепте оқып, білім алады.

1895 жылдың маусым айының 1-нен бастап мұғалім болады, бала оқытады, өмір, тәрбиелік күресіне араласады. Әділет үшін күреседі,байларға қарсылық білдіреді, патшаның отаршылдық саясатын айыптайды. 1901 жылдан бастап әдебиетпен айналысады, оқу құралдарын жасайды, өлең-жыр тудырады, фольклор нұсқаларын жинайды.

1919 жылдың наурыз айында бұрынғы ұлт зиялыларының көптеген өкілдерімен бірге Кеңес өкіметі жағына өтеді. Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери-революциялық комитеттің мүшесі ретінде оның тұрмысына белсене араласады. Республика халық ағарту комиссары, Бүкіл Одақ Орталық Атқару комитетінің мүшесі, коммунистік партия мүшесі (1920-1926 жылдар), Қазақстан Академиялық Орталығының жетекшісі, Ташкент, Алматы жоғары оқу орындарында профессор болады, сөйтіп, жаңа заман үшін күреске түседі.

Сталин кезеңінде Ахмет Байтұрсынов әуелі 1929 жылы бір ұсталып, абақтыға қамалып, лагерь тепкісіне түсіп, ұзақ азап көріп, 1936 жылы қайтып келгенмен, 1937 жылы тағы репрессияға ұшырап, 1938 жылы атылады.

Ахмет Байтұрсыновтың ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткері санатында жасаған еңбегі, көрген азабы, болашаққа сенген үміт-арманы – баршасы туған халқына, елінің болашағы үшін қызмет етуге арналған.

Грамматика

Тыйым мәнді сөйлемнің жасалуы: –(у)ға (-(у)ге, -қа, -ке) болады (болмайды) лексика-грамматикалық тіркесінің түрленуі арқылы.

Мысалы: Сабаққа кешігуге болмайды. Түсінбеген тақырыбыңды сұрауға болады.

АЙТЫЛЫМ

   4-тапсырма. Тыйым сөздерді оқып оқып, мазмұндаңыздар:

Айды қолмен сілтеп көрсетпе. Себебі ай, күн, жұлдыз, халыққа тылсым дүние болып көрінген. Ерте заманнан ай киелі саналған. Жаңа туған айға сәлем беру әлі де бар. Сондықтан киелі нәрсені саусақпен көрсетуге болмайды. Бас киіммен ойнама. Бас киімді біреуге берме. Бас – адамның ең қадірлі мүшесі. Сол себепті басқа киетін киімді басу, ойнау жаман ырым болып есептелінеді. Егер бас киіміңді басқа адамға берсең, бағың кетеді депырымдайды. Екіншіден, бұл – тазалықтың белгісі.

Үй айналма. Қазақтың киелі панасы – өзінің үйі. Үйде ысқыруға, үйге қарай жүгіруге, үйге қарап дәрет сындыруға болмайды.Үйді жау шапқанда, адам не істерін білмегенде айналады. Ал бейбіт, бақытты өмір кезінде бұлай істеу сол жаманшылықтарды шақырады деп есептейді.

Босағаға сүйенбе, керме. Шаңырақ, босаға – қазақ ұғымында киелі дүниелер. Халқымыз жақсы тілек тілегенде: «Шаңырағың биік, керегең кең, босағаң берік болсын!» - дейді. Келін түскенде, «босағаны аттады» дейді. Біріншіден, бұл босағаны қадірлеу болса, екіншіден босағаға сүйену, керу, жаман ырым саналады. Босаға қашанда ашық, бос тұруы керек.

   5-тапсырма. Мәтінге сүйеніп, сұрақтарға тыйым мәнді сөйлеммен жауап беріңіздер:

1. Айды не себепті қолмен көрсетуге болмайды?

—————————————————————————————

2. Айға қатысты тағы қандай ырымдарды білесіз?

————————————————————————————

3. Бас киімге қатысты ырымдарды қалай түсіндіресіз?

———————————————————————————

4. Үйге, шаңыраққа қатысты қандай ырымдар білесіз?

———————————————————————————

   6-тапсырма. Ырымдардың себебін жазыңыз дар:

1. Ақты төкпе ——————————————————————

2. Нанмен ойнама ———————————————————

3. Зиратты қолыңмен көрсетпе ———————————————

4. Жұлдызды санама ———————————————————

5. Әйел адам түнде құдықтан су алмайды _______________________