Ерте көшпелілер дүниетанымындағы жылқы бейнесі мен семантикасы. Соңғы қола ғасыры мен ерте темір дәуірінің соңында, яғни б. з. б. ІІ мыңжылдықтың аяғында Еуразияның далалық аймақтарында тарих сахнасында жаңа мәдени-әлеуметтік көшпелі қоғам пайда болды. Көшпеліліктің негізгі белгісі- далалық аймақтарда көшіп- қону. Сондықтан да, көшпелілер өмірінде негізгі көлік міндетін атқарып, қақтығыстарда басымдылықты айқындататын жылқының орны ерекше. Әрине, жылқы бейнесі де өзінше бір күрделі түсініктің нышандарын береді. Еуразия даласында жылқының антропоморфты бейнеленуі кең тараған. Осыдан ерте көшпелілердің идеологиялық түсініктерінің жақын екенін аңғаруға болады. Өнерде жылқы бейнесінің семантикасын айқындау үшін сақтардың мифологиясы мен космогониясындағы жылқының алатын орнын анықтау қажет.
Ерте көшпелілердегі жылқының рөлі туралы мәліметтер алғаш рет антикалық деректерден белгілі. Оның ішінде б. з. б. V ғғ. Геродоттың скифтердің шығу тегі туралы этногенетикалық аңызында өзен құдайы Борисфена Гераклдың аттарын көрсетпей тығып қойғаныайтылады. Бұдан біз ерте көшпелілердің өзен-анамен байланысын көреміз. Сонымен қатар, Геродот скифтердің жеті құдайы – Гестия-Табити, Зевс-Папай, Гея-Апи, Апполон- Гойтосира, Афродита-Аргимпаспы, Геракл, әсіресе, Арестің мейрамдарында құрбандыққа көбінесе жылқы шалынатынын жазған. Патша қайтыс болғанда жылқыны құрбандыққа шалу және мәйітпен бірге қою ерекше орын алады. Ал патшаны бір жылдан соңеске алу кезінде тағы елужылқыны құрбан етеді.
Ал сақтар мен басқа да Орта Азиялық тайпаларға байланысты жазба деректер жоқтың қасы. Геродоттың массагеттер туралы жазбаларында: «Олардың табынатын құдайлары біреу ғана, олкүн. Күнге олар ең жүйрік тіршілік иесін құрбандыққа шалады» [97, 71, 72 б].
Қазіргі кездегі жылқыны құрметтеу дәстүрі сонау ерте көшпелілерден бастау алады. Көшпелі қоғамының әр кезеңінде мал шаруашылығы үлкен рөл атқарды. Тіршілікке қажетті заттардың барлығын малдан өндіріп алатындықтан, олардың байлықтары мал басымен, оның ішінде жылқы басымен есептелген. Сақтардың дүниетанымын, бейнелеу өнері мен салт-дәстүрлерін де малмен байланыстырамыз [66, 44- 78 б].
Н.Е. Никонов: «Жылқы көшпелілерде киелі жануар болып саналған. Сондықтан сақтар жылқының суретін қолөнер бұйымдарында бейнелеген. Чертомылық обасынан табылған алтын жалатқан күміс құмырада жайылып жүрген жылқылар, сол сияқты асау аттың мойнына құрық салып, арқан тартқан үш сақ бейнесі ойылып түсірілген. Ол сюжетке қосымша атты тізесіне бүктіріп жаттықтырушы сақтардың да суреті берілген»- дейді. Чертомылық қорғанында табылған адам мен жануарлардың суреттерін скифтердің шынайы өміріне қатысты деп қарауға болады. Қытай деректерінде өлтіруші жазаны аттың санымен өтейді (Юань Кэ., 1965). Үйлену кезінде қазақтар мен қырғыздардың салты бойынша, қалың малды жылқы басымен өтеген. Жылқы, түйе көшпелілердің ең киелі жануарлары [99]. Сақтардың тұрмыс- тіршілігі, салт- дәстүрлері мен шаруашылығы Еуропалық және Орта Азиялық сақтарға (скиф) ортақ болды.
Жабайы жануарларды қолға үйрету мал шаруашылығы мен жылқы шаруашылығын ұйымдастыру халықтың дамуының көрінісі. Ф. Энгельстің пайымдауынша байырғы заманда жануарларды қолға үйретуде бірнеше орталықтар болған- ды. Кейіннен сол орталықтар малшаруашылығының дамыған аймақтарына айналған.
«Үйірлердің қалыптасуы, – Энгельс бойынша өзіндік жер ерекшелігіне байланысты қалыптасқан: семиттерде – шөп жамылғысы қалың Евфрат пен Тигр жазықтары, арийліктерде – Үнді жерінде, Амудария мен Сырдария, Дон мен Днепр жазықтарында. Сәйкесінше, алғашқы жануарларды қолға үйрету осы жазықтардың шекараларында іске асқан».
Алғашқы жылдардағы зоотехникалық әдебиеттерде Орта Азиялық мәдениеттегі қазіргі кездегі қолға үйретілген жануарларды алғашқы қолға үйрету мәселелері айтылады. Бір аймақта ғана жануарлар қолға үйретіліп, кейіннен Азияның, Еуропаның басқа да аймақтарына тараған деген пікір ғылыми тұрғыда өз негізін таппады.
Енді ерте көшпелілерде өздерінің көсемдерімен аттарды бірге қосып жерлеуі не себепті деген сұрақ тууы мүмкін? Себебі, б. д. б. І мыңжылдықтың ортасындағы Алтай халықтарының атпен жерлеу рәсімінің «о дүние» табалдырығына қиналмай жетуіне көмегін тигізеді және сонымен бірге, о дүниенің өзінде де жауларымен шайқастарда желеп-жебейді деген діни- мифологиялық түсініктері болған. Маскасында тау текенің мүйізі бар Берел аты өз көсемін «аспан әлемімен» байланыстырып тұрғандай түсінікті де береді. Аттардың жерлеу маскалары киізден және алтын апликациялармен қапталған былғарыдан, сонымен бірге, ағаштан ойылып жасалған таутеке мүйіздерімен жиірек әшекейленіп отырылған. Қабірге текқана жирен аттарды қосып жерлеудің өзі де күнге табынушылықты және сақтардың космостық түсініктерінің молдығын көрсетеді. Тағы бір айта кететін жайт, әрбір жануарды сақ тайпаларының конфедерациясы құрамына кіретін түрлі рулар тарапынан құрбандық үшін әкелінген аттар деп пайымдауға болады. Сонымен қатар, көшпелі өмір сүрген сақтардың негізгі кәсібі мал шаруашылығы, соның ішінде жылқы малының орны ерекше болған.
Көшпелі қоғамның әр кезеңінде мал шаруашылығы үлкен рөл атқарды. Тіршілікке қажетті заттардың барлығын малдан өндіріп алатындықтан, олардың байлықтары мал басымен, оның ішінде жылқы басымен есептелген. Сақтардың дүниетанымын бейнелеу өнері мен салт-дәстүрлерін де малмен байланыстырамыз.
Сақтар мыңдаған жылқыларын қарақшылықтан сақтап қалу үшін арнайы салт атты жауынгерлер жасақталған. Сонымен қатар, сақтар көшіп- қону үшін ең қолайлы жануарлардың бірі жылқыны пір тұтқан. Ал алтайлықтар болса, тек айғырды мініп, олар ешқашан да бие мен тайларды ерттемеген. Жылқының еті мен қымызы сақ кезеңдерінен бері көшпелілердің дәстүрлі тағамы болып есептеледі. Бие сүтінің асқазан ауруларына, ал оның еті атресклероз, рак ауруларына қарсы шипалық қасиеті бар екені ғылымда дәлелденді. Ғалым- аптекарь И. Сиверс: «Көшпелілер жылқы сүтінен қымыз ашытып, шипа ретінде қолданады. Өзінің Алтай өңірінде қымыз ішіп көптеген аурулардан жазылғанын айта келе, тері ауруы, жұқпалы ауру, туберкулез ауруларының көшпелілерді мүлдем кездеспейді» – дейді. Ата-бабамыздың дәстүрі бүгінгі күнге дейін өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Күзге таман жыл сайын жылқы сойып одан дәстүрлі тағамдар жасап, қымызын шипа ретінде қолданады.
Енді қайтадан сақ қорғандарындағы жерлеу рәсімдерінің ерекшеліктеріне тоқталайық. Сақтар өмір сүрген территорияда табылған қорғандардың жерлеу рәсімі барлық сақ тайпаларына ортақ болғанымен, сондай- ақ аймақтық ерекшеліктер де кездеседі. Оны Таулы Алтай өнеріндегі көсемдердің рәсімдерінен байқаймыз. Мұндағы басты ерекшелік мәйітпен бірге жылқылардың көмілуі. Келесі ерекшелік қорғанның ішіндегі төрт қабырғаға кілем, түскиіз ілініп, еденге киіз төселуі. Мәйіт салынған саркофакты (ағаш табыт) «аң мәнеріндегі» элементтермен әшекейленіп, ағаштан ойып көркемдеп жасалған. Қабырғаға киіз бұйымдар іліп безендіру тек алтайлықтарға ғана тән дәстүр. Жылқыны безендіруге арналған әшекей заттар былғары, қайыңның қабығынан ойылған немесе алтын қаңылтырмен қапталған. Алтайлықтар мәйітпен бірге қабірге көркемделген ат-әбзелдермен атты әшекейлеп бірге жерлеген. Қорғандарда жерленген аттардың саны біркелкі емес. Бұл аттардың сандары 7-13, тіпті Орал қорғандарында 400 жылқы жерленгені археологтардың деректерінен белгілі болды. Мәйітпен бірге жерленген жылқылардың саны мен табылған жылқылардың ендерінің әр түрлі болуының арасында бір байланыс жатқандай.
Ғалым М.П. Грязнов І Пазырық қорғанынан табылған аттардың еніне қарап, олардың әр түрлі екенін дәлелдейді. М.П. Грязновтың пайымдауынша, «скиф қорғандарында жерленген аттар тайпалық құрылымның, тайпалық одақтың болғанын дәделдей түседі» – дейді. Қорғанда көмілген аттарды одақтас тайпалардың сыйы ретінде қарастыру керек. Жерленген көсемнің қарауындағы одаққа болжаммен қанша тайпаның кіргенін ендері арқалы анықтауға болады. Қорғанда жерленген аттардың әр түрлі таңбасы әр тайпаның меншігінде болғанын дәлелдейді [86, 85 б].
Төрт түлік малға ен салу ежелден бері келе жатқан дәстүр екенін қорғандарда жерленген жылқылардың енінен көруге болады. Көшпелілердің өз меншігіндегі малға ен салу дәстүрі бүгін де қазақ арасында сақталған. Малға салынған ен мал араласын кететін жағдайда немесе қарақшылар ұрлап кеткен малдарын қайтарып алуға ен таңбалар үлкен септігін тигізген.
Қорғандарда табылған жылқылардың әр түрлі ендеріне қарап ғалымдар екі түрлі пікір айтады. Біріншісі, қазақ халқында бүгінгі күнге дейін сақталған, адам қайтыс болған үйге көмек көрсету, мал беру ғұрпы, яғни сый арқылы келген мал. Ал екіншісі, қайтыс болған адамға барымта жолмен келген малдың болуы да мүмкін дейді. Одақтас тайпалардың әкелген аттарды мәйітпен бірге салу, Таулы алтайлықтардың жергілікті дәстүріне айналған деп болжауға болады. Егер рулық одақтың болғанын есепке алатын болсақ, онда жерленген жылқылар қайтыс болған адамға дәстүрлі сый арқылы келген.
Жерлеу рәсіміне қатысты Таулы алтайлықтардың тағы бір өзіндік ерекшелігі жылқыларға көркемделген ат-әбзелдерімен сән-салтанатты түрде әшекейлеген. Салтанатты әшекейленген жылқыларға жегілген ағаш арбаның үстіне мәйітті отырғызып ел аралаған. Мұндай қайың ағашынан жасалған ағаш арбаның нұсқасы Пазырық қорғанынан табылды. Қорғанда төрт ат жегілген ағаш арба жерленген. Бұл ат арбаның дөңгелегіне дейін қайың ағашынан жасалған.
Таулы Алтай, Минусинскі, сарматтардың мәдениетінде ортақ мәнермен қатар, айырмашылықтар да кездеседі. Алтыннан, қоладан жасалған бұйымдарды әшекейлеуде «аң мәнері», киім үлгілерінің ұқсастығы. Ортақ дәстүр мен қолөнердің ұқсастығына қарамастан, әр тайпаның өзіндік ерекше тұстары бар. Қорғандарда жерленген жылқылардың бәрінің жалы мен құйрығы қырқылған. Аттың жалындағы қылының ұзындығын 25 см. қалдырған. Алтайлықтарда жерленген жылқылардың құйрықтарының түйіп байлаған немесе бұрым қылып өру дәстүрі болған. Пазырық қорғандарында жерленген аттардың жартысының құйрықтары бір рет байланып, қалғандарының құйрықтары бұрым болып өрілген [86]. Бұл ғұрып алтайлықтарға ғана тән. Мұндай ғұрыпты біз Берел қорымындағы №10, №11 қорғандардан табылған жылқылар арқылы да дәлелдеуімізге болады. Осы қорғандағы аттардың жалдары әдемілеп қырқылып (күзеліп), араларынан 3- 4 шошақ қалтырып оны әдемілеп буып қойып отырған, ал құйрықтары бұрымдалып өрілген. Моңғол жеріндегі Ноин-Ула қорғанында бұрымдарын бөлек кесіп, мәйітпен бірге жерлеген. Бұл рәсім басқа сақ тайпаларында кездеспейді. Мұндай дәстүрді аймақтық, рулық ерекшеліктерге жатқызамыз [93].
Жалпы алғанда, соңғы кездегі археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде Берел қорымынан 70-ке жуық ат мүрделері табылды.
Берел қорымындағы ірі қорғандардың бірі №11 қорғандағы аттарды салтанатты түрде ерттеген және бастары маскамен безендірілген (3 ат). Ат әбзелдері барельеф техникасымен түрлі тәсілдерді қолдана отырып, сақтардың аңдық стильінде ағаштан жасалған ат әбзелдері, одан басқа бұйымдар: таутекелер, арқарлар, бұлан және құс грифондары көптеп табылды. Осы табылған бүкіл заттардың беткі бөліктерін алтын фольга және қалайымен әшекейлеген.
Көсем аттарының тауешкі мүйізі сипатында ағаш мүсін мен салтанатты маскамен безендірілуі өте терең түсінікті береді. Ат маскалары және ағаштан жасалған тауешкі мүйіздері үш атты өзінің ерекше сәнділігімен, безендірілуімен басқа аттардан ерекше бөліп тұр. Көсемнің үш атының маскамен безендіріліп тұрған таутекенің мүйізі көсемнің қасиетті адам екенін, таңдаулы билеуші және оның ата-бабаларының рухы мекендейтін аспан әлемімен байланыстырылып тұрғанымен түсіндіріледі. Дәл осындай жерлеу рәсімдеріндегі аттар көсемнің «о дүние» табалдырығына қиналмай жетуіне көмегін тигізеді және сонымен бірге о дүниенің өзінде де жауларымен шайқаста желеп- жебейді деген діни-мифологиялық түсініктерді қалыптастырған [16]. Қабірге тек жирен аттардың жерленуінің өзі де күнге табынушылықты және сақтардың космостық түсінігінің молдығын көрсетеді. Әрбір атты сақ тайпаларының конфедерациясына кіретін түрлі рулар тарапынан құрбандық үшін әкелінген аттар деп пайымдауға болады. Сақтардың дүниетанымын, бейнелеу өнері мен салт-дәстүрлерін де атпен байланыстырамыз.
Жылқыкөшпелілердің ертеден келе жатқан пір тұтатын түліктің бірі болып табылады. Көшпелілердің үнемі көшіп- қонуында көліктің негізгі түрі, өзара тайпалар арасында соғыстың жиі болып тұруы атты әскер рөлінің жоғарыекенінбайқатады. Азық ретінде ет-сүтін пайдаланған. Сондықтан да, жылқымен жерлеу өзінше бір мифологиялық сипатты береді. Жерленген адамның жанына өзінің атының бас сүйегін темір шотпен ұрып өлтіріп, қоса жерлеген. Жерлеу рәсімдеріндегі жылқының саны жерленген адамның сол қоғамдағы алған рөлін, дәрежесін айқындатады. Жерленген адамның әшекейлерін немесе қару- жарағын, күнделікті пайдаланатын заттарын жанына қойған. Көшпелілер мәдениеті өзіне тән болын отырған археологиялық ескерткіштері арқылы өзінің ерекшелігімен, құпиялығымен әлемді қызықтыру үстінде.
Сақ-скифтердің бейнелеу өнерінде жылқымен байланысқан бірнеше композициялар бар. Жылқы, жылқының басын, жылқының тұяғын біз Амудария, Катанды, Сағлы-Бажы, Берел ескерткіштеріндегі белдіктің әшекейі мен аттың әбзелдерінде, бас киімінде т.б. заттарда кездестіреміз. Савроматтардың өнерінде көбінесе жылқының басы, тұяғы белдік пен ат әбзелдің әшекейлерін көркемдеуде қолданылады. Осындай әшекейлердің элементі скифияда кең тараған. Мысалы Аржан-2 қорымынан адамның бас киімінің әшекейі ретінде жатқан жылқының көрінісін берген [83, 38- 40 б].
Жоғарыда келтірілген деректен ерте көшпелілердің мәдениетінің басқа да территорияларға тарап, мәдени ұқсастықтардың пайда болып отырғандығын байқаймыз. Сонымен бірге, ертеден жылқыны дәріптеп, күнге құрбандық ретінде шалып отырған. Бұл жазбаларға дәлел ретінде Берелдегі он үш жылқының жирен (күн түсті) болуының күн культінің көрінісі [58, 2- 7 б].
Аттар Алтайдағы сақ-скиф дәуірінде, жерлеу ғұрпында тұрақты бөлшек сипатында болған. Оған дәлел, Алтайдағы осы дәуірді қамтыған зерттелген барлық обалардан аттардың мүрделері табылды [118, 192 б].
Жерлеу рәсіміне қатысты Таулы Алтайлықтардың тағы бір өзіндік ерекшелігі жылқыларға көркемделген ат-әбзелдердермен Күнге табынып құрбандыққа жылқыны шалуы ерте көшпелілердің арасында кең тарап, дүниетанымының бір бөлшегін айқындатады. Жылқыны құрбандыққа шалу үрдісі Оңтүстік- Батыс Алтайда аттың бас сүйегін темір шотпен (чекан) ұрып, адаммен бірге жерлеген. Бұған дәлел Берелдегі табылған аттардың бас сүйектерінде темір шоттың ізі бар. Бұл үрдіс өзінше бір күрделі және діни қөзқарас сипатын алады. Лабораториялық-тәжірибелік ғылыми зерттеудің нәтижесінде шотпен ұру әдісінде аттың қаны ішінде қалып қояды. Қан өмірдің көзі екені бәрімізге белгілі. Көшпелілердің түсінігінде атты толықтай, яғни қанын төкпей құрбандыққа шалуы, сол кездегі күнге деген сенімнің берік болғанын көреміз. Ал қазіргі кездегі түсініктер арабтардың дәстүрінің бөлшегі ретінде қарауымыз қажет.
Жылқы малының қазақ дүниетанымында да алатын орны ерекше. Оны біз жыр-аңыз, ертегілерден-ақ көруімізге болады. Бұл орайда жылқы малын тіршілік тынысының бір тірегі еткен әрісі көшпелілердің, берісі қазақ халқының да жылқы түлігі туралы ғасырлар сынынан өткен өзіндік талғам-танымы бар. Ақанның Құлагерін шаппай танитын атбегі Күреңбайдың көрегеңдігі таң қалдырады. Тіптен, «Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ» сынды өлеңді дүниеге келтірген Абайдың, «Құлагерді» жазған Ілиястың да талғампаз сыншы болғаны күмән тудырмайды. Сондықтан да, жылқы малы «төрт түліктің патшасы» деп аталуы бекер емес. Дәлел ретінде қазақ дүниетанымында көптеген наным-сенімдер, салт-дәстүрлер жылқымен байланысты. Қазақ халқында ас беру дәстүрі жақсы сақталған. Адам қайтыс болғаннан кейін жыл өткен соң, адамды құрметтеп о дүниеге шығарып салады. Ал сол адамның тұлданған атының жал-құйраған күзеп жібереді. Тұлданған аттың күзелуі соғым малын күзеуге ұқсас. Айырмашылығы, тұлданған аттың кекілін жоғары көтеріп, төбесіне мықтап түйеді де, ұшын бірлестіре шырпиды. Тұлданған аттың үстіне адам отырмайды. Жылқымен байланысқан дәстүрлер адам баласы дүниеге келгеннен-ақ басталады. Анасы баласын дүниеге әкелуін жеңілдету мақсатымен жылқыны үйге кіргізіп, ананың кеудесін иіскетеді. Сонда анасы жеңіл, әрі тез босанады. Одан кейін ауру адамды емдеуде бақсылар дұғаларын оқып, көк (ақ) жылқыны шақырады, жылқы келіп аурудың басын иіскеп кетеді екен [105, 4- 5 б].
Міне, осы келтірілген деректерден жылқының ерте көшпелілер дүниетанымында алатын орнын көруге болады. Бұл деректер, әрине, жеткіліксіз. Жылқыны сақ-скифтердің дәріптеуі Бактрия мен ежелгі ахеменидтік Иран жерінде де кездеседі. Бұл жағдайданирандықтар мен сақтардың этно-мәдени байланысын көруге болады. Үнділер мен ирандықтарда жылқымен байланысты мифологиялық түсініктердің ұқсас екенін жылқылардың атауларынан, поэтикада қолданылатын эпитеттер мен салыстырулардан, мифологиясы мен космогониясының негізгі түсініктерінен аңғаруға болады [96, 37- 45 б].
Көшпелілердің өзіндік дүниетанымы болғаны анық. Дүниетаным, оның ішінде діні, ғұрыптары мен наным- сенімдері осы тайпалардың тарихында үлкен орын алған. Ежелгі діни-мифологиялық жүйенің басты элементтерінің бірі және ерте заманнан бастап күні бүгінге дейін сақталған рәсім- құрбандық шалу. Соған лайық және ең жоғарғы құрбандық- адам болғаны белгілі. Алайда, уақыт өте келе, адамдардың орнына жабайы жануарлар мен үй жануарлары келді. Әрбір діни-мифологиялық жүйедегі құрбандық шалу рәсімі өзіндік талаптарын қатаң сақтап, құрбандық малы ерекше бір иерархия сатысын құрағандай. Мысалы, ежелгі үнді брахмандық мәтіндерде құрбандықтың иерархиялық сатысы берілген: адам- жылқы- бұқа- қошқар- тау ешкі [3, 84- 95 б].
Жылқыны құрметтеу, дәріптеу ерте көшпелілердің діні мен мифологиясында маңыздылығымен және күрделілігімен ерекшеленеді. Жылқы малына негізделген ғұрыптар Грек, Парсы жазба деректерінде көптеп кездеседі. Алайда, бұл деректер толықтыруды қажет еткендіктен, біз археологиялық деректерге сүйене сөйлеуді жөн көрдік.
Көп жылдық зерттеулер нәтижесінде, Таулы Алтайдағы ерте көшпелілер қорғандарынан көптеген аң мәнерінде жоғары шеберлікпен жасалған заттар табылды. Ұландырық, Ақ-Алаха, Үкек, Юстыд, Барбұрғазы, Берел қорғандарында заттардың жоғары деңгейде сақталуы және олардың орналасуына байланысты сол заттың функциясын айқындап, мазмұнының ашылуына үлкен септігін тигізді.
Табылған заттардың көп бөлігін күрделі мәнерде ағаштан жасалған бұғы, жылқы, тау ешкі мен құс бейнелері құрап, жерленген мәйіттің сакральді бас киімін әшекейлеп тұрған. Негізгі айта кететін мәселе, бас киімде әшекейленіп берілген бейнелердің формасы мен түрлері, мәйіттің жынысы мен жасын ерекшелеп, арнайы ғұрыптық киімнің өзіндік бір бөлігі ретінде қарастырылады. Былғарыдан, киіз және қайың қабығынан тігілген бас киімдердің қалдықтары сараптама негізінде анықталуы нәтижесінде алтайлық бас киімдерден айырмашылығы көп емес [27, 112-114 б]. Таулы Алтайда бұл уақытта бас киімнің екі түрі тараған. Олардың бірі екіншісіне қарағанда кең тарап, конус формасы тәріздес және ұшы үшкірленіп келген. Мәйіттің желкесі мен құлағын жауып тұрады. Бұл ерлердің бас киімі іспетті. Ал екіншісі, «кепеш» (балалар қалпағы) тәрізді, яғни құлақ пен желкені жауып, әйелдер мен балалар жерлеуінде көптеп кездеседі [3, 49- 50 б]. Бірақ бұл бас киімнің екі түрлілігіне қарамастан, екеуінде де ағаш немесе былғарыдан жасалған, көптеген түрлі- түсті аппликациялар, тігілген алтын тоғалар зооморфты бейнелермен әшекейленген. Кей жағдайларда шаш қою үлгілірі де қосылып, күрделі бір құрылыстың керемет үйлескен түрін береді [27, кесте. ХХVІ, 2 б]. Бұл ғұрыптық бас киімдердің биіктігі қатардағы көшпелілерде 40- 50 см, ал беделді адамның жерлеулерінде 60-65см. жеткен [3, 84- 95 б]. Мысалы, Пазырықтағы №5 қорғаннан табылған қос жылқы бейнесін атап айтуға болады.
Алтайлықтардың бас киіміндегі көптеген зооморфты бейнелердің ішінде негізгі орынды бұғы мен қос жылқы бейнесі алған. Осындай қос бейнелер бас киімдерде сакральді (қасиетті, киелі) нышанның көптеп кездесіп, қайталанып отыруы ерте көшпелілердің дүниетанымындағы жерлеу ғұрпына қатысты өзіндік түсініктің айнасы болып табылады. Киелі бейнелер мен мифологиялық жануарлардың пайда болу үрдісі қатардағы рәсімдер, тыйымдар мен белгілі шектеулермен байланысты. Алтай өнерінің көпжылдық үрдісін жалғастырушы және жасаушы, сол саламен айналысатын шеберлер болған-ды. Бұғы мен жылқы мүсіндері біркелкі көлемде және пропорциядасипатталып, ал мүсіннің функциясы оның формасын белгілі дәрежеде бейнелейді. Алтайлықтардың ағашты өңдеу өнері өзіндік бірнеше кезеңдерден өтеді. Өңдеу барысында өткір жүзді, бір қырлы және ұшы үшкір пышақ қолданылған:
1. ағашты таңдап алып, мүсіннің негізгі пластикалық пішінінің контурын шығару;
2. ағаштың негізгі пошымын шығару, яғни дене мүшелерін айқындау:көздерін, ауызын, тұяқтарын ою, әшекейлеп бояу. Осы ретте, орнатылатын құлағы, мүйізі, құйрығы үшін ағашты бізбен (колизвар) тесу;
3. мүсінді өңдеп, жұқа алтынмен қаптау және ұсақ әшекейлік, сәндік бөлшектермен толықтыру.
Бұл ретте, ежелгі алтайлықтардың мүсінді жасау үшін бірнеше материал қолдануы тән. Сақталған жылқы мүсінінің фрагменттеріне қарап, мүсінді жұқа былғары және алтынмен қапталған бұғының немесе тау ешкінің мүйізін әшекелейді [3, 84- 95 б]. Белгілі жылқылардың бейнелері әр түрлі болғанымен, кей жағдайда шебердің жылқыларды бірдей, яғни симметриялы етіп бейнелегісі келгені сезіледі. Алайда, жылқылар бір бірінен көлемімен, қалпымен, ең бастысы, жынысымен ерекшеленеді. Жылқы мүсіндерінің көлемі: ең үлкендерінің биіктігі 7- 8 см, ал ең кішілері- 2,5- 4 см. Бұл жерде, үлкендері тек ересек мәйіттерде болса, кішілері, әрине, балалар жерлеулерінде табылады [3, 84- 95 б].
Қазақ Алтайындағы Берел қорымындағы №10 қорғаннан табылған жылқы мүсінін жоғары шеберлікпен жасағандығын атап айтуға болады.
М.П. Грязновтың, С. И. Руденконың, К.А. Ақышевтың еңбектерінде бас киімнің әшекейі ретінде қос жылқы сәндік симметрия белгісі деп қарастырылады [86, 341; 13, 276- 277; 100, 45 б]. Алайда, қос жылқы сакральді (қасиетті, киелі) бас киімнің симметриясы ғана үшін емес, осы жағдайда, біздің пайымдауымызша, қос бейнелі композиция өзіндік ішкі мазмұнын сақтағандай. Кейбір қос жылқы бейнелерінде жынысына байланысты айғыр, ал кезектегі екінші жылқы, кішіректеу келіп, бие немесе құлын белгілерін сақтаған. Осыны негізге ала, ежелгі алтайлықтардың дүниетанымы бойынша, қос жылқы қайтыс болған адамды о дүниеге шығарып салушы және “мәңгілік жайылымда” жайылып, иесіне жаңа жылқыларды дүниеге әкеліп, бақидағы жылқыларын көбейте түседі. Бұл қос жыныстылық нышан хақында сипатталып, белгілері сонау Сібір неолитінде пайда болған [106, 305- 306 б]. Ал З.С. Самашевтың пайымдауынша, күрделі қос жылқы композициясы семантикалық қарама- қайшылықтың қосарлы (бинарлы) принциптерімен, екі жақты (дуальды) космогониялық түсініктермен және егіздер культімен байланысқан. Ежелгі үнділік егіз құдайы ашвин («жылқылар иесі» немесе «жылқыдан туған»), кей жағдайда қос жылқы бейнесіне енетін, сонымен бірге, әлем бәйтерегімен тығыз байланысты ашваттхамен сабақтасады. Яғни, олардың бейнесінде ежелгі үнді еуропалық егіздер культінің ізі көрінеді. Сонымен қоса, Оңтүстік Сібір петроглифтерінде кең тараған адам, бұлан, бұғы, жылқы және тағы басқа қос жынысты жануарлар бейнеленген. Мысал ретінде, Моңғолиядағы Хавцгайт жартастарындағы қос жылқы бейнесін алуға болады. Тағы бір көрініс, қос айғырдың бейнеленуі шайқас, арпалысты білдіреді, яғни оны көшпелілер дүниетанымында екі дүниенің бір-бірімен күресі деп қарастыруға болады [107, 22 б].
Басқа жағдайда, қос жылқы бейнесі бір типті болып келіп, бұны егіздер культімен байланыстыруға болады. Аңыз бойынша, үндіирандық егіздер культінде Ашвиннің ұлдары адамдарға байлық пен жаңа ұрпақ әкеледі. Ал, Ригведада аталған егіздер бірде қос жылқы жегілген күймедегі жас балалар, бірде қос жылқы бейнесіне енген. Е.Е. Кузьминаның пайымдауынша, дәл осы мифологиялық бейне, яғни қос жылқы бейнесі Түгіскендегі №55 қорғанда табылған [96, 106-107 б]. Мүмкін, түгіскендік қос жылқылардың аналогы ретінде Есіктегі қанатты қос жылқы және алтайлық қос жылқылар тобын жатқызуға болады. Ежелгі Қытай мифологиясындағы Фэйту және Цзюэти сиқырлы қос жылқылары жалпы үндіеуропалық шеңбердегі «әлемнің аспан аттарының» дәлелі сынды (Юань Кэ. 1965, 246 б). Мемлекетіміздің ел таңбасында берілген қос жылқы бейнесі де бекер емес.
Егіздер культінің көріністерінің бірі- егіз құлын туса, құлындарды құрбандыққа шалатын ғұрыпты айта кеткен жөн. Алайда, ислам дінінің келіп, тәңірлік дінді ауыстыруы бұл ғұрыптың негізгі семантикасы мен мазмұнын мүлдем өзгерткендей [110, 116 б]. Қос жылқының басы бейнеленген егіздер культінің көрінісі Еуразия территориясында өзіндік сипатқа еніп, көшпелілер өмірінде, дүниетанымы мен философиясында, діні мен дәстүрі, ғұрыптық рәсімдерінде ерекше мәнге ие.
Қазіргі уақытта, бір ауызды шешім қабылданбаған, күн символы болып табылатын- жылқыны Еуразия аймағында кең тараған, күн символын білдіретін бұғы бейнесі ауыстырды ма, әлде, бұғы бейнесі мен жылқы бейнесі қатар өмір сүрді ме? деген сұрақтар әлі шешімін толықтай таппай отыр. Ал біздің ойымызша, күн бейнесіне енген жылқы культі бұғы бейнесінен кейін пайда болды. Өйткені, скиф-сібір мәдениетінің қайнар бастауы Еуразия кеңістігінде, яғни Тува, Қазақстан жерінде табылған жәдігерлерді б. з. б. VІІІ-VІІ ғғ. деп, кейін б.з.б. ІХ- VІІ ғғ. мерзімдейді. Оны біз скиф- сібір аң мәнерінде жасалған заттардан басқа Моңғолия, Ресейлік Алтай, Қазақ Алтайы, Қытай Алтайының аймақтарында табылған көптеген бұғы тастар, жартас суреттері және Ордостан кездейсоқ табылған қола заттар арқылы білеміз. Аржан қорғанынан табылған бұғы таста цилиндр формасындағы күн бейнесі бейнеленген. Қорғанда, кейінірек пайда болған, күн нышанындағыбұғы бейнелері де бар [83, 41- 43 б]. Дәл сондай күн нышанындағы үш цилиндр бейнесі Шығыс Қазақстандағы Майемер қорымында да кезігеді. Жалпы бұғытастар- Орталық Азияның қола дәуірінің соңғы кезеңімен одан ерте темір дәуіріне ауысқан өтпелі кезеңіндегі (шамамен б.з.б. ХІІІ-VІІ ғғ.) көшпелі тайпалар мәдениетінің бір қырын айғақтайтын ерекше тұрпаттағы жәдігерлердің бірі. Бұғытастар Ұлы даланың барлық аймағынан ұшыраса бермейді, олар Еуразияның оқшау-оқшау, яғни жекелеген өңірлерінде, атап айтқанда бір-біріне түйісіп жатқан Моңғолияның солтүстік-батыс өңірінде, Ресейге тәуелді Тыва республикасы мен Таулы Алтай өлкесінде, Қазақ Алтайы мен Қытай Алтайында кездеседі.
Өңірлерде шоғырлана орналасқан бұғытастар Алтайды мекен еткен сақтардың белгілі бір тайпасының діни-ғұрыптық, тотемдік дүниетанымында жер-суға, көк пен тәңірге, ата-бабаларына сыйынып, табынатын діни-ғұрыптық рәсім өткізетін киелі орындары болуы мүмкін. Алтай скифтері өнерінде екі немесе қос басты жылқылар бейнесі ер-тұрманның әшекейлерінде ойылып жасалған [27]. Екі басты бейне әртүрлі халықтарда, әр уақытта өмірдің қилы сәттеріндегі тіл-көзден сақтаушы және қорғаушы қызметін атқарған.
Жоғарыда келтірілген деректерді негізге алсақ, күндік нышандағы бұғытастар ертеректе пайда болып, кейіннен оны бұғы бейнеленген бұғытастарауыстырса, жылқы, қос жылқы бейнелері бұғы бейнесінен кейінірек пайда болған деп пайымдауға болады. Қасиетті Авеста гимндерінде күнді «жүйрік жылқылы» деп атайды, соған сәйкес, соңғы қола ғасырында, күн культімен байланысқан, Орта Азиядағы бұғылы тастар мен керексурларды атауға болады. Ал күнге құрмет ретінде құрбандыққа жылқы шалынған [106, 215- 216 б]. Еуразия далалық аймақтарында өмір сүрген көшпелі массагеттер күннің құрметіне жылқыны құрбандыққа шалған [97, 79 б].
Қарастырылған жылқы, қос жылқы бейнелері арқылы ерте көшпелілердің дүниетанымын айқындауға болады. Күрделі қос жылқы бейнесі семантикалық қарама- қайшылықтың қосарлы принциптерімен, екі жақты космогониялық түсініктермен және егіздер культімен байланысқан. Сонымен қоса, жылқы ерте көшпелілердің ұғымында осы дүние мен бақилық арасындағы байланыс буыны ретінде есептелген. Біздің ойымызша, қос жылқы бейнесі ерте көшпелілердің құрметтеп пір тұтатын құдайы болуы мүмкін.
Тағы бір айта кетерлік мәселе, «бәй» сөзінің мағынасы, яғни «бәйтерек», «бәйге». «Әлем бәйтерегі» өз алдына бір мәселе. Ал «бәйге» сөзіне тоқталсақ. Сақтар күнге, яғни құдайға ең жүйрік тіршілік иесін құрбандыққа шалады [97]. Ал ең жүйрік тіршілікті жарыстырмаса, немесе «бәйгеге» қоспаса, қайдан білген? Сонымен, «бәйге» сөзі- «бәйге», я «күнге», «құдайға» дегенді білдіреді деп пайымдауға болады.
Осыдан, ерте көшпелілерде жылқы культі болып, өзіндік бір ерекшелігімен сипатталып, жалпы көшпелілер дүниетанымында маңызды орынды алған.
Қорытындылай келе, жылқы ерте көшпелілер өмірінде маңызды орынды алды. Қазіргі кездегі жылқыны құрметтеу, дәрәптеу тарих сахнасына ерте көшпелілердің келуімен тығыз байланысты. Сонымен, ежелгі және орта ғасырлардығы жылқымен байланысты түрлі идеологиялық түсініктер орасан зор үлкен территорияны қамтыды. Осыдан біз түрлі этникалық топтардың арасынан негізгі ұқсастықтарды іздеуге тырыстық. Еуразия даласында мекен еткен көшпелі тайпалар арасында жылқы малының культі полисемантикалық екенін дәлелдеуге тырыстық.
Ертедегі мәдениетіміздің қалдықтары тарих сахнасында өз құнын жоғалтпас деп ойлаймыз.
ОРЫТЫНДЫ
Шығыс Қазақстан мен Таулы Алтайдағы ерте темір дәуірінің тоң басқан ескерткіштері сақ-скиф заманының жарқын да жоғарғы мәдениетінің өзіндік куәсі іспеттес.
Алтай тауларын мекендеген ерте көшпенділердің негізгі шаруашылы – жартылай көшпелі мал шаруашылығы болып табылып, оның басты екі бағыты жылқы және қой шаруашылығы екені анықталды.
Темір дәуіріне дейінгі алғашқы қауымдық шаруашылықтың күші болып табылатын отырықшы бақташылық және малшылық күн көрістен жартылай көшпелі мал шаруашылығына өту тайпалардың өмірі мен тіршілігіндегі ірі экономикалық өрлеу болып табылады.
Скиф-сақ заманындағы тайпалардың қиын да күрделі құрылыс техникасын меңгергенін тоң басқан қорғандардан табылған жерлеу камераларындағы қима тағандар дәлелдейді. Жарлытай көшпелілікті меңгерген адамдардың қыстауларының болуын олардың жылда көшіп келіп отыратын тұрақтарының орындарынан білеміз. Сондай-ақ, тұрмыстағы тіршілік еткен тұрақтарының басқа түрі төрт немесе бес дөңгелекті, сырты қайың қабығымен, киізбен жабылған шатырлы арбалардың болғанынан қазба жұмыстары барысында табылған арба қалдықтары айқын көрсетеді.
Баспананың эволюциясының келесі сатысы келе-келе көшпелі мәдениеттің аса құнды деректерінің біріне айналған қазақтың киіз үйіне әкелді. Жерлеу құрылыстары, қима тағандардың құрылымдары, көне заманғы архитектура қазіргі кезде қазақ халқының этнографиясы мен архитектуралық дамуында өз жалғасын тапты.
Ескерткіштерден табылған тұрмыста қолнанылған қола, темір заттар мыс қорыту, темір балқыту ісінің маңызды болғанын, әрі оның орасан үлкен ролі болғанын айқындайды.
Мыс, қалайы, алтыннан құйылған заттардың табылуы Алтай тауларының кен байытудың орталығы саналғандығын куәләндырады.
Берел ескерткіші табиғи ауа райының ерекшеліктеріне бейімделе ірі тастардан тұрғызылған үлкен қорғандар астындағы қабірлерде тоңазу линзасын құрайтын белгілі бір жағдайлар жасала тұрғызылған. Онда көшпелі ақсүйектерге мәңгілік мекенінде қажетті заттары бірге көмілген. Мәңгілік тоңның арқасында киімдері, ат әбзелдері, ағаш бұйымдар, ертоқым, маталар мен киізден жасалған тұтыну бұйымдары сол қалпында сақталып жеткен. Бұл ескерткіштің «Алтай кереметі» деп аталуы да сондықтан.
Мәңгілік тоңмен қатар жасанды тоң қалыптастыру технология арқасында «мәңгілік дүниеге» ұзатылған көсемдер мен ақсүйектердің жерлеу ескерткіштерінен осы күнге дейін бастапқы қалпында сақталған артефактарға қарап көшпелі мәдениеттің жоғарғы деңгейде дамығанына көз жеткіземіз.
Алтайлықтардың өнерінде мәнді болып келетін жабайы аңдардың, грифондардың жануарларға атылып жатқан суреттері көп кездеседі. Мүмкін бұл олардың үнемі көршілерімен соғыс жүргізіп отырғандығының белгісі шығар.
Алтайдағы тоң басқан қорғандарда жүргізілген археологиялық зерттеулерді қорыта келіп соңғы бірнеше онжылдықта сақ-скиф кезеңінің өте бай археологиялық материалдары жиналған деп айта аламыз. Осы деректерді қалпына келтіру, мұражай қорларына тапсыру, ғылыми еңбектер ретінде жариялау, мектеп оқулықтарына жеке параграф етіп енгізу болашақтың ісі. Олай ету қазір егеменді ел болғанда, өткендегі мәдени мұраларымызды түгендеп, соларды еске түсіріп, қалыпқа келтіріп жатқан кезде, бүгінгі және келешек ұрпақтардың жадына тағы бір қайталап жеткізіп қою үшін аса қажет.
Берел кезеңіндегі сақ мәдениетіне тән басты белгілер: қорғандар тастардан үйіліп, қабір шұңқырда ағаш бөренелерден қима-табыт орналасады және мүрделермен бірге әдейі өлтірілген жылқылар да жерленді. Бұқтырма өзенінің оң жағасындағы биік таулы аңғарда орналасқан Берел қорымындағы Үлкен Берел, № 10, 11 және № 18 қорғандарды тайпа немесе тайпалық одақтың басшылары мен оның туысқандары, ал басқа бір-екі жылқы жерленген қорғандарда жанұя басшылары немесе жауынгерлер жерленуі мүмкін. Берелдегі мәңгілік тоң басқан «патша қорғандарында» қатып мумияланған адамдарды табу нәтижесінде жаратылыстану ғылымдарының қазіргі жетістіктерін пайдалана отырып адам мүрдесінің жақсы сақталуына байланысты бабаларымыздың этникалық кескін-келбеті мен генетикалық кодын анықтауға мүмкіндік туды. Сондай-ақ сол уақыт тұрғындарының материалдық және рухани мәдениетін, Алтайдың ежелгі фаунасы мен флорасын, көрші халықтармен этномәдени байланыстарын айқындауға алғашқы қадам жасалды. Қорғандардан табылған ат әбзелдеріндегі ағаштан ойылып, сыртын алтын-күміспен аптаған, сондай-ақ мүйізден ойылып боялған әртүрлі «аң стиліндегі» мүсіндер мен оюлы әшекейлер сақ-скиф әлемінің озық туындылары болып есептеледі.
2003 ж. тарихи құнды ескерткіштер мен туризм бағытына арналған «Мәдени мұра» бағдарламасына сай бүліну деңгейінде тұрған және жоғалып бара жатқан ескерткіштерді қайта жаңғырту жұмыстары қарастырылып отырған өңірге де өз әсерін тигізді. Оған дәлел ретінде 2003 ж. бері Шығыс Қазақстан өңірінде жүргізіліп келе жатқан археологиялық қазбаларды атап өтуімізге болады. Оның ішінде З.С. Самашевтің басқаруындағы археологиялық экспедицияның майемер мәдениетіне, берел кезеңіне жататын қорғандардағы зерттеулерін, қорымындағы қазбаларын ерекше айтуға болады.
