Бүйректің осмореттеуші жэне волюмреттеуші қызметтері бүйрек үсті безінің қыртысты затының гормондары-минералокортикоидтардың (альдостерон, 11-дезоксикортикостерон), антидиуретикалық гормонның жэне ренин-ангиотензин жүйесінің бақылауында болады. Қанның жэне басқа экстрацеллюлярлы сұйықтықтардың осмостық қысымы төмендеген кезде бүйрек түйіндерінің артериолаларының тегіс бүлшық етті талшықтары босаңсиды да, артериялық қысым төмендейді. Бүл юкстагломерулярлы клеткалардың ренин ферментін қанға бөлуіне экеледі. Рениннің эсерінен бауырда синтезделетін гликопротеин -ангиотензиногеннің протеолизі өтеді. Ангиотензиногеннен N-сонды декатептид-ангиотензин I бөлінеді, ол қан тамырларының эндотелийінің плазматикалық мембраналарының ферменті - карбоксипептидазаның эсерінен октапептид-ангиотензин ІІ-ге айналады. Бүл ферменттің белсенділігі эсіресе өкпеде өте жогары болады. Ангиотензин II қан тамырларын тарылту-шы ең күшті табиги заттардың бірі. Ол артериялық қысымды арттырып, альдостерон мен вазопресиннің секрециясын ынталандырады.
Вазопрессин (гипофиздің артқы бөлігінің гормоны)-гипоталамустың нейрондарында синтезделеді, аксондар арқылы гипофиздің артқы бөлігіне тасымалданып, клетка сыртындағы сүйықтықтың осмостық қысымы артқан кезде коп молшерде қанға бөлінеді. Вазопрессин бастапқы зэрден судың реабсорбциялану жылдамдығын арттырады, қанның осмостық қысымын төмендетіп, диурездің мөлшерін азайтады. Бүл жагдайда зэр өте концентрацияланган болады. Осылайша вазопрессин (антидиуретикалық гормон) - ағзада судың қажетті көлемін сақтап түрады да, зэрмен шығарылатын NaCl-дың мөлшеріне эсер етпейді.
Алдостерон - бүйрек үсті безінің қыртысты затында түзілетін стероидты гормон. Қанда NaCl концентрациясы төмендеген кезде, бүл гормонның секрециясы артады. Бүйректе альдостерон Na-тасымалдаушы белок пен бүйректің клеткаларының АТФ-түзуші жүйелерінің синтезін ынталандыру арқылы, бастапқы зэрден қанга Na иондарын, хлоридтер мен бикарбонаттардың реабсорбциялану жылдамдығын арттырады, есесіне зэрмен К+, Nig4-1", NH4+, жэне Н+ иондары шығарылады. Соның салдарынан альдостеронның секрециясын тудырған стимул жойылады. Альдостеронның мөлшерден тыс бөлінуі Na иондарының жэне хлоридтердің мөлшерден тыс жинақталуына, клетка сыртындағы сүйықтықтың осмостық қысымының артуына жэне судың реабсорбциясының артуына экеледі, соның нэтижесінде ағзада су жэне NaCl жинақталады. Клетка сыртындағы сүйықтың көлемі артуы салдарынан қан қысымы жоғарылап, ісіктер пайда болуы жэне тканьдерде кабыну реакциялары күшеюі мүмкін.
Ренин -ангиотензинді жүйенің қан кету кезінде, диарея кезінде, терлеу кезінде төмендейтін қан көлемін қалпына келтіруде үлкен мэні бар. Қан көлемінің төмендеуі бүйректе перфузиялық қысымның төмендеуін тудырады, ол өз кезегінде бүйректің жедел түрде ренинді бөлуіне экеледі, ренин өз кезегінде ангиотензин І-ді белсендіріп, ангиотензин II түзіледі. Ангиотензин II эсерінен тамырлардың тарылуы қан қысымының қалыпты деңгейін үстап түрудың жедел эдісі болып табылады. Бүдан соң, альдостерон мен вазопрессиннің эсерінен судың реабсорбциясы артып, шөл пайда болады. Тагаммен жэне сүйықпен келетін су мен су қорынан бөлінетін судың есебінен қан мен клетка сыртындагы сұйықтықтардың көлемі қалпына келеді. Бүйрек түйіндерінде перфузиялық қысымның төмендеуі эртүрлі се-бептер тудыратын бүйрек артериясының стенозы эсерінен болады (бүйректің томен түсуі, артерияның бүралуы жэне т.б.). Бул жагдайда жоғарыда айтылған механизм дер бойынша ренин-ангиотензин жүйесі іске қосылады. Қан қысымы мен сүйықтықтың қалыпты көлемі кезінде ренин-ангиотензин жүйесінің іске қосылуы қан қысымының жоғарлауына, су мен NaCl коп молшерде жинақталуына, ісіктердің пайда болуына экеледі. Бул жагдайда пайда болатын гипертонияны бүйректік гипертония деп атайды.
5.Гомеостазды реттеудегі антидиуретикалық гормон, альдостерон және ренин-ангиотензинді жүйенің әсері. Алдостерон - бүйрек үсті безінің қыртысты затында түзілетін стероидты гормон. Қанда NaCl концентрациясы төмендеген кезде, бүл гормонның секрециясы артады. Бүйректе альдостерон Na-тасымалдаушы белок пен бүйректің клеткаларының АТФ-түзуші жүйелерінің синтезін ынталандыру арқылы, бастапқы зэрден қанга Na иондарын, хлоридтер мен бикарбонаттардың реабсорбциялану жылдамдығын арттырады, есесіне зэрмен К+, Nig4-1", NH4+, жэне Н+ иондары шығарылады. Соның салдарынан альдостеронның секрециясын тудырған стимул жойылады. Альдостеронның мөлшерден тыс бөлінуі Na иондарының жэне хлоридтердің мөлшерден тыс жинақталуына, клетка сыртындағы сүйықтықтың осмостық қысымының артуына жэне судың реабсорбциясының артуына экеледі, соның нэтижесінде ағзада су жэне NaCl жинақталады. Клетка сыртындағы сүйықтың көлемі артуы салдарынан қан қысымы жоғарылап, ісіктер пайда болуы жэне тканьдерде кабыну реакциялары күшеюі мүмкін.
Ренин -ангиотензинді жүйенің қан кету кезінде, диарея кезінде, терлеу кезінде төмендейтін қан көлемін қалпына келтіруде үлкен мэні бар. Қан көлемінің төмендеуі бүйректе перфузиялық қысымның төмендеуін тудырады, ол өз кезегінде бүйректің жедел түрде ренинді бөлуіне экеледі, ренин өз кезегінде ангиотензин І-ді белсендіріп, ангиотензин II түзіледі. Ангиотензин II эсерінен тамырлардың тарылуы қан қысымының қалыпты деңгейін үстап түрудың жедел эдісі болып табылады. Бүдан соң, альдостерон мен вазопрессиннің эсерінен судың реабсорбциясы артып, шөл пайда болады. Тагаммен жэне сүйықпен келетін су мен су қорынан бөлінетін судың есебінен қан мен клетка сыртындагы сұйықтықтардың көлемі қалпына келеді. Бүйрек түйіндерінде перфузиялық қысымның төмендеуі эртүрлі се-бептер тудыратын бүйрек артериясының стенозы эсерінен болады (бүйректің томен түсуі, артерияның бүралуы жэне т.б.). Бул жагдайда жоғарыда айтылған механизм дер бойынша ренин-ангиотензин жүйесі іске қосылады. Қан қысымы мен сүйықтықтың қалыпты көлемі кезінде ренин-ангиотензин жүйесінің іске қосылуы қан қысымының жоғарлауына, су мен NaCl коп молшерде жинақталуына, ісіктердің пайда болуына экеледі. Бул жагдайда пайда болатын гипертонияны бүйректік гипертония деп атайды.
8)9 Диурез - зэрдің тэуліктік мөлшері 1500-2000 мл. Ер адамдарда эйелдерге қараганда диурез 200-300 мл артық болады. Күндізгі диурез (таңғы 5-тен кешкі сағат 6-ға дейін) түнгіден көп.
Зэрдің иісі. Зэрдің өзгеше ароматты иісі болады, ол жаңа піскен ет сорпасының иісіне үқсас.
Зәрдің түсі пигменттерге (урохром, уробилин, стеркобилин) байланысты болады. Түсі ашық сары түстен қою сары түске дейін өзгереді жэне зэрдің мөлшері мен салыстырмалы салмагына байланысты болады.
Мөлдірлігі. Жаңа түзілген зэр мөлдір болады, көп тұрғанда лайлануы мүмкін.
Аралас тамақтану кезінде зэрдің реакциясы элсіз қышқылды немесе қышқыл болады, ол бір негізді фосфаттардың екі негізділерден коп болуына байланысты. Өсімдік диетасы кезінде зэрдің реакциясы - сілтілі болады. Зэрдің рН-ы 5,0-8,0 аралыгында. Тыгыздыгы 1, 015-1,020, ол негізінен мочевинаның мөлшеріне байланысты болады.
Зәрдің тығыз тұнбасының мөлшері 4-5%, яғни тэулігіне зэрмен бірге ағзадан кем дегенде 6Ur. органикалық жэне минералдық заттар шығарылады.
Зэрдін оргя ңикалык заттары.
мочевина-25-30г зэр қышқылы -0,7-0,8 креатинин - 0,5кг гиппур қышқылы - 0,7г пептидтер - 1,4 г дейін аминқышқылдары - 0,7-0,8г органикалық қышқылдар - 1,0г дельта-аминолевулин кышқылы - 2-3 мг порфобилиноген - 2 мг дейін копропорфириндер - 70 мкг дейін протопорфириндер - 12 мкг дейін индикан - 5-25 мкг
гормондар жэне олардың метаболиттері витаминдер (С, Bl, В2, РР, фоль қышқылы)
Зэрдін минеря лдык заттар ы;
Na - 2-4г К - 1,5-2,0 Са-0,1-0,3г Mg-0,1-0,2
Аммонийлы түздар - 0,7г Хлоридтер - 3,5-9,0г Бикарбонаттар - 0-3,0 Фосфаттар - 0,7-1,6 г Р бойынша Бейорганикалық сульфаттар - 0,6-1,8г S б-ша Зэрдің тұнбалары:
Қалыпты жағдайда, центрифугалау арқылы алынған зэрдің 8-10 мл тұнбасының микро-скопиясы кезшде мыналар анықталады:
-Қышқыл зэрде - ураттардың аморфты тұздары, кейде зэр қышқылының кристалдары қымыздыққышқылды кальцийдың кристалдары ("түссіз пошта конверттері")
-сілтілік зэрде - аморфты фосфаттар, трипельфосфат кристалдары, зэр қышқылды ам-
монии кристалдары ("түйіндер"түрінде), көмірқышқылды кальций ("гимнастикалық гирлер
- галтелдер тэріздес")
