Глюкагон - молекулярлық салмагы шамамен 3500 болатын 29-мүшелік олигопеп-тид, ол үйқы безінің аралша аппаратының альфа-клеткаларында түзіледі. Асқазан-ішек жолының клеткаларымен де синтезделеді. Ішекте глюкагонмен қатар глюкагон тэрізді заттар энтроглюкагондар синтезделеді, олар өзінің қүрылымы мен кейбір қасиеттері жағынан глюкагонға үқсас. ¥йқы безінің глюкагонының күрылымы омыртқалылардың барлық кластарының өкілдерінде бірдей немесе ұқсас болады. Тек балықтар глюкагоны ғана басқа кластар гормонынан ерекшеленеді жэне сүтқоректілерде эсер етпейді. Қанда глюкоза деңгейінің төмендеуі глюкагонның бөлінуін күшейтеді, яғни қанда глюкагон деңгейі тамақтану ритміне байланысты болады. Сонымен қатар глюкагон инсулин түзетін Лан-герганс аралшаларының бета-клеткаларына тура ынталандырушы эсер етеді.
Глюкагон тканьдер - нысаналардың мембраналық рецепторларымен байланысады, оларга бауыр, май ткані жэне аз молшерде бүлшық ет жатады. Бүл мүшелердің клеткаларында глюкагон аденилатциклазды механизм арқылы 3',5' АМФ көмегімен гликоген (гликогенолиз) мен үшацилглицеридтер (липолиз) мобилизациясын тудырады. Соның нэтижесінде қанда глюкозаның, май қышқылдарының жэне глицериннің деңгейі артады, бүл гипогликемияны қайтару үшін глюкагонды пайдалануға мүмкіндік береді. Бүл орайда глюкагонның эсері адреналин мен норадреналинге үқсас болады. Бауырда глюкагон белоктар синтезін тежейді жэне белоктар катаболизмін жеңілдетеді, май қышқылдарының тотығуын жэне кетон денелерінің түзілуін күшейтеді, бүл орташа кетонемия мен кето-нурияны тудырады. Жалпы, заттар алмасуындағы глюкагон тудыратын өзгерістер қантты диабет кезінде байқалатын өзгерістерге үқсас болады.
10.Қантты диабет кезіндегі негізгі биохимиялық бұзылыстар. Инсулинның жетіспеушілігі кезінде көмірсулы, липидті, белокты жэне минералды алмасуларды реттеу бүзыладыда, соның салдарынан - қантты диабет дамиды.
Қантты диабеттің негізгі симптомдары - гипергликемия (гиперглюкоземия) жэне глюкозурия, кетонемия мен кетонурия, полиурия мен полидипсия, ацидоз болып табылады. Қалыпты жагдайда қанда глюкозаның мөлшері 3,5-5,7 ммоль/л болады. Қанда глюкозаның мөлшері 10 ммоль/л ↑ болған кезде глюкоза зэрде п.б. да, глюкозурия дамиды. Түрақты гиперглюкоземияның зардаптары - белоктар глюколизденуінің күшеюі болып табылады, бұл олардың биологиялық қызметтерінің бұзылуына экеледі. Мысалы, гемоглобиннің гликолизденуі оның оттегіге жақындығын төмендетеді. Тканьдердің оттегімен қамтамасыз етілуі бұзылады. Гликолизделген белоктардың ↑ деңгейі қанның тұтқырлығын арттырады да, капиллярлар деңгейінде қан айналымын қиындатады. Бүйректе гликопротеиндердің, протеогликандардың жинақталуы жэне коллагеннің гликолизденуі базальды мембрананың жуандауын жэне буйрек түйіндері капиллярларының окклюзиясын тудырады. Осы сияқты өзгерістер көздің торлы қабатында да кездеседі. Көздің торлы қабатына қан қуйылуы мен ісінуі қантты диабетпен ауыратын науқастарда көздің көрмей қалуының себебі болып табылады.
Қанда глюкозаның ↑ конц.сы глюкозаның сорбитол мен фруктозага айналуының өзгешелік жолының іске қосылуына экеледі. Бул жол эсіресе артериальды қабырғалар клеткаларында, эритроциттерде, көздің шыны затында, бүйрек түйіндерінің капиллярларының клеткаларында, Шванн клеткаларында жылдам іске қосылады. Клеткалық мембраналар арқылы нашар өтетін сорбитолдың жинақталуы клеткалардың осмостык ісінуіне экеледі, ол клеткалар қызметтерінің бұзылуына жэне жойылуына экелуі мүмкін.
Көздің торлы қабатының белоктарының гликолизденуі жэне көздің шыны затының ісінуі сорбитолдың жинақталуынан болады, ол көздің шыны затының өзгешелік белоктары - кристаллиндердің орналасуының бұзылуына экеледі. Сол себепті, көздің мөлдірлігі өзгереді - көздің шыны заты мөлдір болмайды да, коз катарактасы дамиды. Шванн клеткаларында өтетін осыған ұқсас өзгерістер жүйке өткізгіштігінің төмендеуіне экеледі, сезімталдық бұзылады да, дененің эртүрлі боліктерінің жансыздануы байқалады.
Қантты диабет кезінде кетон денелерінің жинакталуы май қышқылдарының катаболизмының күшеюінен болады. Кетон денелері (ацетосірке қышқылы, бета-окси-май қышқылы), қанның рН-ын жэне буферлі сыйымдылығын азайтады - ацидоз дамиды. Ацетосірке қышқылының декарбоксильденуі кезінде түзілетін ацетон зэрмен, термен жэне тіптен дем алатын ауамен шыгарылады. Компенсацияланбаған ацидоз жағдайында адам есінен танып қалады, тіптен өліп кетуі де мүмкін. Глюкоза мен кетон денелерінің жогары деңгейі қанның жэне клеткааралык сұйықтықтың осмомолярлығын арттырады. Тканьдер дегидратациясы жүреді. Шөл қысу симптомдары дамиды. Судың қажеттілігі артады (полидипсия). Ағзадан шыгарылатын сұйықтық пен зэрдің көлемі артады (полиурия).
2.Минералокортикоидтар химиялың табигаты, өкілдері, заттар алмасуға әсер ету механизмі. Бүйрек үстібезінің қыртысты қабатында гормондар қызметін атқаратын липидті табигаты бар полициклды қосылыстар - кортикостероидтар синтезделеді. Кортикостероидтардың қурылымын алғаш рет Кендалл мен Рейхштейн анықтаған (1935-1938). Барлык кортикостероидтар 21 көміртегі атомы бар жэне озара қанықкдн конденсацияланған алтымүшелік сақинасы (А,В,С) жэне қаныққан бір бесмүшелік сақинасы (Д) бар прегнан стероидының туындылары болып табылады. Физиологиялық эсері бойынша кортикостероидтар 2 топқа бөлінеді: глюкокортикоидтар жэне минералокортикоидтар (Селье, 1950).Бүйрек үстібезінде біраз молшерде синтезделетін гормондарга жыныс гормондары -андрогендер мен эстро-гендерде жатады.
Минералокортикоидтар (альдостерон, 11-дезоксикортикостерон) - су-түзды алмасу-ды реттеуші гормондар (судың, Na+,K+, С1- иондарының балансын). Альдостеронның биологиялық белсенділігі ең жоғары, ол прогестероннан 11-дезоксикортикостерон мен кортикостерон түзілу кезеңі арқылы синтезделеді:
Альдостеронның биосинтезі ангиотензин ІДІ, серотонин жэне қанда Na+,K+, С1-иондарының концентрациясының қатынасымен реттеледі. Бұл факторлар альдостерон синтезінің кезеңі дезоксикортикостерон мен кортикостеронның гидроксильденуіне эсер етеді.
Альдостеронның синтез! мен бөлінуін реттейтін басты механизм - ренин-ангиотензин жүйесі болып табылады. Бұл гормональдық жүйе иондық баланс бүзылған жағдайда белсендіріледі, ол бүйректе Na иондарының рецепторлары арқылы анықталады. Арте-риалды қысым төмендегенде, циркуляциядағы қан көлемі жэне қанда Na+ иондарының концентрациясы азайғанда юкстагломерулярлы аппараттың ренинді бөлуі күшейеді, ол қанның ангиотензиногенін ангиотензин I жэне ІІ-ге айналдыратын фермент.
Ангиотензионоген гликопротеин болып табылады жэне бауырда синтезделеді. Рениннің эсерінен ангиотензиногеннен N - сонды декапептид-ангиотензин I бөлінеді. Ары қарай қан тамырлары эндотелийінің плазматикалық мембраналарының ферменті-карбоксидипепти дилпептидазаның эсерінен С-соңы жағынан ангиотензин І-ден дипептид Gis-Leu бөлінеді де, октапептид ангиотензин II түзіледі, онда мынадай аминқышқылдары бар: Asp-Arg-Val - Туг - Не - His - Pro – Phe
Ангиотензин II- тамырды тарылтушы белгілі заттардың ішіндегі ең күштісі болып табылады жэне оның түзілуі артериалды қысымның жоғарылауымен қатар жүреді. Ол бүйректе қан ағымын азайтады жэне ағзадан су мен тұздардың бөлінуін төмендетеді. Сонымен катар ангиотензин II альдостеронның синтезі мен бөлінуін, вазопресиннің бөлінуін ынталандырады жэне шөлдеуді тудырады.
Негізінен бүйректің нефронының тармақты түтікшелерінің клеткаларында альдостеронның рецепторлары бар. Сонымен қатар, жүректің, қаңқа бұлшық еттерінің, бауырдың жэне т.б. клеткалары да альдостеронға сезімтал. Гормон-рецепторлы озара эсер ету клеткалык мембраналар арқылы Na+ иондарының тасымалдануына қатысатын белоктың күрылымы туралы ақпаратты жеткізуші хромосома гендерінің транскрипция процестерін белсендіреді. Бүйректе альдостерон Na+ иондарының, сонымен бірге хлорид-иондардың алғашқы зэрден қайтадан қанға реабсорбция жылдамдыгын көбейтеді. Сонымен қатар альдостерон тердің құрамында Na+ шыгарылуын азайтады, сілекейде, сүтте жэне басқа да бездердің сөлінде Na иондарының мөлшерін азайтады.
Белсенді тасымалдау процесін күшейтуші өзгешелік белоктың рибосомальды синтезін ынталандыру аркылы альдостерон миокард, бұлшықет, бауыр жэне баска мүшелердіңклет-каларынан К+ иондарының орнына натрий иондарының шығуын белсендіреді. Экстрацел-люлярлы сүйықтықта NaCl деңгейінің көбеюі салдарынан осмостық қысым жоғарылайды да, агзада судың қажеттілігі пайда болады (шөлдеу). Бүл вазопрессинның бөлінуін ынталандырады, ол бүйректе судың реабсорбциясын күшейтеді. Соның нэтижесінде клетка сыртындагы сұйықтықтың осмостық қысымының қалыпты деңгейі өз орнына келеді. Сонымен қатар, альдостерон алғашқы зэрден қанға К+ иондарының реабсорбциясын азайтады да, зэрмен Mg ++, NH3+ жэне Н+ иондарының шығарылуына ықпал етеді. Көп молшерде құсу, диарея, терлеу, қан кетуінен туындайтын қанның суйық бөлігінің (судың) көлемін қайта қалпына келтіруде ренин - ангиотензин - альдостерон жүйесінің үлкен мэні бар. Ренин-ангиотензин жүйесінің белсендірілуі бүйрек артериясының тары-луымен (стенозымен) байланысты. Бүл судың жэне NaCl-ң созылмалы тежелуіне жэне қан қысымының жоғарылауына экеледі. Гипертонияның бул түрін бүйректік деп атайды. Альдостеронның мөлшерден тыс бөлінуі гиперальдостеронизмге экеледі, ол NaCl -дың тежелуі жэне клетка сыртындагы сұйықтықтың осмостық қысымының жоғарылауымен сипатталады. Бұл су реабсорбциясын жеделдететін жэне клетка сыртындагы сұйықтықтың көлемінің артуын тудыратын вазопрессиннің бөлінуіне берілген белгі болып табылады. Гиперкортицизмнің Конн ауруы сияқты түрінде альдостеронның мөлшерден тыс бөлінуі орын алады жэне қан қысымының жоғарылауымен қатар, зэрмен коп молшерде К+ иондарының шығарылуына байланысты оның жетіспеушілігінен ісіктер пайда болады, миокардтың қозуы бұзылады, ЭКГ-да Q-T интервалының ұзаруы орын алады. Конн синдромы көбінесе эйелдерде байкалады. Науқастар үнемі басының ауыратыны-на, қүлақтың шыңылдауына, жалпы элсіздік пен шаршайтынына шагымданады. Сонымен қатар шел жэне жиі коп молшерде зэрдің шыгарылуы байқалады. Электролитті баланстың бұзылуы салдарынан булшық еттік элсіздіктің приступтары, парестезиялар, параличтер пайда болады.
Иценко-Кушинг ауруы кезінде байқалатын жэне гипоталамо-гипофизарлы өзара қарым-қатынастардың бұзылуынан туындайтын гиперкортицизм гипофиз-ден АКТГ-ның коп молшерде бөлінуімен жэне бүйрек үсті безінің кыртысты заты-нан глюкокортикоидтардың бөлінуінің көбеюімен сипатталады. Глюкокортикоидтар іске қосатын белоктар катаболизмының жылдамдауы остеопорозға, тері асты дэнекер тканінің жэне бұлшық ет клеткаларының атрофиясына, булшық ет салмағының азаюына экеледі. Глюконеогенезді глюкокортикоидтардың ынталандыруы гипергликемияны тудырады. Гипергликемия инсулиннің бөлінуін күшейтеді де, ұйқы безі инсулярлы аппараттарының элсіреуін тудырады, стероидты диабет дамиды.
Мұндай наукастардың қанында гипергликемияға жауап ретінде инсулин деңгейінің артуы липидтер синтезі үшін глюкозаны пайдаланудың күшеюін тудырады. Қанда ли-попротеиндер деңгейі артады жэне дененің көбінесе жоғарғы бөлігінде, іште жэне бетте майдың жинақталуы артады. Иценко-Кушинг ауруы эйелдерде-гирсутизм, ал еркектерде -жалған евнухоидизм симптомдарымен қатар кездеседі.
Гиперкортикоцизмды емдеу үшін кортизол синтезінің ингибиторлары пайдаланылады. Олардьщ бірі-бұрын жэндіктерді қүртуға пайдаланылған дихлордифенилтрихлорэтан (ДДТ немесе "дуст") туындысы - хлодитан болып табылады.
Бүйрек үсті безі қызметтерінің бүзылуының тағы бір түрі-гипокортицизм болып табылады. Мысалы, Аддисон ауруы (қола ауруы) кезінде барлық кортикостероидтардың синтезі төмендейді. Бул ауру кезінде заттар алмасуы мен агза қызметтерінің аралас бүзылулары байқалады. Глюкокортикоидтардың жетіспеушілігі психоэмоционалдық стресс жэне эртүрлі зақымдаушы факторлардың эсеріне (инфекциялар жэне т.б.) ағзаның қарсылық көрсету қабілетін төмендетеді. Альдостеронның жетіспеушілігі су-тұзды алмасудың зақымдалуына экеледі. Агза натрий мен суды жоғалтып, калий иондарын жинақтайды. Соның салдарынан гипотония, бүлшық еттік элсіздік, тез шаршау байқалады. Андрогендер мен эстрогендердің жетіспеушілігі аурудың жалпы симптоматикасына сэйкес симптомдарды тудырады. Адци-сон ауруы кезіндегі кортикостероидтардың томен деңгейі гипофиздың АКТГ жэне МСГ-ды бөлуін ынталандырады да, соның салдарынан терінің пигментациясының күшеюі байқалады (қола түсті).
Бүйрек үсті безінің дисфункциясына адрено-генитальды синдром да жатады. Бүл ауру бүйрек үсті безі қабатының гиперплазиясымен жэне еркектену симптомдарының дамуымен байланысты (вирилизация). Қыз балаларда жалған гермафродитизм түрінде (бірқатар екіншілік еркектік жыныс белгілерінің пайда болуы), ер балаларда уақытынан ерте жыныстық даму түрінде көрініс береді. Адрено-генитальды синдромының негізінде кортикостероидтардың биосинтез жүйесінің кейбір ферменттерінің жартылай немесе толық тежелуі жатыр. Мүндай тежелулердің жиі кездесетін түрі-гидроксилазды жүйенің жетіспеушілігі (21-бета-гидроксилазаның тежелуі) болып табылады. Кортикостероидтар биосинтезі тежелуінің салдарынан бүйрек үсті безі оларды өндіруін тоқтатады, бірақ андрогендер синтезі жалғаса береді.
Кері байланыс механизмы бойынша қанда глюкокортикоидтардыц деңгейінің төмендеуі гипофиздің АКТГ-ны көп молшерде өндіруін тудырады. АКТГ-ның коп молшерде бөлінуі бүйрек үсті безі қабатының гиперплазиясын тудырады жэне кортикостероидтердің емес, андрогендердің биосинтезін күшейтеді. Андрогендердің коп молшерде бөлінуі ағзаның ви-рилизациясына экеледі. Сөйтіп, патологиялық процестің үздіксіз шеңбері пайда болады.
Адрено-генитальды синдром терапиясының бір эдісі-ауруларға глюкокортикоидтарды (гидрокортизонды, преднизолонды жэне т.б.) беру, олар эндогенді глюкокортикоидтардыц жетіспеушілігін жартылай толтыра отырып, гипофиздың АКТГ-ны бөлуіне тежеуші эсер етеді де, ауру дамудың негізінде жатқан патологиялық процестердің үздіксіз шеңберін үзеді.
3.Глюкокортикоидтар химиялың табигаты, өкілдері, заттар алмасуға әсер ету механизмі.Бүйрек үстібезінің қыртысты қабатында гормондар қызметін атқаратын липидтітабигаты бар полициклды қосылыстар - кортикостероидтар синтезделеді. Кортикостероидтардың қурылымын алғаш рет Кендалл мен Рейхштейн анықтаған (1935-1938). Барлык кортикостероидтар 21 көміртегі атомы бар жэне озара қанықкдн конденсацияланған алтымүшелік сақинасы (А,В,С) жэне қаныққан бір бесмүшелік сақинасы (Д) бар прегнан стероидының туындылары болып табылады. Физиологиялық эсері бойынша кортикостероидтар 2 топқа бөлінеді: глюкокортикоидтар жэне минералокортикоидтар (Селье, 1950).Бүйрек үстібезінде біраз молшерде синтезделетін гормондарга жыныс гормондары -андрогендер мен эстро-гендерде жатады. Глюкокортикоидтарға кортикостерон, кортикозол (17-оксикортикостерон) жэне кортизон жатады.
Глюкокортикоидтар (кортикостерон, кортизол, кортизон).
Глюкокортикоидтардың физиологиялық қызметтерінің механизмінің ең бастысы бело-кты, аминқышқылды жэне көмірсулы алмасуды реттеу болып табылады. Қанға бөлінетін глюкокортикоидтар транскортин белогымен байланысып, осы түрде эффекторлы клеткаларға тасымалданады. Глюкокортикоидтар үшін лимфоидты тканьнің, бауырдың, бүйректін. дэнекер тканінің қаңқа бүлшық еттерінің клеткалары эффекторлы болып табылады- Бүл клеткалардыц глюкокортикоидтарга рецепторлары бар. Глюкокортикоидтар клеткары осылардың цитозольды рецепторларымен байланысып, клетканыц эрбір түріне тэн зат- тар алмасуының өзгерістерін тудырады. Бауыр мен бүйректен басқа барлық ткань-дерде глюкокортикоидтар белоктар, нуклеин қышқылдары жэне липидтер алмасуына катаболитикалық эсер көрсетеді.
Бүлшіық еттерде, лимфоидты тканьде (лимфоциттер, кок бауыр, лимфотүйіндер, тимус жәг-іе т.б.), дэнекер тканьдерінде (тері астының дэнекер жэне май тканьдері, сүйектер жэне т.(б.) глюкокортикоидтар белок синтезін тежеп, протеолизді белсендіреді жэне адреналинның бөлінуін ынталандыру арқылы липолизды белсендіреді. Бөлініп шыққан аминқышкьілдары мен май қышқылдары қанға түседі. Қанда аминқышқылдарының жоғары деңгейі аминоацидурияга экеледі.
Бауырда глюкокортикоидтар гепатоциттердің бос аминқышқылдарын, май қышқылын жэне глицеринді пайдалануына эсер етеді жэне аминқышқылдары катаболизмы ферменттерінің (трансаминазалар, дезаминазалар, аминоксидазалар жэне т.б.) жэне глю-конеогенез ферменттерінің (фосфопируват-карбоксилаза, фруктозодифосфатаза, фосфогек-соизомёраза) синтезін индукциялау арқылы глюкоза синтезі үшін аминқышқылдарын, май қышқыЛДарын, глицеринді пайдалануға эсер етеді. Гликогенсинтетазаның синтезін индукциялау арқылы глюкокортикоидтар бауырда жэне бүлшық еттерде гликогеннің жинақталу процесін белсендіреді. Глюкокортикоидтар іске қосатын глюконеогенездің жылдамдауы қанда глюкоза деңгейінің артуына, гипергликемияға, ары карай глюкозурияға экеледі. Сонымен қатар глюкокортикоидтар май қышқылдарынан кетон денелерінің синтезделу процесін арттырып олардың қандағы деңгейін көбейтеді де, кетон денелері зэрде пайда болады (кетонурия). Глюкокортикоидтардыц эсерінен пайда болатын глюкозурия, кетонурия жэне аминоацидурия қантты диабетке үқсас болады, бірақ бүл симптомдар инсулинныц бол-мауынан емес, глюкокортикоидтардыц шектен тыс коп болуымен байланысты, сондықтан "стерогЩты" диабет деп аталады.
АғЗа тканьдерінің басты энергетикалық субстраты - глюкозаның қандағы концентрациясыныц төмендеуі - глюконеогенезді ынталандыру үшін белгі болып табылады. Қанда глюкозаның деңгейі төмендеген кезде гипоталамустың кортиколиберинді бөлуін ынталандыратын орталық жүйке жүйесінің бақылау механизмдері іске қосылады. Ары қарай кортиколиберин гипофиздың АКТГ-ны бөлуін ынталандырады, ол өз кезегінде бүйрек үсті бездерінің глюкокортикоидтарды синтездеуін іске қосады. Бүл механизм адаптаіДиялық синдромның негізінде жатыр, ол ағзага кез-келген зақымдаушы фактордың эсерінб жауап ретінде пайда болады, яғни стресс механизмінің негізінде жатыр деуге болады. (Г.Селье).
Глюкокортикоидтар тиреоидты гормондардың бөлінуін тежей отырып, гипоталамо-гипофизарлы - тиреоидты ось арқылы ағзаның жалпы дамуына эсер етеді. (Монм, 1950, Берсон, 1952). Глюкокортикоидтардыц ұзақуақыт бөлінуі калканша безінің қызметін тежеу арқыльі жас особьтардың жалпы даму процестерін тежейді.
Сонымен, глюкокортикоидтар лимфоидты, дэнекер жэне бұлшық ет тканьдерінің функц^оналдық жэне қүрылымдық бүтіндігіне зиян тигізе отыра, осы тканьдердегі метаболизмді қанда глюкоза жэне басқа энергетикалық субстраттар деңгейін көтеру мақсатымен бауырға глюконеогенез үшін субстраттарды жеткізу процесіне "бағындырады". Сол себептен, глюкокортикоидтар клиникада лимфоидты тканьдердің антиденелерді бөлу қызметін тежеу үшін, аллергиялық реакциялар мен кабынуды қайтару үшін, дэнекер тканінің өсуін тежеу үшін, ісіктердің дамуының алдын алу жэне ауырсынуды басу үшін кеңінен пайдаланылады. Глюкокортикоидтардың қабынуға қарсы, десенсибизациялау, шокқа қарсы, ісінуге қарсы эсері оны аурулардың жедел терапиясында бірден-бір қажет препарат ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Глюкокортикоидтар аллергиялық жэне аутоиммундық аурулар кезінде (коллагенездар, дерматоздар, демікпе, ревматизм жэне т.б.), орын ауыстырған тканьдердің қабылданбауының алдыналуүшін иммунодепрессивті зат ретінде пайдаланылады.
4. Эстрогендердің химиялың табигаты, өкілдері, атқаратын қызметі.Эстрогендер - эйелдік жыныс гормондары, олар негізінен фолликулдардың ішкі кабатының клеткаларында жэне жартылай аналық бездердің фолликулдары кабатының гранулезды клеткаларында, сары денеде жэне плацентада синтезделеді. Бүл гормондардың белгілі бір молшері аталық бездің лейдиг клеткаларымен жэне бүйрек үсті безінің торлы қабатының клеткаларымен ондіріледі.
Эстрогендер биосинтезі үшін бастапқы қосылыс холестерин болып табылады, олодан ары прегненолон, прогестерон, андрогендер жэне эстрогендерге айналады. Эстрогендердің (С-18 стероидтар) өзгешелік құрылымы қалыптасуының маңызды кезендері мыналар:
- тестостерон молекуласынан метильды топтың қүрамында 19 көмірсулық атомының бөлініп, 19-нортестостеронның түзілуі;
- эстрадиол мен эстрон түзілуімен аяқталатын А сақинаның ароматизациясы.
Эстрадиол мен эстрон - негізгі эстрогендер, олар өзара бір - біріне айналады жэне аналық бездер мен тестикулада синтезделеді. Бул эстрогендермен катар плацентада эмбрион ағзасынан келіп түсетін андрогендерден эстрогендердің үшінші бір -өкілі - эстриол синтезделеді.
Жүктілік кезінде эстрогендер биосинтезінде эмбрион ағзасы мен плацента "фето-плацентарлы бірлік" деп аталатын бірыңғай функционалдық жүйе түрінде болады (Дис-фалузи, 1961). Эстрогендер биосинтез, негізінен лютеониздеуші гормонмен (ЛГ) реттеледі. Аналық бездерде ЛГ-ның эсерін ФСГ мен пролактин (ЛТГ) күшейтеді. Плацентада эстрогендер синтезін хориондық гонадотропин (ХГТ) бақылайды, алайда жүктіліктің ерте кезеңдерінде ХГТ аналық бездердің сары денесінің эстрогендерді түзуін белсендіреді. Сүт қоректілердің сары денесінің эстрогендерді бөлуі эмбриогенезде екіншілік эйелдік жыныс аппаратының қалыптасуы үшін екінші орында тур, сонымен катар эстрогендер преоптикалық бөлімнің дифференцировкасына тікелей эсер ете отырып, уақыты бойынша гипоталамустық орталықтың маскулинизациясын тежейді.
Постэмбриональды кезеңде эстрогендер ағзаның бірыңғай феминизациясында шешуші роль атқарады, олар репродуктивті аппараттың (жатыр, жұмыртқа өткізу жолдары) жыныстық дифференцировка процестеріне жэне эртүрлі мүшелер мен тканьдердің қурылымы мен қызметтерінің ерекшеліктерінің қалыптасуына (бауыр, бүйрек, сүйек қаңқасы, сүт бездері, жүйке жүйесі, май жэне дэнекер тканьдері) эсер етеді.
5.Андроендердің химиялың табигаты, өкілдері, атқаратын қызметі.Андрогендер-еркектік жыныс гормондары, аталық бездердің интерстициальды клетка-ларында (Лейдиг клеткалары), аналық бездерде, плацентада жэне бүйрек үсті безі қабатының торлы бөлігінде синтезделеді. Андрогендер синтезі холестериннен немесе прогестерон мен прегненолонның туындыларынан іске асырылады.
Андрогендерге тестостерон, дигидротестостерон жэне андростерон жатады. Соның ішінде тестостеронның белсенділігі өте жоғары. Гипофиздың лютеониздеуші гормоны (ЛГ) аталық бездерде жэне аналық бездерде тестостеронның биосинтезін, ал АКТГ-бүйрек үсті безінде андростерон синтезін ынталандырады. Тестостерон қан плазмасының гликопротеидтерімен байланысып, эффекторлы тканьдерге түседіде, дигидротестостеронға айналады.
Андрогендер жыныстық диморфизмнің парасексуальды белгілерінің қалыптасуында белгілі бір қызмет атқарады да, бейтарап (эйелдік) жыныс белгілерін еркектікке айналдырады, зат алмасудың, дене физиологиясы мен формасының ерекшеліктерін қамтамасыз етеді.
Андрогендер өзгешелік белсенділік көрсетеді. Қуық асты безінде, аталық бездерде, гипофизде дигидротестостерон, ал бұлшық еттерде, сүйекте, бүйректе жэне бауырда тестостерон неғүрлым белсенді болады.
Эффекторлы клеткалардың рецепторларымен байланыса отыра, андрогендер ДНҚ, РНҚжэне белок синтезін ынталандырады. Анаболитикалық эсердің нэтижесінде андрогендер қаңқа мускулатурасының дамуын, шеміршек және сүйек тканінің өсуін, сперманың қалыптасуына қатысатын жыныс мүшелерінің жэне жыныс бездерінің дамуын күшейтеді. Андрогендер бүйрек пен бауырда белок синтезін, мидың даму процесін жэне ФСГ-мен бірге сперматогенезді күшейтеді.
Белок синтезінің, соның ішінде ферменттер синтезінің индукциясы андрогендердің эсер ету механизмінің ең бастысы болып табылады, сол арқылы олар көмірсулар, май кышқылдарының аэробты жануы мен энергия бөлінуін екіншілік түрде күшейтеді. Андрогендер холестерин мен үшацилглицеридтер катаболизмін күшейтеді жэне фосфогли-церидтер синтезін белсендіреді.
Андрогендердің жыныстық мінез-кулыққа эсер етуінің бір жолы - мидың моноаминдері арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, серотонин-еркектерде копулятивті қабілетті тежейді, ал дофамин мен норадреналин ынталандырады.
Ерлер ағзасында андрогендердің жетіспеушілігі евнухоидизм деп аталатын жагдайда экеледі, ол жыныс мүшелері мен екіншілік жыныс белгілерінің дұрыс дамымауы-мен, жыныстық умтылыстың болмауымен, сүйек эпифиздарының катаю процестерінің кешігуімен сипатталады, бул қаңқа мускулатурасының атрофиясына, тері асты клетчатка-сында жэне ішкі мүшелерде майдыц коп молшерде жинақталуына, тежелу процестерінің бузылуына экеледі.
6.Гестагендердің химиялың табигаты, өкілдері, атқаратын қызметі.Гестагендердің физиологиялық мэні эйел особьтарында тек жыныстық даму аяқталғаннан соң ғана көрінеді. Прогестиндер жатырды жүктілікке дайындайды, гипоталамустың циклды орталығының белсенділігін жэне аналық бездерде фолликулдың жетілуін, овуляцияны тежейді. Бул кезенде сары дене тэулігіне шамамен 20 мг прогестеронды бөледі. Жүктілік басталған соң прогестерон синтезі күрт өседі (тэулігіне 100 мг) жэне жүктіліктің соңында максимумға (тэулігіне 250 мг) жетеді.
Прогестеронның жүктілікке дайындыққа қатысуы мынада: бул гормон эндометрияның өсуін ынталандырады, ол үрықтанган жүмыртқа клеткасының эндометрияға жылжуы мен имплантациясы үшін қажет. Диэструс кезеңінде - вагинальды эпителийдің тыныштық кезеңінде - гестагендер вагинальды эпителийдің өсуін, стратификациясын, мүйізденуін тежейді жэне жатырга сперматозоидтардың жылжуына кедергі келтіретін клеткалардың беткі қабатының сөлінің бөлінуін ынталандырады. Прогестерон механикалық факторларға эндометрийді сенсибилиздейді, бул жүмыртқа клеткасының жылжуы мен имплантация-сына ықпал етеді. Прогестерон миометрия клеткаларының мембраналық потенциалын түрақтандыру жэне механикалық пен электрлі белсенділікті тежеу арқылы жатырдың окситоцинге сезімталдығын азайтады, бүл жүктіліктің сақталуын қамтамасыз етеді. Жүктіліктің соңғы кезендерінде простагландиндер инициациялайтын лютеолизис салдарынан эстрогендер /прогестерон қатынасы эстрогендер деңгейінің артуы жағына карай ауыса-ды. Бул жатырдың окситоцининге сезімталдыгын арттырады да - босану кезеңі дамиды.
8.Менструальды циклдың эстроген және прогестеринмен реттелуі Жыныстық қалыптасқан эйел агзасында эстрогендер прогестеронмен бірге эйелдік жыныс циклдерінің ритмін қамтамасыз етеді, оның негізгі мағынасы -екі альтернативті процестердің ритмді ауысуы болып табылады:
- эйел ағзасының жыныс актісіне жэне жумыртқаның үрықтануға дайын болуы;
- урықтанған жумыртқа клеткасының дамуын қамтамасыз ету (жүктілікке дайындық), ол қосымша қосылу мен урықтану мүмкіндігін болдырмайды.
Әйелдік жынысты циклінің эсеріне бүкіл ағза қосылады, бірақ соның ішіндегі ең басты циклды өзгерістер репродуктивті жастағы эйел особьтарының жыныс сферасы мүшелерінде - аналық бездерде, жатырда көрінеді. Сол себептен овариальды циклдар (фолликулалар мен аналық бездердің сары денесінің даму циклы), эстральды циклдар (жатырдағы жэне қынаптағы) өзгерістер болып бөлінеді.
Әйелдерде - полициклды, оларда жыныс циклдары жыл мезгіліне байланысты емес, бірінің орнына екіншісі ауысып келіп отырады. Эйелдерде жыныс циклының узақтығы орташа 28 кун, эструс узақтығы 2-3 кун.
Овариальды немесе эстральды циклдар кезеңіне байланысты агзада эстрогендер деңгейі де өзгеріп отырады. Қанда эстрогендердің ең коп бөлінуі овариальды циклдың фол-ликулярлы фазасында овуляция кезеңінде байқалады. Сол арқылы урықтану үшін қажетті жагдайлар қалыптасады. Бул жагдайда эстрогендер жыныс жолдары қурылымының мынадай өгерістерін қамтамасыз етеді:
- жатырда белоктар, РНҚ, ДНҚ синтезін күшейтеді, миометрияның өсуі мен эндометрия пролиферациясы есебінен жатыр салмагының да өсуі жүреді;
- қынаптың эпителиальды клеткаларының гипертрофиясы мен гиперплазиясын ынталандыру арқылы проэструс пен эструс кезеңдерін қамтамасыз етеді;
- жумыртқа өткізу жолдарының (фаллопий түтіктерінің) өсуі мен олардың жиырылу-ын ынталандырады да, жатырға жұмыртқа клеткасының жылжу мүмкіндігін қамтамасыз етеді;
- жыныс жолы сөлінің бөлінуін күшейтеді жэне қынап сөлінің рН-ының 4,5 тен 5,0 аралығында болуын қамтамасыз етеді;
- аналықбездердің өсуі мен дамуын қамтамасыз етеді- фолликулдардың қалыптасуын, олардың канмен жабдықталуын жэне пролактин мен ФСГ-ға фолликулярлы аппараттың реактивтігін арттырады;
- оң кері байланыс механизм принципы бойынша эстрогендер гипофиздыц лютеониздеуші гормонды (ЛГ) бөлуін индукциялайды;
- сүт жолдарыныц тармакталуы мен өсуін ынталандырады, прогестерон мен пролак-тинге (ЛГ) альвеолярлы аппараттың сезімталдыгын арттырады.
Эйел жэне ерлер агзасының репродуктивты емес тканьдерінде эстрогендер анаболитикалық эсер етіп, белоктар, РНҚ, ДНҚ синтезін, май қышқылдары мен фосфолипидтер синтезін жеделдетеді. Эстрогендер пентозды жолмен көмірсулардың тотыгуын жэне НАДФН2 жинақталуын жеделдетеді жэне холестерин синтезін баяулатады, Са++ иондарыныц бөлінуін азайтады да, олардьщ сүйек тканінде жинақталуын жеделдетеді.
Бауырда эстрогендер гормондардың (транскортин, секс-стероид байланыстырушы глобулин, тироксинбайланыстырушы глобулин жэне т.б.) өзгешелік байланысуы мен тасы-малдануына қатысатын белоктар синтезін, ангиотензиноген, протромбин, пре-бета жэне бета-липопротеидтер синтезін ынталандырады. Бүйректе ренин синтезін ынталандырады жэне зэрмен натрийдің шыгарылуына эсер етеді. Ерлер агзасында простата мен шэует көпіршіктерінің өсуін арттырады.
Эстрогендер қаңқаның эйелдік түр бойынша қалыптасуын, тері асты клетчатка-сында майдың жинақталуын, эйелдік жыныс инстинктерінің пайда болуын жэне т.б. қамтамасыз етеді.
Жүктілік дамыған кезде (70 күннен бастап) қанда негізінен фето-плацентарлы табигаты бар (эстриол 1000 есе, эстрадиол мен эстрон 100 есе) эстрогендер деңгейі күрт артады, ең коп мөлшері 280-шікүнге, яғни босануға, келеді. Эстрогендердің коп молшерде бөлінуінің физиологияльщ мэні мынада: жүктіліктің ерте кезеңцерінде жатырға прогестриндердің максимальды эсерін қамтамасыз ету, соңгы кезеңдерінде - сүт бездерінің жолдарыныц дамуын ынталандыру жэне босану актісіне дайындықты қамтамасыз ету.
Андрогендер мен эстрогендер арасындағы тепе -теңдіктің бузылуы интерсексуалдық, эйел немесе еркектік тип бойынша жалған гермаф-родитизмге экеліп соғады.
9.Гормондар жэне адаптациялық процесстер
Тірі ағзаның басты қасиеттерінің бірі-бейімділікке (адаптацияга) қабілеті, ягни сыртқы ортаның өзгеріп туратын жағдайында өзін-өзі сақтауы мен өзін-өзі қолдауы. Ағзада эртүрлі сыртқы эсерлерге жауап ретінде іске қосылатын, ішкі ортаның түрақтылыгын қамтамасыз етуге бағытталған, гомеостазды сақтауга бағытталған кайтымды метаболикалық процестердің қосындысы өзгешелік емес жэне өзгешелік адаптациялық (бейімделу) процестерінен күралады. Адаптациялық өзгешелік реакциялары сапалық белгілі бір стимулдарға жауап ретінде таңцаулы түрде іске қосылады, мысалы, су-тузды, көмірсулы жэне май алмасуға, энергетикалык алмасуга, белокты жэне аминқышқылды алмасуға жэне т.б. эсер етуші факторларға.
Адаптацияның өзгешелік емес реакциялары стреотипті түрде кез-келген эсерге жауап ретінде дамиды жэне эсер етуші фактордың табиғатына, стрессор табиғатына байланысты емес (Селье, 1936-1952). Агзада кез-келген эсерден пайда болатын жэне өзгешелік емес қорғаныс-бейімділік реакцияларының стреотипті комплексінен туратын өзгешелік емес өзгерістердің барлық қосындысы стресс немесе жалпы адаптациялық синдром деп аталады.
Ағзаның адаптациялық реакцияларының іске асуында жүйке жүйесімен катар эндокринды бездер де маңызды орын алады. Эндокринды бездер өзгешелік жэне өзгешелік емес адаптациялық процестердің күрделі комплексінің үйымдастығын қамтамасыз етеді. Г. Селье (1977) жэне баска авторлардың көптеген зерттеулері көрсеткендей, стрестің эртүрлі формалары кезінде жалпы адаптациялық синдромның жүзеге асуының маңызды ұйымдастырушыларының бірі-гипоталомо-гипофизарлы-бүйрек үсті жүйесі болып табылады, онда глюкокортикодтар басты катаболитикалық эсер көрсетеді. Алайда кейінгі зерт-теулер көрсеткендей, жалпы адаптациялық синдромның жүзеге асуында анаболитикалык эсері бар гипофиздың соматотропины (Розен В.Б. 1962, 1963, 1980) жүрек-тамыр жүйесіне, көмірсу мен липидтер метаболизміне өзгешелік эсер етуші симпатико-адренальды жүйе (ОрбелиЛ.А. 1927, Кассиль Г.Н.,Матлина Э.Ш., 1973)қатысады. С.О.Тапбергенов зерттеулері (1984-1995) адрено-тиреоидты жүйенің жалпы адаптациялық синдромның қалыптасуына жэне жүзеге асуына қатысатынын анықтады. ¥зақ мерзімді стресс кезінде байқалатын гормондардың адаптациялық қызметінің бүзылуы немесе гормондар дисбалансы біркатар патологиялық процестердің қайнар көзі болып табылады. Бул жагдайда аурудың тікелей себебі сыртқы ортаның патогенді факторы ғана емес, сонымен катар өзгешелік емес адаптация механизмдерінің дисбалансы болып табылады. Мұндай ауруларды адаптация аурулары деп атайды. (Г. Селье, 1950, 1952). Стресс факторларының эралуан түрлі болаты-ны сияқты, адаптация ауруларын туғызушы себептер де эртүрлі болады, бірақ олардьщ дамуының патогенетикалық механизмдары бір түрлі болады жэне жалпы адаптациялық синдром барысының бүзылуымен байланысты. Адаптациялық синдромның динамикасында 3 кезең байқалады: 1-дабыл кезеңі, 2-резистенттік кезең, 3-элсіздену кезеңі. Адаптациялық синдромның кезеңдерінің басталуында біріншілік шок болады. Әрбір кезеңнің ұзақтыгы мен көрінуі стрессорлы агенттің табигаты мен күшіне, ағзаның жынысы мен физиологияльщ жагдайына байланысты өзгеріп отырады. Адаптациялық синдромның бірінші кезеңі (дабыл реакциясы) гомеостаздың бұзылуына жауап ретінде ағзада адаптациялық процестердің белсенді мобилизациясымен сипатталады. Бул кезде ағзаның эртүрлі эсерлерге түрақтылығы артады. Екінші кезенде (резистенттік кезеңі) жалпы, өзгешелік емес сипаты бар, стрессорға жоғары қарсылық корсету орын алады. Мысалы, стресс суықтан болса, онда резистентік кезецце тек суыққа емес, сонымен қатар жоғары температураға, рентген сэулелеріне, токсиндердің эсеріне де бейімділік байқалады. Егер стресті фактор өте күшті немесе үзақ болса, онда ағзаның қорғану-бейімделу механизмдері элсірейді де, жалпы адаптациялық синдром 3 -кезеңге - элсіздену кезеңіне ауысады, ол кез-келген стрестік факторға ағзаның резистенттігінің төмендеуімен сипатталады. Екіншілік шок жағдайы дамиды да, ол ағзаның өліміне немесе патологиялық процестің қалыптасуына, яғни ауруға экеп соғады. Егер стресс жағдайында адаптивті гормондардың тепе-теңдігі анаболитикалық, СТГ типті қабынуға қарсы гормондар жагына ауысса, онда кей жагдайда ағзаның коллагеноз, бронхиальды астма, аллергиялар сияқты гиперергиялық аурулар дамиды. Бул аурулар кезінде глюкокор-тикоидтарды пайдалану тиімді. Егер агзада глюкокортикоидтар типтес катаболитикалық қабынуга қарсы гормондар кобейсе, онда стресс кезшде мұндай агзада септикалық жағдайға, жара жэне дистрофиялық процестерге бейімділік байқалады. Мұндай кезде анаболитикалық препараттарды қолданған жөн.
Эндокринді бездердің гормондар комплексін бөлуінің деңгейі эртүрлі стресс жағайларында ағзаның сол мезеттегі қажеттілігіне байланысты болады. Мысалы, ашығу кезінде, бүлшық етті немесе жүйкелік шаршау кезінде немесе стресстің басқа түрлерінде (бүл кезде клетканыц энергетикалық субстраттарға деген қажеттілігі артады), сау агзада гормондарды болу жылдамдыгы артады (адреналин, глюкагон, глюкокортикоидтар), ол субстраттардың биологиялық тотыгу процестерін іске қосатын жэне аминқышқылдар катаболизмін жеделдететін көмірсулар мен липидтердің резервті түрлерінің мобилизация-сын тудырады. Осымен бір мезетте липидтер мен көмірсулардың қорга жиналуына эсер ететін гормондардың бөлінуі төмендейді.
Бүдан бұрын айтылып өткендей, адаптацияның өзгешелік реакциялары сапалық белгілі бір стимулдарға жауап ретінде таңдаулы түрде іске қосылады, олардың зақымдалуын алмасу процестерін реттеушілердің реттеуші қызметінің өзгерістері тудыруы мүмкін, ягни эндокринді бездер мен олар өндіретін гормондар қызметінің бұзылуы. Гликоген мен липидтер мобилизациясымен жэне тамақтанумен байланысты болатын гипергликемия мен гиперлипоацидемия ұйқы безінен инсулинныц коп молшерде бөлінуіне экеледі, ол бауыр мен бүлшық еттерде глюкозаның қорға жиналуына (гликоген синтезі), май тканьдерінде үшацилглицеридтердің қорға жиналуына эсер етеді. Қанда глюкоза концентрациясыныц көбеюі кері байланыс механизмы бойынша инсулинныц бөлінуін ынталандыра отыра, глюкагон мен адреналинның бөлінуін тежейді. Гормондардың бөлінуіне май қышқылдары да осы сияқты адаптивті бақылау жасайды. Осы өзгешелік адаптивті реакциялардың бұзылуы қантты диабет кезінде байқалады, мүнда инсулинныц жетіспеушілігі салдарынан көмірсулы, липидті жэне аминқышқылды алмасулардың өзара байланысы бұзылады. Стресс немесе ашығу жагдайында липолиздың гормональды ынталануы тек гиперлипоацидемия мен май қышқылдарының тотығуына экеліп қоймай, сонымен қатар бүлшық еттің глюкозаны утилизациялауын жэне ми клеткалары үшін энергетикалық субстрат ретінде глюкозаның сақталуын тежейді. Бүл жагдайда бауырда май қышқылдарының тотыгуы кезінде түзілетін кетон денелерін ми клеткалары энергияны өндіру үшін пайдаланады. Қантты диабет кезінде кетон денелерінің мөлшерден тыс түзілуі гомеостаздың бұзылуына, ацидемиялық комаға экеледі.
Гормондардың адаптивті қызметі текөтпелі метаболизмді реттеуде емес, сонымен қатар ағзаныңжылу алмасуын реттеуде де көрінеді. Агзада жылу алмасу энергетикалық алмасу-ды қүраушы жылуды өндіру жэне жылу беру процестерінен түрады. Термодинамиканың екінші заңына сэйкес жылуды өндіру - бір жағынан, субстраттардың биологиялық тотығу процестерінде энергияның қажетті шығындауының (трансформация) қорытындысы, ал екінші жағынан - агзаның тіршілік процестерінде клеткада химиялық (АТФ, ГТФ жэне т.б.) немесе электр (мембраналар потенциалы энергиясы) энергиясының механикалық немесе энергияның басқа түрге айналу реакцияларында жылу энергиясының бөлінуінің қорытындысы. Жылудың түзілу процестері эрқашан жылуды болу процестерімен тепе-теңдікте болады, яғни дененің сырт қабатынан сыртқы ортаға жылудың шығарылуы. Термодинамиканың екінші заңына сэйкес - жүйенің өмірсүру қабілетін сақтау мақсатында, жүйенің ішкі бей -берекет шарасы ретінде энтропияның төмендеу процесі болып табылады. Жылудың түзілуі мен жылудың бөлінуі ағзаның температуралык гомеостазын құрайды, оның белгілі бір температуралық кезеңінде ұйымдасқан, бағытталған түрде алмасушы ферменттік процестер өтеді жэне клеткалар өзінің физиологияльщ қызметтерін атқарады.
