Пазырық қоғамындадағы жерлеу рәсімдеріндегі басты элементтеріне мәйітті қабірге жатқызу мен бағытталуы болып табылады. Көнеде ол белгілі бір қасиетті мағынамен о дүние туралы әртүрлі түсініктермен байланыстырылған. Көптеген жазба, этнографиялық, археологиялық деректер негізінде бұл мәселені кеңінен қарастыруға болады. [ 43; 73 және т.б.].
Көнеде уақытпен кеңістік түсініктері, адамның санасын сипаттайтын, қоғамның әлеуметтік-психологиялық спецификасын анықтайтын, «әлем образынның» негізгі параметрларын қалыптастыратын негізгі категориялар. [42, 43-103 б]. Кеңістікте адамның бағытталуымен белгілі бір географиялық, астрономиялық, сакральды-культтық, географиялық, тұрмыстық және ориетациялық түсініктер мен қағидалар байланысты.
Көкжиектің төрт жағы көне заманнан адамға, қоршаған ортада, шынайы өмірмен сакральды кеңістікте бағдар алуға көмектесіп, координаттар жүйесін жасауда елеулі рол атқарды. Адамның кеңістікте бағытталуын зерттеу бұл «адам және табиғат», «адам және ғарыш» мәселелерін зерттеу, себебі адамның кеңістікте бағытталуы оның тіршілік етуіне негізгі және уақыт адамның тірішілік етуінің екі негізгі сипаты болып табылатын физикалық және рухани болмысы ғарыштық құбылыс. Сондықтан кеңістікте бағадарлану тек практикалық маңызбен қоса сакральды мәнге ие болған. Көне адам универсумда тығыз дамуда болған. Өзін қоршаған микроғарышта ол уақыттық-кеңістік құрылымды моделденген. Осы модель арқылы адам макроғарышқа әсер етпекші болған. Таяу Шығыс пен Жерорта теңіз бен өзге аудандарда мекендеген қоғамдардың кеңістікте бағытталуын салыстырар болсақ заң бойынша бір мәдениет шеңберінде, кеңістікте бағытталудың бірнеше жүйесі қатар не бірін бірі алмастырып отырған. Сондай-ақ көне солярлық бағытпен қатар, табиғи ланшафтылы нақты сезімдік бағыт та болған (тау, өзен және т.б). Егер әртүрлі мәдениеттердің бағыттық жүйлерін салыстырар болсақ осындай қайталанатын жүйелер тізбегін байқауға болады. Көнеде бағытты анықтаудың бірнеше архетипы болуы мүмкін. Оларды зерттеу арқылы біз мәдени сіңіскен, табиғи-ландшафтылы ортамен байланысты анықтай отырып нақты бір мәдениетке, нақты бір тарихи кезеңге аталмыш комбинацияның бұл архетиптарды қалай пайдаланғандығын түсінуге болады [104, 4 б].
Көп жағдайларда жерленген адамды өзен ағысы бойынша жерлеген. Аталмыш жағдайда о дүниеге ағу идеясы берілген. Осындай ұғым түркілік мифологияда кездеседі [108, 147 б]. Мәйіттің бағытталуы туыстық қасиетпен, әлемдік тау, сондай-ақ қонысқа қатысты немесе әлем бұрыштарымен байланысты болуы мүмкін.
Таулы Алтайдағы пазырық мәдениетінің зерттеу барысында, олардың бағытталуы негізінен күннің шығуымен байланысты болған. П.К. Дашковскийдің зерттеу бойынша бүгінгі таңға шейін зерттелінген пазырық қоғамдарында мәйіттердің бағытталуы былайша болған. Жерленгендердің 71,5% сол жақ иығына бүктеле, шығысқа бағыттала жерленсе, 8% сол жақ иыққа бүктеле, батысқа бағыттала жерленген, ал 15,5% және 4,8% арқасына шалқасынан және шалқасынан аяқтарын сәл бүге жатқызылған, бағытталулары әр түрлі болған. [73].
Бүктеле жерлеудің семантикасы әртүрлі. Кей халықтарда ол жатырды елестете отырып қайтадан туу идеясын беріп, бір нәрсеге табыну белгісін береді. Сондай-ақ мәйіттің қай иыққа қойылғанынына үлкен мән берілген. Бұл көне қоғамдарда, дәл соның ішінде, сақтардағы әлемнің үш сатыдан тұрадындығымен байланысты.[Топоров, 1994; Акишев, 1978, с.40; Дашковский, 1997, с.44- 47; Раевский, 1985, с.27 и др.]. «...Верхний мир соотносился в индоевропейской традиции с правой стороной, а нижний - с левой. Каждому из этих двух миров соответствовали и определенные стороны горизонта: север и восток - атрибуты верхней части вселенной, а юг и запад – нижней». Аталмыш әр әлемге өзіне тән көкжиек бағыты тән болған. Солтүстік және шығыс жоғарғы, оңтүстік және батыс төменгі әлемнің сипаттары болған. Пазырықтарда адамның оң иыққа, шығысқа қарай жатқызыла жерленуі діни философиялық сенім тұрғысынан, адамның жаны о дүниеде жоғарағы әлемге барады деген түсініктері болуы мүмкін. Осы идеямен жылқылардың сол жаққа жерленуі ұштасып жатқандай. Жылқы образы көне қоғамдарда, үнді аңыздарында о дүниеге жеткізетін жануар ретінде қабылданған [103, 118 б].
Адамның сол иыққа, басын батысқа қарата жерлеу бәлкім екі археологиялық мәдениеттің қосылғандығын білдіруі мүмкін. Пазырық пен Тувадағы Сағлы мәдениеттері. Бұндай жерлеу кешендерінде жылқы малы қоса жерленбейді [50].
Сонымен, б.д.д. І-ші мыңжылдығында Ордостан Дунайға дейінгі Еуразияның алып аймағында антикалық және ежелгі шығыс жазба деректерінде сақ, скиф, сармат деп аттары аңызға айналған халықтар қоныс тепкен. Олар обалар мен тас қабірханалардан қазба барысында табылып отырған ғибадатханалар мен уақытша тұрақтар, шаруашылық құрылыстар, көркем өнер туындылары, аң стиліндегі зергерлік бұйымдар, тұрмыстық заттар күә болатын ежелгі салт аттылар дәуірінің жарқын мәдениетін тудырған. Ұлы Даланың еркіндік сүйгіш тайпалары қару-жарақ пен соғыс тәсілін үнемі жетілдіріп отырған жәй ғана мықты шабандоз және шебер жауынгер болып қана қоймай, он саусағынан өнер тамған шебер де болған.
Скиф-сібір әлемінің көптеген заттары өрнектелген қайталанбас аң стилі өнері (қару-жарақ, ат әбзелі, әшекейлер, киім-кешек, ыдыс-аяқ) ежелгі шығыс және Алдыңғы Азиялық шеберлердің туындыларынан артық болмаса кем түспеген.
Бізді көп толғандыратын iрi мәселе ол Берел ескерткiштерiн (ғылымда оларды әлі күнге дейін пазырық деген археологиялық мәдениетке шартты түрде жатқызады) жасаушылардың этникалық кескiн-келбетiн анықтау мәселесi болып табылады.
Қазiрге дейiнгi тарихи-археологиялық еңбектерде зерттеушiлердiң көпшiлiгi Алтай төңiрегiндегi скиф-сақ дәуiрiндегi мәдениеттердi көбiнесе антикалық грек авторларының жазбаларындағы аты аңызға айналған тайпалар –аримаспылар, аргиппейлер, «алтын қорыған грифтер» және т.б. тайпалармен теңестiрiп келедi. Бұл жазбаларда аталмыш тайпалар туралы мифке айналып кеткен уақиғалар туралы айтылады, бірақта олардың түбінде кезінде орын алған Алтай сілемін және көрші территорияларды жайлаған халықтардың тарихында болған кейбір құбылыстардың жатқанын да ескеру керек. Сонымен қатар дәл осы уақиғаларға типологиялық тұрғыдан сәйкес жағдайларды көрші қытай жазбаларында да сақталған көрінеді.
Пазырық мәдениетiнiң алғашқы жол ашар бiлгiрi С.И. Руденко оны көне қытайдың ресми тарихи жазбаларындағы юэчжи этнонимiмен теңестiрудi ұсынды [13. 176 б]. Алайда күнi бүгiнге дейiн бұл мәселе түбегейлi шешiмiн тапқан жоқ. Осыған орай ғылымда пазырық тайпалары туралы қалыптасқан пiкiрлердi де жоққа шығармай, әзірше көпшіліктің назарынан тыс қалып жүрген кейбір көне қытай деректерiне назар аударайық.
Хань дәуiрiнен бергi (б.з.д. III ғ.) ресми тарихи жылнамалары емес, одан бұрынғы тым көне замандардан жеткен мифтiк-аңыздық сипаттағы ескi жазбалардың бiрi шамамен б.з.д. 280 ж. бiр қытай бекзадасының зиратынан кездейсоқ табылған (әрине кiтап б.з.д. Ш-ші ғасырдан бұрын жазылған), авторы мүлде белгiсiз «Му тянь цзэ чжуань» (Көктiң Ұлы Мудың өмiрбаяны) атты кiтап. Кiтаптың мазмұны қияли-ғажайып әңгiмелер негізінде құрылған сюжеттерден тұрады. Онда көне Қытайдың шығыс Чжоу (б.з.д.VIII-III ғғ.) әулетiнiң патшасы Чжоу Муванның солтүстiк-батыстағы алыс елдерге жасаған таңажайып саяхаты туралы әгiмеленедi. Патша Куньлунь атты таудан (қытай ғалымдарының пiкiрiнше бұл Алтай тауын мезейдi, ал кейiн бұл атау қазiргi Куньлунь тауына ауысқан) асып түсiп, онан соң Хэй шуй (Қара су деген мағынада) өзенiн бойлап отырып Си Ванму (батыс елiнiң патшайымы) елi жайлап отырған Яочи (Жұмақ көлi) көлiне жетеді. Патша Чжоу Муван осында патшайымСи Ванмуменкөңілдесболып, нөкерлерiмен бiрге аңшылық құрып, сауық-сайран салыпты-мыс. Ол көл бойынан қауырсын жүндерiн түлетiп, мамырлай ұшып-қонып жүрген қисапсыз көп құстарды көредi, олардың қымбат бағалы қауырсын жүнiнен бiр жүзден астамын арбаға тиеп алып қайтыпты-мыс [37, 120 б].
Мiне бұлар Геродоттың «Тарихында» жазылғанындай скифтердiң солтүстiгiндегi аримаспылар және «алтын қорыған грифтер» елiнде күн суық, аспан кеңiстiгiнде құстың жүн, қауырсыны қаптап ұшып жүредi-мыс деген аңызыбен үндеседi. Геродот оны қапалақтап жауған қарға теңеген. Көне Қытайдың шамамен б.з.д. V-III ғғ. жазылған тағы да бiр мифологиялық трактаты «Шаньхайцзин» («Таулар мен теңiздер каталогi») атты кiтабында алыс солтүстiктегi елдердiң қатарындағы «Имуго» (И-жалғыз, бiр, Му-көз, го-мемлекет) - «жалғыз көздiлер мемлекетi» туралы аңыз да Проконестен шыққан Грек ақыны Аристейдiң «Аrimaspia» дастаны бойынша Геродот берген мәлiметтермен қабысып жатыр. Онда жылқы мен қойға бай, өздерi шетiнен жауынгер қисапсыз көп халық, түр-тұлғасы құбыжық, денелерiн түк басқан, маңдайларында жалғыз көзi бар, сондықтан да оларды «Аримаспы» (Арима-скиф тiлiнде жалғыз, спу-көз деген мағынада) деп атаған.
Антикалық мифологияда «Жалғыз көзділер» деген ұғымның қалыптасуына менің ойымша пазырық және басқа да ежелгі көшпелілер мәдениетін жасаушы халықтардың денеге татуировка жасап, бетке маска киіп немесе бояумен әртүрлі сызықтар мен символдар салу дәстүрінің кеңінен тарағанының әсері болар.
Геродот жазбасында тағы да скифтерге де, савроматтарға да ұқсамайтын бiр тайпа туралы жазылады. Биiк таулардың бауарайында (Алтай?) ұзын құлақты, еркегi де, әйелi де тумысынан тақырбас, қасқа, пұшық мұрын, сүйiр иек адамдар мекендейдi, олар айырықша тiлде сөйлейдi, бiрақ кигендерi скиф киiмдерi. Бұл халықтың атын Геродот «аргиппей» едi дейдi. Мұндағы тумысынан тақырбас, қасқа деп отырғаны, бәлкiм, олардың салт-дәстүрi мен дiни-сенiмi бойынша шаштарын үнемi тақырлап алдырып тастап жүретiнен болар. Бұл да көне қытайдың б.з.д. IV-II ғғ. жазылған тағы бiр ескi жазбасы «Чжуан цзэ» атты кiтабында айтылатын алыс солтүстiк-батыстағы «тақыр бастылар мемлекетi» – қытайша «Цюнфаго» (Цюн – кедей, тақыр, тапшы, фа –шаш, го – мемлекет) туралы аңызбен қабысады [37, 121 б]. Бұның археологиялық айғағы Ресей археологтарының Қазақстан шекарасына iргелес жатқан (Берелге таяу) Үкек үстiртiнен қазған обалардың бiрiнен табылған мумияланған әйелдің мәйiтi. Ондағы әйелдiң шашы ұстарамен тақырлап қырылып жасанды шаш (парик) кигiзiлiп жерленген. Грек-қытай мифтiк аңыздарындағы мұндай параллельдiк ұқсас сарындардың болуы әсте кездейсоқ емес, олардың шығу төркiнiнде бiр ортақ негiз болуы ғажап емес. Ол аңыздарды сол тайпалардың өздерi немесе көршiлерi шығарып, ол батыс пен шығысқа қатынаған сауда байланыстары арқылы кеңiнен таралған болуы мүмкiн. Бәрiнен де маңызды жәйт кейбір қытай ғалымдары жоғарыдағы «Мутянь цзэ чжуаньда» жазылған куньлунь, хэйшуй, яочи қатарлы географиялық атауларды жеке-жеке Алтай тауы, Қара Ертiс өзенi және Зайсан көлiне теңестiредi [37, 121 б].
Қазiргi Куньлуньда өндiрiлетiн нефриттiң шығуына байланысты Куньлунь атауы Хань дәуiрiнен бастап Хотанның оңтүстiгiндегi қазiргi Куньлунь тауына ауысқан. Хань дәуiрiнен бұрынғы қытайға белгiлi болған нефриттер Алтай, Саян тауларының нефритi едi. Қытай жазбаларындағы нефрит атауы (қытайша юйши) Куньлунь тауымен ғана емес ең әуелi юэчжи этнонимiмен байланыстырылады. Қытай деректерi бойынша юэчжилер б.з.д. Ш ғ. дейiн ғұндардың батысындағы күштi мемлекет болған. Алғашында ғұндар да, үйсiндер де оларға тәуелдi болған, кейiн ғұндар күшейген соң, б.з.д. 209-б.з.д. 176 ж. аралығында юэчжилерге «Ганьсу дәлізінде» бiрнеше дүркiн ауыр соққы берiп, олардың даюэчжи деп аталған үлкен бөлiгiн 174-161 жылдары арасынды Іле аңғарына, сосын осындағы үйсіндермен соқтығысып жеңілгеннен кейін, Амударьяға, яғни Бактрияға қоныс аударуға мәжбүр еттi. Біраздан кейін олар ес жинап, Грек-Бактрия мемлекетiне басқалармен бірігіп шабуыл жасап оны қиратуға және Кушан империясын құруға ат салысты. Өзге бөлiгi кiшi юэчжи (сяо юэчжи) аталып ежелгі қонысында қалған деген пікір ғылымда тұрақтанып қалған, бірақ қазір оған күмәнданушылар да шыға бастады. С.И. Руденко «юэчжи» этнонимi б.з.д. I мыңжылдықтың орта шенiнде Алтайды мекендеген көшпелi тайпалардың жиынтық атауы деген болжамды айтса, ал соңғы жылдары көптеген қытай зерттеушiлерi де көне қытайға юэчжилердiң тек ең шығыстағы бiр бөлiгi ғана жақсы белгiлi болған, шындығында олардың негiзгi территориясы Алтай мен шығыс Тянь-Шань, Жоңғарияның солтүстiк бөлiгi болған деген пiкiрдi қуаттайды. Қытайдың қазiргi белгiлi қхарошты тiлi және тохар тiлдерi маманы Лин Мэйсунь «Орта Азиядағы ежелгi тiлдер туралы ең соңғы зерттеулердiң нәтижелерi юэчжилердiң тохар тiлiнде сөйлейтiн көшпелi халық екенiн дәлелдейдi» деген тұжырым айтады.
Қазiргi тарих ғылымында юэчжи этнонимiн дұрыс транскрипциялау мәселесi де бiр жүйеге түспеген. Юэчжи – (қытайша Yueshi) қытай тiлiнiң қазiргi заманғы фонетикасының қағидасы бойынша оқылымы. Орыс және бүкiл Батыс Европа тiлдерiндегi тарихи әдебиеттерде осылай оқып, жазу (юэчжи, ѕuechi, yuehshih, uetsi) дағдыға айналып кеткен, ал қазiргi қытай ғалымдарының көпшiлiгi оны көне қытай тiлi фонетикасы бойынша Жоучжи (Rouzhi) деп оқып, транскрипциялап жүр. Алайда кейбiр ғалымдардың пiкiрiнше былай оқу да дұрыс емес көрiнедi, оның ең дұрыс оқылымы gneuzi, gnuzi немесе nuzi болуға тиiс көрінеді. Бірақта, біздер зерттеулерде шатастырулар болмас үшін юэчжи деген үйреншікті этнонимді қолдана бергеніміз жөн.
Кейінгі жылдары Шыңжанда ыстық құмдардың арасында ашылып жатқан мумияланған адамдардың мәйіттерін көптеген ғалымдар осыларды көне тохар тілінде сөйлеген юечжи/тохарларға жатады деген пікірлерді айтып жүр.
Материалдық мәдениет кешені тұрғысынан алып қарасақ, шынында да Алтайдағы пазырық обаларынан (солардың ішінде Берел қорғандарынан шыққан заттарды алсақ та) табылған жәдігерліктер мен Шыңжандағылардың арасындағы тікелей ұқсатықты көру қиын емес, бірақ Турфан мен Таримнің сыртқы дүниеден оқшауланған адам тұрмысына өте ыңғайсыз шөліне Алтайдың пазырық мәдениетін жасаған халықтың бір тобы қалай және не себеппен ауып барғаны әзірше беймәлім. Дегенмен, пазырық мәдениетінің ареалы тек Алтай жүйесі ғана емес Шыңжаң өлкесін, Жетісудың бір бөлігін қамтыған тәрізді. Оған бір мысал, Жетісудың бір бөлігіндегі Құлжабасы деген таудағы петроглифтердің арасында пазырық мәдениетінің адамдары киетін бас киім мен Берелде көптеп табылып жатқан қалқандарға өте ұқсас келетін қалқанмен қаруланған жауынгердің бейнесі табылған. Осыған қарағанда, өмір-салты, мәдени кешені ұқсас халықтар Алтай мен қазіргі Жетісі өлкелерін, ерте темір дәуірінің біз қарастырып отырған кезеңінде бірдей жайлағанға ұқсайды. Осы тұста айта кететін бір жәйт Берел мен Есік обаларынан табылған жәдігерліктер де технологиялық тұрғыдан ұқсатық бар, мерзімдік жағынан да бір-бірінен алыс еместігі де белгілі.
Скиф-сақ дәуiрiндегi Алтай тайпалары туралы деректемелердiң бiзге белгiлi екi қайнарының (грек-қытай) алғашқы кезеңi мифтiк-аңыздық сипат алса (аримаспы – и му го, аргиппей - цюнфаго параллельдерi), ал соңғысы (юечжи, хуцзе, хун) қытайдың ресми жылнамаларындағы мәлеметтер. Егер бiз сол замандағы Еуразия далаларындағы (кiндiгi Алтай) этно-мәдени және саяси аралас-құраластылық жағдайында өмiр кешкен көшпелiлердiң тарихи болымысын ескеретiн болсақ, онда Берел ескерткiштерiн (пазырық мәдениеті) жасаушыларды өз қармағына үндi-иран (тохар) және Алтай-түркi тiлдес көптеген тайпаларды бiрiктерген көне қытай деректерiнде «юечжи» деген атпен белгiлi болған тайпалар одағының, немесе мемлекетінің бiрi деген болжамға келемiз.
Осылайша ерте көшпелілердің діни сенімдері бойынша, о дүние универсмның жоғарғы және төменгі бөліктерінде орналасқан. Адамдардың созыла жерленуі мен аяқтарын бүге жерленуі таза калссикалық пазырықтық жерлеу ғұрыптарына қатысы жоқ. Олардың семантикалық мәні белгісіз. Бірақ анығы олар пазырық мәдениетінің локалды нұсқасы болуы мүмкін. Жалпы бұл мәселені қарастырғанда арилардың аңыздарындағы созыла жатуы өмірдің өлімді жеңуімен байланысты. [51, 187 б].
