Таулы Алтайдағы тоң басқан қорғандардың бір бөлігі аталған облыстың Қарақол өзенінің Урсул өзеніне құятын тұсындағы Укок үстіртінің Башадар жазығына орналасқан. Башадар қорымында 60-қа жуық қорғандар есепке алынған. Біз солардың екеуіне тоқталып өткенді жөн көрдік.
Бірінші Башадар қорғаны. Аса ірі көлемдегі бұл қорған тас үйіндіні қоса есептегенде биіктігі 10 м, диаметрі 70м.
Тас үйіндінің астындағы қабір шұңқырының көлемі 40 шаршы метр. 6 м тереңдіктегі шұңқыр түбінде жуан бөренелерден құралған қабырғалары бір қабатты қима таған қойылған.
Қима тағанның оңтүстік және солтүстік қабырғаларын бойлап жоғарғы жағында крест тәріздес ойығы бар үш бағана қойылған. Ойықтарға көлденеңінен жуан бөренелер қойылып, олардың үстіне жіңішке бөренелер қатар-қатар төселген [34,140 б].
Қима тағанның ішіне астау табыт орнатылған. Астау табыт көпжылдық бүтін қарағайды ойып жасалған. Табыт ішінен басы шығысқа қаратылып, арқасына жатқызылған жас жігіттің мәйіті табылды. Бас сүйегіне трепанация жасалған із бар. Сондай- ақ, қол, аяқ сүйектерінде бальзамдау үшін консервант сұйықтықтарды енгізуге арналған тесіктер тесілген.
Қабір шұңқырының солтүстік бөлігіне аттар жерленген. Олар әшекей бұйымдармен сәнделген, әбзелдермен жабдықталған.
Бірінші Башадар қорғанының қабір шұңқырын зерттеу барысында алтын әшекейлер, жібек матаның қалдықтары табылған.
Сондай-ақ, қабір шұңқырының оңтүстік қабырғасы тұсынан мүйізден жасалған тоғыз дана жебе ұштары, екі қыш ыдыс алынды [34,143 б].
Екінші Башадар қорғаны. Екінші Башадар қорғанының биіктігі 7, 5 м, диаметрі 65 м. Тас үйіндінің астындағы қабір шұңқырында жуан бөренелерден құралған, қабырғалары бір қабатты қима таған қойылған. Қима тағанның еденіне қалың тақтайлар төселген. Қима тағанның төбесіне қырықтан астам қабат қайыңның қабығы төселіп, оның үстіне антисептикалық қасиетке ие қарта жоңышқа (курильский чай) салынған [34, 310 б].
Қима тағанның ішіне екі астау табыт қойылған. Олар көп жылдық самырсын ағашын үңгіп жасалған. Астау табыт ішіне ер адам мен әйел адамның мумияланған денелері жатқызылған.
Астаудың бетін жапқан тақтайға бірінен соң бірі тізбектеліп келе жатқан жолбарыстар бейнесі ойып салынған. Сол жақтағы ең соңғы жолбарыс бейнесінің астына бұғы бейнеленген. Саркофаг қақпағының бетіне ойылып бірінен соң бірі жүріп келе жатқан төрт жолбарыс, екі қабан, үш тау ешкінің бейнелері салынған.
Қабір шұңқырының солтүстік бөлігіне бірнеше қатар етіліп аттар жерленген. Олар әшекей бұйымдармен сәнделген, әбзелдермен жабдықталған.
Екінші Башадар қорғанынан екі жұп ер адамның аяқ киімінің қалдықтары, әр түрлі төрт белбеудің бөліктері, қылшықты кілем қалдықтары табылды [34, 230 б].
Бірінші Башадар қорғаны б.з.д. ІV ғасырдың екінші жартысы, екінші Башадар қорғаны б.з.д. ІІІ ғасыр деп белгіленеді [34, 418 б].
Сақ тайпаларының жерлеу ғұрыптары андроновшылардың жерлеу ғұрыптарынан өзгешелеу. Қола дәуірі ескерткіштеріне мәйітті тас жәшіктерге жатқызып, тас плиталармен қоршау тән болса, Алтай тауларын мекендеген сақ тайпаларына топтық қорғандар мен тас және топырақ үйіндісі биік обалар тән. Үйіндінің биіктігі мен оба диаметрі жерленушінің беделі мен қоғамда алған орнына сәйкес болса керек.
Әр түрлі рәсімдердегі жылқының рөлі бізге қилы деректер арқылы белгілі, солардың негізінде жерлеу жануары болып табылады. Үндіиран мен Үндіевропалық халықтарда жылқы өлім құдайының серігі деп танылған. [96, 72 б]. Бұл идеялар үндіевропалық әдеби жәдігер Ригведада көрініс табады. Аталмыш дүниетанымдық көзқарастар міндетті түрде ежелгі халықтардың жерлеу ғұрыптық кешендерінде тіркеліп, ұрпақтан ұрпаққа мұра ретінде берілуі керек еді. Мысалға Синташта қорымында жылқымен бірге арбаны көмген, бұл о дүниеге жету идеясын беру мүмкін, бәлкім өзге идяларды да беруі ғажап емес, себебі арбалар тек жауынгерлердің қабірлерінен қана шыққан. [35, 68 б]. Ал кейінгі замандарда, қазақтарда жылқыны иесімен қоса көму кейінге дейін сақталып, қазіргі кезде өлген адамның қабірінің басына бас сүйегін қояды. Әсіресе осы салт біздің қарастырып отырған территориялық кеңістіктің ареалына кіретін географиялық аймақта орналасақан Шығыс Қазақстан өңірінде жақсы сақталған.
Назар аудартатын бір жайт ол үндіарилар мен сақ-скифтер жылқыны патшаларға құрбандыққа шалып, ашвамедхты пайдаланған. [96, 37-38 б]. Дәстүрді толық сипаттамай, ашвамедхтың негізгі идеясы, жылқы малы өлген адамға күш, қуат береді деген түсінікте. Дәл осындай түсінікті біз Таулы Алтай территорясындағы пазырық материалдарынан көре аламыз. Яғни аспан тәңірісіне белгілі бір түстегі жылқы малын құрбан ету [96].
Адамды жылқымен қоса жерлеу жер бетіндегі әр- түрлі мәдениет есткерткіштерінен белгілі. Бұл салт жоғарғы аталмыш қазақтармен қоса, ежелгі германдықтарда, ортағасырларда француздарда, түріктерде, монголдарда [96, 45 б], және этнографиялық мәліметтер негізінде алтай халықтарында кеңінен таралған. Әр халықтың жылқы малы туралы түсінігіне тоқталмай, негізгі ой бұл жерде, жылқы арқылы өлген адамды о дүниеге аттандыру екендігін. Осындай жылқы малының жекелеген халықтардың мәдениетімен жерлеу ғұрыптарындағы рөліне қысқаша шолудан кейін, қолда бар материалдар негізінде Таулы Алтай субаймағын мекендеген ерте темір дәуірінің бақташыларының діни мифологиялық түсініктері мен жылқымен қоса жерлеу рәсімін жаңғыртамыз. Бұл орайда жерлеу ғұрпының маңызды екі көрсеткіші болып табылатын «қима таған» деп археологтар атайтын қабірішілік құрылым мен сол қабырға бойында бастарымен шығысқа қарай жерленген жылқыға назар аудару қажет. Қабылданған пікірлер бойынша пазырықтарда қабір ішілік құрылыс шынайы тұрғын үйдің иммитациясы [34, 137 б]. Бірақ та, әр түрлі этнографиялық және тағы басқа деректерді саралай отырып, қабірішілік құрылымды Таулы Алтайдың ерте темір дәуірінің бақташыларының шынайы үйлерінің иммитациясы болғандығына күмән келтіруге болады.
Жазба және археологиялық деректер ерте темір мен ортағасырлық көшпелілердің қима тағанмен таныс болса да, шаруашылық тұрмыстық негіздеріне сәйкес, көшпелі орта сай жылжымалы болуы мүмкін. Осыдан шығатын қортынды, қатардағы адамның обасын, көптеген руластарына сай құрылыс тұрғызған. Бұл бәлкім, көлік құралғысы болуы мүмкін (арба, күймелі арба және т.б) [20, 182- 183 б] не көшепелі үй (кйіз үй типтес), Геродоттың жазбасы бойынша скифтар ардайым көшпелі өмір салтын ұстанып, «не қала не қамалдары болмаған» ал, әйелдерімен балаларын ардайым өздерімен тасып жүрген [«олардың үйлері- күйме арбаларда»] [97, 46 б]. Осындай мәліметтер Страбонның еңбектерінде де кездеседі. Гиппократтың айтуы бойынша скифтердің күйме арбалары төрт және алты дөңгелекті болып, екі не үш бөлмелеі үйлердің негізінде жасалынған. Бұған Керчидан табылған саздан жасалған ойыншық арбалар дәлел бола алады. Осындай тұрғын үйлерді аландар мен өзге халықтарда болған. Қара теңіз жағалауының скифтері б.з.д IV ғ. бастап жерлеу камераларына көшпелілердің күйме арбаларының пішінің бере бастады. Ал Таулы Алтайдағы сақ көшпелілері өздерінің қорған үймелеріне киіз үйдің пішінің бере бастады.
Жоғарғыда келтірілген жайттар негізінде қатардағы пазырықтарда қабірішілік құрылыс шынайы тұрғын үйдің типін бергенімен ол стационарлы үй емес еді, біздің оймызша белгілі бір арбаның түрі болуы мүмкін. Сонымен қатар қабірдегі ағаш құрылыс, өзінің мөлшерлері мен сыртқы пішіні бойынша көлік құралының қаңқасын елестетеді. Осылайша қабірішілік құрылыс пен жылқылардың жерленуінің үйлесуі пазырықтардың о дүниеге аттану үшін, үндіевропалық мифологияға сай арбаларды пайдаланғанын түсінуге болады (Грач А.Д., 1993).Жылқы малын жерлеу камерасының сол жағына, бастарын шығасқа қарата қойылуы, [адамда осы бағытта жерлене жатқызылған], жоғарғы әлемге жетуі үшін қолдануы мүмкін, ежелгі халықтарда жоғарғы әлем түсінігі шығыс тараппен ұштасып жатқан. Бұл рәсімнің басталуы туыстары мәйітті арбаға қойып, руластарына апарып, көрсетіп, кейіннен жерлеу рәсімдерін жасаған, осы арада жылқы малы адамды о дүниеге жеткізу қызметін атқарған жол серік болған [66, 173 б].
Жеке тоқталып өтуде талап ететін негізгі мәселелердің бірі, пазырықтықтардың діни-мифологиялық жүйесінде жылқы малының рәсімдік мәні қалай пайда болды. Б. з. д ІІІ- ІІ м.ж орталық азияда үй жылқысының пайда болуы, батыс бөлікке тохарлардың миграциясыменен сәйкес келеді оларды жылқы сол кезде ақ қолданыста болған. Сондай -ақ бұл үдіріс Орталық азиямен шығыс азия территориясына үндіевропалықтар мифологиясындағы жылқы туралы мифтік түсініктермен ғұрыптардың дендеп енуімен сәйкес келді. Бұндай дәстүрді пайдалану қазіргі таңда үндіевропалықтармен алтай тілінде сөйлейтін халықтардың арасында ұқсастықтарды байқауға болады. Кей зертеушілердің пікірлерінше, Орталық азияда, жергілікті жабайы жылқыны қолға үйретудің алғы шарттары болуы мүмкін, кейін ол үдіріс жоғарғы аталмыш себептерге байланысты тоқтап қалуы мүмкін. С. П. Несторовтың ойынша жылқы малына қатысты рәсімдерге қарап отырып, үндіевропалықтарда жылқы образы бір тотемдік сипатта болуы мүмкін деген ой қорыту дұрыс емес, өйткені үндіевропалықтарда тотем болып бұғы мен бұқа малы болған М. И. Артамонов сақ- сібір өнерінде бұғы образы тұрақты сюжет болғандығын айтып, ерте дәуірде ол тек аңшылардың олжасы болып қана қоймай, үндіевропалықтарда кең тараған тотемдері болған [98].
Адамды жылқымен қоса жерлеудің мәнін түсіну үшін сақ- скиф мифологиясы мен космогониясындағы аттың рөлін ашу қажет. Бұл үшін олардың діни- мифологиялық түсініктері сақталған- түркітілдес халықтардың этнографиясындағы жылқыға байланысты ырым- тыйымдар, сенімдер мен ғұрыптарды қарастыру керек сияқты. Нәресте дүниеге келген ат - бәсіре мал енгізген [башқұрт, қарақалпақ, қазақ], азан шақырып ат қойып, атқа [ашамайға] отырғызып той жасаған көшпелілер ат пен батыр бір бүтін, өлсе - сүйектері бір жерде, тірі жүрсе оларға - бір өмір деп түсінсе керек. Арнау аттың иесін жерлеуге ерін теріс қарата ерттеп, жерлеу ғұрпын орындайтын керуеннің басын бастап барып, тек қатысып қайтуы [тұлданып], бар мәлімет бойынша пазырық мәдениетін жасаушылар көктем, не күз айларында жерленуі, қыста ірі көлемді, терең шұңқыр қазып, адамды жерлеудің оған үйінді тұрғызудың қиын болатындығы адамның өлгеннен кейін біраз уақыт сақталынып, жылы жыл мезгіліне қарай жерленуі мүмкін деген ойға итермелейді. Тұлданған ат бір жылдай үйірде жүріп, жыл өткен соң ерттеліп, үстіне иесінің барлық киімі салынып, қара киізбен жабылып, сосын барып сойылған. Жылқының бірге жерлеу қазақтарда ұзақ уақыт бойы сақталған. Мысалы, И. А. Кастанье былай дейді: “Случалось даже, что с покойником хоронили лучшую его лошадь” [99].
Салт аттылар заманында өлген адамға тың жылқы малын арнап, көлікпен қамтамасыз ету сыртында оған сыйыну, оны тамақтандыру т.б. мақсатында жылқыны құрбандыққа шалған. Жылқы құрбандыққа оба айналасында шалынып, еті түгел желініп, белгілі бір сүйектері [бассүйегі, құймышағы, тұяғы т.б.] бүтіндей, не сындырылып, не отқа жағылып күлімен бірге қабір шұңқыры ішіне, не үйінді шетіне қойылған. Сонымен бар мәліметтерге сүйене отырып, жерлеу ғұрпындағы жылқы екі мақсатта: өлген адамды о дүниеге жеткізетін желдей жүйрік, тұяғы тас қопарар, Көктен туылған, ер- тұрманды арғымақ пен сол адамды еске алу, тамақтандыру т.б. үшін құрбандыққа шалынатын жылқы ретінде пайдаланылған деген қорытынды жасауға болады. Қазақ Алтайындағы малшылар қауымы құрбандыққа көбінесе қой мен жылқыны шалғандай. №31 обада қыш құмыра ішінде қой омыртқасын салып, адамның оң жағына қойылуы, №71 обада ағаш раманың оңтүстік- шығыс бұрышында қой омыртқаларының ұзынша түрде жатуы, ал №32 обада адам сүйегі мен жылқы құймышағының табылуы осыны растайтындай. Сонымен қатар №11 және №10 оба үйінділерінің оңтүстік- шығыс, оңтүстік жақ шетінен де жылқы сүйектері кездескен- ді.
Мыңдаған үйірден жоғалған бір жылқыны біле алатын көшпелілер жылқының түсі, жүрісі, мінез-құлқына ерекше назар аударған. Көктен жаралған жануар жөніндегі наным- сенімге сүйене, ырымдай отырып ат мінген. Өлген адамға арналған жылқыны діни- мифологиялық түсініктеріне сай жерлеуге арнайы жасалған әбзел, әшекейлермен әсемдеген. Жерленген пырақтардың бассүйегін кебіндеп [маска жасап], арнайы тұмсығымен тік қойған. Тұмсығының үстіне қара түсті органика-киіз салынған жұмыртастар [№71 оба] салған жайт та кездеседі. Жол бастайтын жылқыларға ағаштан жасалған тау ешкі мүйізін тағып, төбесіне жолбарыс тәріздес грифон мүсінін қойған. Пуллэблэнктің айтуынша қытай мифологиясында chi-lin деп аталған [«көктен жаралған» дегенді білдіретін юечжий эпитетіне келеді] бұғы денелі, ат тұяқты, жирен түсті, жылқы-грифон культі болған. Chi-chi атты басқа жылқы- грифон жылқы жемістілік, физикалық күш және патшаның мәңгі бақилығы нышанын білдірген және «патшалық» эпитетін алды. Бұл культтің өзіндік фантастикалық жануар бейнесі- грифоны болған алтайлықтарға қатысы бар.
Таулы Алтайдағы Пазырық, Құтырғантас, Ақ-Алаха қорымы жерлеу орындарынан және В.В. Радловтың Бұқтырмадағы бір жерлеуден алтын пластинаға ойылып жасалған шошақ бөрікті салт аттының бейнесінің табылуы. Алтайды мекен еткен малшылар да Жетісу сақтары сынды шошақ бөрік киген деген ой салады. Егер сол бөріктің төбесіндегі жануар бейнелері өзінше сол адамның әскери дәрежесін, атағын білдіреді десек [34, 42 б], Пазырық І обасынан табылған теріден жасалған бұғы мүйізді және төбесінде жолбарыспен айқасып жатқан қанатты грифон мүсіні бар жылқы кебіні [маскасы]; Пазырық ІІ обасындағы ақ түсті, жұмсақ киізден жасалған тау ешкі [сырты киіз, іші ағаштан] мен құстың [киізден] мүсіні бар жылқы баскиімі; Пазырық V обасындағы мүйізі мен құлағы теріден жасалған бұғының ағаш мүсіні бар тері бас киім сияқты жылқы кебінің төбесіндегі бейнелердің де өзіндік оқылмаған сыры бар. Бұл жылқы-грифон, жылқы-тау ешкі, жылқы-бұғы-фантастикалық қосынды бейнелер Алтай көшпелілерінің өнерінде жақсы дамыған.
