Азақтың дәстүрлі мәдениеті

Адамзат баласы жасаған мәдениет екі түрге бөлінеді. Біріншісі – рухани мәдениет, екіншісі – материалдық мәдениет. Рухани мәдениетке музыка, әдебиет, сәулет өнері, сурет өнері, кескін өнері жатса, адам баласының шаруашылыққа байланысты күнкөрісінен туған дүниелері материалдық мәдениетті құрайды.

Қазақтың дәстүрлі мәдениетін ауыз әдебиеті, қолөнер құрайды. Қолөнер мәдениетіміз өте тереңнен бастау алады. Киіз үйдегі сүйектен, ағаштан, киізден, шиден, т.б. жасалған қажетті заттардың бәрінен құрастырылған ғажайыпты ақыл-ойдың нәтижесі, табысы деп қабылдауға болады. Қазақ халқы қазақ даласында домбыра тартқан, осылайша күй жанры туған. Күй деген – музыкадан сөзсіз бөлініп шыққан дыбыс, музыкалық жанр. Осы күй өнерін туындатқан авторлы музыканың өзіне осы далада 1200 жыл. Түркі халқының ішінде Қорқыт бабамыздың күйін сақтап қалған жалғыз халық – қазақ. Қорқыттан бізге жиырмаға тарта күй жеткен. Олар әлі күнге дейін үлкен сахналарымызда тартылады. Қорқыттың бергі жағында Шыңғыс ханның алдында күй тартқан – найман Кетбұға күйші. Күйшінің XIII ғасырдағы «Ақсақ құлан» күйінің бізге 10 нұсқасы жетті. Қазір Еуропа кітапханасында тұрған «Кодекс Куманикус» кітабында сол Кетбұғаның «Ақсақ құлан» күйінің ноталық жазбасы бар. XIX ғасырдағы Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап, Тәттімбет сияқты ондаған-жүздеген классикалық күйшілер өткен. Демек, қазақтың рухани мәдениетінің осы үш саласы күні бүгінге дейін ұлтымызға айрықша қызмет етіп келе жатыр.

Шекара сыртында жатқан мынадай мәдени 5 түрлі рухани асылымыз бар. Бірінші – атамекен жұртымыз, екінші – сол жұрттарда сүйегі қалған ата-баба аруақтары, үшінші – шекара сыртында жатқан жалпы мұралар, төртінші – шекара сыртында аналарымыздың, аталарымыздың қолымен жасалған материалдық мәдениеттер, бесінші – шекара сыртында әлемнің қырықтан астам елінде бас сауғалап жүрген қандас бауырларымыздың қолынан туған өнер туындылары. Осының барлығы біздің төл тарихымыздың, төл мәдениетіміздің құрамдас бөлігі болып табылады.

(М. Жұмабаевтың мақаласынан)

5-тапсырма. «Қазақ халқының ежелгі үйі – Киіз үй» тақырыбында сұхбаттасыңыздар:

Тірек сөздер: баспана, киіз үй басу, көшіп-қону, ыңғайлы, қатты жел, нөсер, киіз үйдің қаңқасы (ағашы), қанат (төрт, алты, сегіз, он екі), кәсіпорын, киіз үйдің түрлері (Орда (Ақорда ) – он, он екі және одан да көп қанатты салтанатты үй), отау – жас отбасының үйі, қараша үй – малшы, шаруа үйі, жолым үй – абылайша – керегесіз немесе уықсыз тігілген жолаушы үйі, күрке, қос – шаруашылық, ас сақтайтын үй).

 

6-тапсырма. Сөйлемдерді оқып, «шын» немесе «жалған» деп жауап беріңіздер:

№	Сөйлемдер	шын	жалған
1	Киіз үй – қазақ халқының ертеден келе жатқан баспанасы.
2	Киіз үй – тез жиналмайды, құрылуы да қиын.
3	Киіз үй дауыл соқса да, жығылмайды.
4	Қазақ халқы киіз үйде қыста ғана отырған.

7-тапсырма. Көп нүктенің орнына есімшенің өткен шақ жұрнағын қойыңыздар:

Киіз үй көне дәуірде пайда бол..... Киіз басу белгілі бір еңбек кәсібіне айнал.... Ол баспана ретінде біздің заманымыздан бұрынғы ғасырда да кеңінен пайдаланыл.... Киіз үй негізгі төрт бөліктен тұр....

8-тапсырма. Кестені толтырыңыздар:

Жұрнақтар	Мысалдар	Сөйлемдер
-ған, -ген -қан, -кен	оқы+ған, кел+ген айт+қан, кет+кен	Оқыған адам көп біледі. Айтқан сөзді ұғып ал.
-ар, -ер, -р
-с
-атын, -етін -йтын, -йтін
-ушы, -уші -мақ, -мек -бақ, -бек -пақ, -пек

 

9-тапсырма. Дәстүрлі қолөнер түрлерінен жасалған қандай заттарды білесіздер? Кестені толтырыңыздар:

Атауы	Неден жасалады?	Қолданылуы
Үлгі: Астау	ағаштан	ет салған

10-тапсырма. Есте сақтаңыздар:

Қолөнер – ежелденкеле жатқан кәсіп. Оның түрлері:

Ұста – темірден бұйымдар жасайтын шебер.

Зергер – асыл тастан әшекей бұйым жасайтын шебер.

Тігінші – киім тігетін шебер.

Тоқымашы – тоқыма бұйымдарын жасайтын шебер.

Етікші – аяқ киімдер тігетін шебер.

Өрімші – қайыстан ат әбзелдерін жасайтын шебер.

Үйші – киіз үй сүйектерін жасайтын шебер.

Бәдізші – тасқа ою-өрнек салатын шеберлер.

 

Сабақтың тақырыбы: Өнер алды – қызыл тіл

ТІЛДЕСІМ

1-тапсырма. Сұраққа жазбаша жауап беріңіздер:

а. Тіл мәдениеті дегенді қалай түсінесіз?

ә. Өз ана тіліңізде сөйлей аласыз ба?

в. Тіл мәдениеті деген тақырыпқа сұхбат құрастырыңыз.

ОҚЫЛЫМ

2-тапсырма. Оқып, мазмұндаңыздар:

 

Тіл мәдениеті

Мәдениет – дегеніміз адамның ойлау, өзіне де, айналасындағыларға да талдау жасай білу қабілеті. Адамдарды ізгілікті, ақылды, моральдық міндеттемелерді мойнына алатын сыншыл жанға айналдыратын да мәдениет.

Мәдениет – адамның рухани және материалдық интеллектілік және сезімдік қасиеттері айқын аңғарылатын белгілерінің жиынтығы. Кез келген мәдениет өзіндік ерекшелігі бар теңдесі жоқ қазынамыздың қоймасы болып табылады, өйткені әрбір халық өз дәстүрі мен рухани бейнесі арқылы танылады.

Мәдениеттің барлық салаларында ұлттық даралық сақталуы тиіс. Әсіресе, тіл мәдениетін сақтау, ана тілін жақсы білу – әркімнің азаматтық борышы, қоғамда атқаратын қызметінің тірегі.

Халқымыздың қазіргі мәдени, рухани жағдайы, ана тілімізді, салт-дәстүрімізді дамытуға байланысты баспасөз бетінде неше түрлі мәселелер көтеріліп жатады.

Сондай мәселенің бірі – халқымыздың мәдени өмірінің тұтқасы болып келе жатқан мол мұрасы, ел байлығы – тілін байыту.

«Тіл мәдениеті дегеніміз – сөздерді дұрыс қолдану, сөйлеу үстінде оларды бір-бірімен қиюластырып, үндестіріп, дұрыс айту, емле мен тыныс белгілері ережелерін сақтап, сауатты жазу, тілдің көркемдігі мен әсем өрнегін орнымен қолдану сияқты амал-әрекеттер.

Тіл мәдениеті дегеніміз – ғылым сөзімен айтсақ, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, стилистикалық нормаларды ұстану, ол заңдылықтарды бұзбай, жетілдіре, орнықтыра түсу» - дейді ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, профессор Рабиға Сыздықова.

Тіл мәдениеті – тілдік норманың, тіл тәсілдерінің жетіліп, ширап даму дәрежесі. Тіл мәдениеті негізінен «сөз мәдениеті», сөзді орынды қолдану деген ұғымды білдіреді.

Сөйлеу коммуникативтік қызмет атқарумен қатар, адамның ішкі өмірінің рухани байлығын жарыққа шығарып, жан сарайын танытады. Сөз адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын көрсетеді.

Сондықтан да сөйлеу мәдениетіне қай уақытта болса да ерекше мән берілген, қай халық болса да оны қатты бағалаған. Сөйлеу мәдениеті сөз өнеріне де қатысты. Сөзге шешен адам мәдениетті, әрі шебер сөйлейді.

 

ЖАЗЫЛЫМ

3-тапсырма. Мәтінен есімше сөздерді тауып жазыңыздар:

Есімшенің қызметін еске түсіріңіздер.

Есімше:

1. етістік (қимыл-әрекетті білдіреді)

2. сын есім (зат, құбылысты айқындайды)

3. зат есім (қимыл-әрекет иесін білдіреді)

4. үстеу (мезгіл мәндес тұлғада болады)

4-тапсырма. Мақалдардың мағынасын түсініңіздер, есімшелерді табыңыздар:

1.Айтысқан ауыл болмас, болыспаған бауыр болмас.

2. Өсетін елдің қарты қазына болар, өспейтін елдің қарты қазымыр болар.

3. Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра. 

5-тапсырма. Төмендегі етістіктерден әртүрлі есімшелер жасаңыздар:

Үлгі: жаз – жазған, жазатын, жазар, жазбас.

Жаз. Көмектес. Кел. Айт. Сөйле. Ізде. Көр. Түсін. Оқы. Жина.

№9-СОӨЖ тапсырмалары:

1. Мәтінді қазақ тіліне аударып, жазыңыздар:

Казахи, как и все тюркские народы, являются наследниками рунической письменности, известной в науке как орхоно-енисейская. Рунический алфавит состоял из 24 букв и словоразделительного знака. Затем под арабско-мусульманским влиянием на территории Казахстана стали пользоваться арабским письмом. Казахи, живущие в Китае, продолжают до сих пор пользоваться модифицированной арабской графикой в средствах массовой информации и частично в системе образования. В период между 1929 и 1940 гг. использовалась латинская графика. Современный казахский язык, начиная с 1940 года, использует кириллическую графическую систему. Казахский алфавит содержит 42 буквы. В исконно казахском языке существуеют 28 звуков. Они, как и в русском языке, делятся на две основные группы: гласные и согласные. Следует отметить, буква и звук не одно и то же. Букву мы пишем и видим, а звук произносим и слышим.

2. «Тіл» тақырыбында 10 мақал-мәтел жаттаңыздар.

10. БІЛІМ. КӘСІБИ БАҒДАР. ОҚУ ОРЫНДАРЫ. МАМАНДЫҚ