Тас тҮрмені жарып шыҚҚан тарлан сӨз 12 страница

– Тұра ғой, жарығым, кетті, – деді шешем, – бейіттің ішінде болсақ, қолға түседі екенбіз, сенің сәби жүрегің сезініпті!.. Жүрейік енді!

Солдаттар батыс жақтағы заставаға кетісімен, біз шығыс жаққа тарттық. Жер бетін дүлей қараңғылық басты. Жұлдыздарға қарап бағыт түзеп, алдыда шешем келеді. Оған ілесе алмай дедектеп жүгіріп шаршап та қалдым. Шешем сәл озып барып жер сипайлайды. Тегіс далада жусаннан басқа еш нәрсе жоқ екені байпақшаң аяғыма айқын білініп келеді.

– Немене, апа? – деймін. Енді жеткенімде дем алдырмай ол тағы жүріп кетеді.

– "Шекарадан өткен соң шөп сұйылып кетеді. Шәуешек жеріне өткеніңді жердің тақырлығынан білесің" деген нағашың.

Шешемнің аяғы жерге тимейтіндей, ұшып барып қонатын алдамшы торғай сияқты лып етіп тағы озып кетеді. «Қона қалғанында» жан-дәрмен борсаңдап тағы қуып жетемін. Қыс бойы жеген бөлкем осылайша қуалаумен тер болып ағып, бір кезде ада-күде біткендей көрінді. Енді жүре алмайтындай халге түстім. Бірақ, шешемнің арқасында жарты қап жүк бар, жарымы – менің киімім. Оған қоса мені арқала деуге тілім бармай, арық шешемді аяймын. Артта қалудан қорқамын – екеуі де қиын болды.

– Ақырын жүрші, апа! – дедім бір кезде, – шаршап кеттім!

– Біраз шыда, жарығым, аз қалды!.. Бұл жерде ақырын жүрсек ұсталып қаламыз, таң ағармай тұрып өтіп алуымыз керек.

Шешем қолымнан жетектей зытты. Еркіңмен дедектеуден еріксіз дедектеу қиын болады екен.

– Жүре алмаймын, апа, сен жүре бер! – дедім де тартынып тұра қалдым. – Артыңнан барайын!

– Қасқыр жеп қояды!

–Жоқ, оған көрінбей жатып аламын! – деп отыра қалдым. Шешем күрсінді де, дағдарып тұрып қалды, отыра кетті өзі де. Алдыңғы жағымыздан бырылдап екі үйрек ұша жөнелді.

– Әне жерде су бар екен жүр, сол жерге жетіп демалайық!..
Шешем мені арқалап алды, салмағымды жеңіл түсіруге барынша тырысып көтерілген болып келемін. "Өзі арық, өзі кішкене шешем ғой, өліп қалса қайтермін" деген оймен жаным қанша ашыса да лажым қалмап еді.

Әлгі үйректер арықпен ағып жатқан судың бір жайылмасынан ұшыпты. Шешем мені жерге қоя салып, қабын жастана қисайды. Оның да қатты шаршағанын енді білдім. Недәуір үнсіз отырып демалды.

– Мынау жер суаруға келтірілген су ғой тегі, Шәуешектің егіндігі болар, өткен сияқтымыз, енді демалайық! – деді де, әрең қозғалып қабынан орамалға ораулы бөлкені алды. Су ішіп, бір жапырақ нан жеуімді ғана білемін, ұйықтап қалыппын, шешем жұлқылағанда әрең ояндым.

– Қабыкен, Биғабіл!.. Ұйқынды ашшы!.. Әне Кәкең келе жатыр! Анықтап қарашы! Бізді іздеп келе жатқан әкең мен Бигелді емес пе!..

Таң қылаңдап қалыпты. Алдыңғы жағымыздан екі баран көрінді, бірінен-бірі сәл биіктеу, қатар келе жатқан екі адам тәрізді. Аласалау, кең иықты, жуаны – әкем сияқты, биіктеуі желемікпен ырғалып тұрғандай, еңкеңдеп, түйеше адымдап жүретін Бигелдіге ұқсай қалыпты. Мен де сол екеуіне ұқсатып, қадала қарадым.

– Екі терек қой, апа, – дедім бір кезде, – әне, мына жағында да сондай көп терек тұрмай ма!

Шешем терек екеніне сонда сенгендей болды. Мен мылқау жайшылықтай көрсем де, бұрын көрмеген жат елге келе жатқанымызға қамшыл шеше қатты аландап, жүрек тоқтата алмай қалған екен. Кірпік ілмей, тік отырып таң атқызыпты. Дереу менің байпағымды тазалап, қағып, етігімді кигізді. Түйе жүнінен шешемнің шебер қолымен бойға шақ тоқылған бешпет-сымы бар еді, оны да қағып-тазалап, беті-қолымды жуғызды. Тағы да жүріп кеттік. Бірақ, түндегідей асықпай, жай жүрдік. Алдымыздан Шәуешек қылаңдады, көп шынарлы-теректі қала көрінеді. Дәл басып тауыппыз. Шешемнің айтуынша, нағашым бұл қалаға екі-үш рет келіп қайтқан екен. Жолға қанықтығымен дәл нұсқапты.

Көп теректі қоржадан алысырақ жүрсек те, ит үріп андағайлай жүгірді бізге қарай.

– Бұл жақта ит не деген көп, апа?! – деп мен шешеме тығыла
бердім. Шешемде таяқ жалғыз, ал иттердің аузы тым көп.
Олар қаптап, ауыздарын аша, байбаламға баса жетті, қатты састым.

– Отыра қал! – деді шешем. – Отырған адамды ит қаппайды.

Өзі отырып алды, оған тығыла отырдым мен. Жан-жағымыздан арсылдай берді иттер, атып тұрсақ бас
салатындай, өршелене үріп, тыпыр еткізбеді. Бар үлкен ауыз,
бар улы тіс бізге төніп тұр, бейтаныс жердің иттерінің
ортасында бүрістік енді. "Бұл жерде ит көп екен, сорымызды
қайнатып, әлі талай қабады ғой!" дегендей оймен жүрегім
зырылдап отырды. "Отырған адамды ит қаппайды" деген
шешемнің әлгі сөзі расталғандай болды. Бір шақта иттер бір-бірден кете бастады. Ең соңғы көк ала төбет пен қара қаншық
қыбырсыз бізден зеріккенде бір-ақ қайтты. Олар алыстап
енді жүгірмейтін болғанда ғана қозғалдық орнымыздан.

"Отырған адамды ит қаппайды" деп күбірлей ердім шешеме. Бейтаныс жердің табалдырығын осы сөзбен аттадым. "Ендігі жерде иттен қорқудың жөні жоқ екен!"

Шәуешектің шеткі тамдарына да іліндік... Етектей қара сақалды бір дәу адам жыртқан жерден арық жасап, қыр соғып жүр екен. Соған беттедік. Оның қолындағы "тесесі" де дәу, етектей екен. Мен алдымен соған таңдандым:

– Апа, тесесіне қарашы, не деген үлкен?!

– Кетпен деген осы, – деді шешем.

Егінші бізге қарады да күлімсіреп, жыртылған жердің шетін нұсқады. "Шетімен жүріңдер дегені екен". Шешем кілт бұрылып шетке тартты, мен де бұрылдым. Дегенмен екі көзім егіншіде болды. Пішіні бір түрлі, бүкіл алқымына, тіпті кеудесіне де сақал өсіпті.

– Мынау қандай адам, апа?!

– "Сарт" дейтін халық осындай болады.

– Бұл да сарт па, жуас қой өзі!

Шешем мырс етіп күліп жіберді. "Ойбай-ай, сарт келе жатыр!" деп бала қорқытатын кейбіреулердің сөзі есіне түскен сияқты.

Әлгі "жуас сарттың" жүзінен жылынғандай, біз көшеге кірдік. Күн жаңа шығып өрлеп келеді. Үп еткен жел жоқ, әлі жапырақ жая қоймаған сұп-сұр терек бізге жатырқай қарап, бейтаныстықтың белгісін көрсеткендей болды, десе де тым-тырыс. "Кел" дейтіндей де, "кет" дейтіндей де ешкім жоқ сияқты. Ұйқылы-ояу, алаң ашық жатқан шет көшеден жалғыз қыз көрінді. Мәкен пішіндес, бірақ, одан киімі де, тазалығы да жүдеуірек, тақтайлары арса-арса, тозғын қақпаның алдында ұйқыдан жаңа оянғандай манаурап отыр. Шешем соған бұрылды, сірә Мәкендей көзіне жылы көрінгендіктен бұрылған болса керек.

– Жарығым, Қайысбек дегеннің үйін білемісің! – деп сұрады одан. Қайысбек – баяғы Күмісжан марқұмның ағасы, Бигелдінің нағашысы еді.

– Білмеймін! – деген қыздың ерні бұртия қалды.
Шытынаған қабағы мен шікірейе қараған көзі көңілге
тікендей тисе де, қақпаның ішіне қарады шешем.

– Әке-шешең бар шығар, солардан сұрайықшы!

– Сұмалак қалендырлар қайдан келеді осында!

– Қалендыр емеспіз, олай деме, шырағым!.. Еш
нәрселеріңнің керегі жоқ, жөн сұрайық, – деп, шешем
назалана кірді аулаға.

– Қалендыр деген немене, апа?! – деп сұрай өттім қыздың алдынан.

– Қайыршы дегені болар!.. Құдайдың уақытысы ғой мұны естірттірген!.. Келмей жатып естідік-ау!

– Қазан-ошақты лапас астында тұрған бір кекселеу қызыл-сары әйел шешемнің сөзін естіп күлімсірей қарады.

– Келіңіз! – деп алып амандасты. – Не дейді менің қызым?

– "Қалендыр" деген сөзді енді естіп, кейіп келе жатырмыз! – деді шешем.

– Кейімеңіз!.. Қайыршы тым көбейіп кетіп, жақыннан бері ығыр болып қалдық. Бейшаралардың бәрі де "қайыршы" десе шамданады. Ешқайсысы қайыр тілеп көрмеген адамдар көрінеді. Сіздердейдің мән–жайын талай рет түсіндірдім, сонда да айта береді бұл қыз, мейжазы солай. Қапа болмаңыз, отырыңыз, шай демдеп берейін? Нандарыңыз бар шығар? – деді әлгі әйел.

– Шайымыз да бар, – деп шешем ескі киіз үстіне барып отырды.

– Сіздің шайыңыз – қағаз шай, болмаса памила шай шығар? Жың қара шай ішіп көріңіз енді, қазақтар құнан шай дейді ғой, соны ішіңіз! – деп сары әйел шәугімге жуан–жуан бұтақ араласқан қара жапырақ сияқты шайды бір уыс қып бір-ақ салды.

– Басым ауырып келіп еді, жақсы болды-ау, – деп күрсінді шешем.

Самай шашын шықшыттан төмен түсіріп тегістеп қырқып қойған, тасырайған жуан қара көзді, жастау қара әйел келіп амандасты. Маған бір түрлі жат көрінгенімен, ол да біздің жайды толық білетін бұрыннан таныс адам сияқты сөйлесті. "Гыфулар", "солдаттар" дегендей кей сөздері болмаса, мұның тілінде де мүкіс жоқ. Қазақша сөйлеп, біздің жердегі жәйтті сөз етті.

– Апа, бұлар да сарт па? – деп сыбырладым шешеме. – Бұлар бізді қайдан біледі?!

– Біздің ел көп келіп жатыр ғой, солардан естіген шығар.

– Мына бала бек пакыз екен, – деді үй иесі әйел самай кекілді әйелге қарап, – Матіриым бай "бір ұл бала бағып алсам!" деп жүр еді. Осы баланы сатып берші!

– Саламаттілігі якшы, шырайлық бала екен... Бірақ, шоңырақ!.. бала болмайды, сәл кішірек болса!

– Мына балаңыз неше жаста?–деп сұрады шешемнен. Шешем не дерін білмегендей аңқиып қарап қалды. Мен шешеме қарай бердім.

– Сұмдық-ау, лақ емес, қозы емес, бала сатқаны несі!– деп шешем екеуіне кезек қарады. Екі қатын қатар күлді.

– Балаңызды бізге берсеңіз, іздеген адамыңызды тауып беріп, жақсы жерге орналастырып қояр едік, ақша берер едік!

– По, құдай сақтасын! – деп күрсініп қалды шешем. – Оны айта көрмеңіздер!.. Ондай халге жеткеміз жоқ!

Шешем ішіп отырған шайын қоя салып, орнынан тұрды, мен де тұрдым.

– Шошымаңыз, алдырамай шай ішіп шығыңыз, – деді үй иесі әйел, – арғы беттен келгендерден бала сатып жүргендер көп болған соң сұрап едік, бермесеңіз ықтиярыңыз!.. Шай ішіп бір-ақ шығыңыз, шаршап келіпсіз!..

– Сұмдық екен мыналарыңыз, – деп шешем қайта отырды, – сегіз жаста өзінің кіші әкелеріне де, нағашысына да бермей әкеле жатып, енді жолда сатпақпын ба мұны!.. «Құлақ естімегенді көз көреді» деген осы ғой!

– Қапа болмаңыз! – деді самай кекілді қара. – Көшеге
шыққанда көріп те қаласыз. Қашып келе жатқан бейшаралар бек қиыншылықта қалды, ашаршылық, кәсіп табылмайды. Қиналып қалмасын деп айтқанымыз!.. Бұл жерде кіміңіз бар еді? Білсек жеткізіп қояйық!

Әкемнің туыс, жекжат таныстардың бәрінің атын айтып шешем бір-бірден сұрай берді. Шай ішпей кекжиген бойы мен отырдым. "Құнан шайыңды!" деп қоямын ішімнен. Бүйрек бетті бір әйел лапастың қарсы жағындағы бір кішкене тамнан шығып қарап тұрды да, бізге қарай ақырын басып келді. Әжімі мол, жүзі тотығып қара–қоңыр тартқан қазақ әйелі екен.

– Кімді іздейсіз! – деді қарай қалған шешеме ерін ұшымен ғана амандасып. Жаңа айтып шыққан адамдардың атын, түр-түсін шешем толығымен қайта айтып шықты.

– Қайысбектің үйін білемін, жүріңіз апарып салайын, – деп қалғанда, көзім жарқ ете түскендей болды. Ере жөнелдік. Күн шақырайып ыси қалыпты. Сәскеге өрлеп қалған сол күн маған батыстан өрлеп келе жатқандай сезілді.

– Апа, Шәуешектің күні батыстан шыға ма? – дедім мен. Бастаушы әйел күлімсіреп маған аяй қарағандай болды:

– Күн батыстан шықпайды, балам, шығыс жақ осы!.. Жат жерге келген соң күн де жат болып көрінді-ау. Қайтсін бейбақ, басы айналып қалған ғой, – деді шешем.

Екеуі күрсінісе, мұңдаса аяңдады. Жаңа әйелдердің "балаңды сат" деуін шағынып, жылай айтты шешем. Көздерін екеуі де жаулықтарының пұшпағымен сүртті. Бірі мұңын айтып жыласа, біреуі қосылып жылайды. Біріне-бірі бұрын мүлде бейтаныс адамдар, ата-бабаларын айтып таныспай жатып-ақ жүректері лезде табыса қалуын қарашы! Ие, адам баласын мұңдастық таныстырады, мұңдастық достастырады, мұңдастық бірлестіреді ғой. "Бұл әйел де біз сияқты екен ғой" дедім ішімнен. Ол біздің ел жақтан келіп сатылған жас ұл-қыздардың көп екенін, жергілікті ұйғыр, ханзу, күйзулардың да, тіпті бұрын келіп орын теуіп қалған қазақтардың да бұл "саудаға" әдеттеніп қалғанын айтты.

Екі көшені айналып, бір ашық қақпаның алдына келгенімізде бастаушы әйел, сол есіктің түп жағындағы кішкене қарақұрым киіз үйді көрсетті де қош айтты. Біз аулаға кірдік, көзіміз киіз үйде ғана болып, жан-жағымызға қарамай жүре беріппіз. Дәу ақ төс қара ит арс ете түскенде бір-ақ білдік те, отыра алмай қалдық. Шешем еңкейгенше болмай, ит иығынан ала түсті. Киіз үйден жүгіре шыққан Қайысбектің әйелі шаңқ ете түскенде ит тайқап жөнеле берді. Нағашы жеңге амандасудан бұрын шешемді үйіне қолтықтай кіргізді. Шешемнің сол жақ топшысына ит екі тісін батырып үлгерген екен. Жарақатты көрді де қайта жүгіріп шығып, сол иттің жүнінен жұлып әкелді. Отқа шала күйгізіп, тіс жаралаған жерге басты да, шүберекпен таңды. Амандасу да, жай-күй де содан соң басталды. Қайысбек жоқ екен. Әйел далбырақтап бізді күтумен болды.

"Отырған адамды ит қаппайды" деген сөзді мен ішімнен қайтадан тексерумен болдым. "Біз отыра алмай қалдық-ау!" Олай емес, біздің отыруымызды ол тоспады... Орай бермей орала салатын ит екен!.. Әлсіздікке, әділдікке қарамай, тек тісінің күшіне ғана сүйенетін әулекі ит көп сияқты бұл жерде! Бағанағы қыздың қылығын көрмеймісің, біз оған не іздеп келгенімізді айтсақ та, ''қалендыр" деп салды ғой. Бұл да әй-шайға қарамай "ап" деп қаба салу емес пе!..

– Қабаған ит, – деді Қайысбектің әйелі бізге шай құйып беріп отырып. – Байлаулы болатын, қайыршы келмесін деп қоя беретін болды. Иттер қайыршыға өш болады ғой, біз жақтан келгендердің баспана таппағандары бір нәрселерін көтере жүреді. Тұрғындар оның бәрін де қайыршы деп біледі. Бұл жерде иесіз кедейдің өлімі сұраусыз болған соң, итін әдейі қоя береді. Ит иесі де қорасына адам кіруді жақтырмайтын Итбай. Басқа кәсіп табылмаған соң, әйтеуір күн көре тұру үшін лажысыздан тегін жалданып отырмыз...

Мен бай емес, ит жайында ғана ойландым: "иттер қайыршыға неліктен өш болады екен деші?! Өзі тамақ таба алмай сандалып, аш жүрсе, оның үстіне иттердің бәрі өш болса, қалай күн көрмек!.. Оларға өзінің итінің өш екенін біле тұрып неге қоя береді, тегі иесі де өш болғандықтан қоя берген ғой. Өзінің тісі өткір емес, қаба алмайтын болған соң, тым болмаса итім қапсын дейді ғой. Рас, ит иесіне тартады екен!"

– Ол жақтан ашығып қашқан бейшара халық, бұл жерге келіп аштан қырылып жатыр деші! – деді шешем, – "қайыршыға жел қарсы" деген осы да!

"Бәлә, қайыршы болса бәрі қарсы болады екен, қайыршы болмау керек екен. Онан да апамның мені сатып жібергені жақсы екен! Байқап жүріп, қашып келе салмаймын ба!.." деп ойладым мен.

Әкем Дөрбілжін деген жерге кетіпті. Қайысбектің әйелі мен шешемнің әңгімесін осы сөзге келгенде тыңдай қалдым. Өткен бір жұманың ішінде Ақтай, Санатпайлар да қашып келген екен. Елді сойқанмен тоздырып болып, шоқпар өздеріне тиерде қашқан көрінеді. Әкемнің Шәуешекте екенін біреуден ести салып, Санатпай Дөрбілжінге зытыпты да, Ақтай Шағантоғай деген жерге безіпті. Әкем Дөрбілжінге алдымен Санатпайды өлтірмек болып кетіпті. "Оралып келіп, Ақтайды өлтіремін де, Мәдиян келіп қалмаса, балаларды ертіп елге қайтамын" деп жүр екен. Бигелді төменгі жақтағы Ергейті деген жерде Смайыл атты дүнгенге малайлыққа тұрыпты. "Биғазы Ілушінде бір қазақтың қозы-лағын бағып жүр" дейді. Биғаділ қайда екенін Қайысбектің әйелі анық білмейді, біреуден естуінше ол осы Шәуешекте сияқты.

– Әспет апасының қолында ма, иә Қуандықтың иелігінде ме, әйтеуір осында жүр деп естідім, – деді. – Бірақ, олардың өз үйлері де быт-шыт. Біреуі ойда, біреуі қырда қаңғып жүр. Олардың да ешкімге қарайласар күйі жоқ.

"Биғаділімді ит талады-ау!" деген оймен денем тітіркеніп кетті.

–Бұл жаққа келіп ерінен бұзылған әйелдер көбейіп кетті, – деп Қайысбектің әйелі тағы бір тақырыпқа көшті. Күн көре алмаған соң қайтсін, сендердің туыстарыңнан Нұржанның інісі Жұмабектің әйелі бұзылып, қытайға тимекші болып жүр. Құлназардың үлкен қызы – Балбике бұзылып, ол әлгі Бигелді тұрған Смайыл дүнгенге тимекші деп естідім. Ол өз күйеуі Төреханнан жасырынып, бір жерде тығылып жатыр дейді. Жұмабек те, Төрехан да дал болып қаңғырып жүр.

Шешем ауыр күрсінді. Шай ішіп тыныққаны сол, шаршап өңі қаша түсті. Ширығып қозғалақтай берді.

– Ал, енді маған Қуандықты тауып бер! Көшеге шығайық, кім кездесер екен.

Қайысбектің әйелі тынығуға шешемді көндіре алмаған соң, түс ауа көшеге өзін ертіп шықты. Үлкен көше қым-қуыт, қайшалыс жүріс. Адамның көбі босқындар көрінеді. Қайда барарын білмегендей, сенделіп бекер жүр. Тымырсық-ыстық қуырып жатқандай, базар баж-бұж етеді. Түкке тұрмайтын бірдемесін тік көтеріп, "арзан, арзан" деп айқай салады. Кейбірінің көтерген нәрсесі мен айқайынан адам ұялғандай, ал өздері шімірікпейді.

"Шаншар рру...у" деп ұрандаған ащы дауысқа жалт қарадым, оның кәсібі тіпті "әбүйірсіз" екен: бір бұрышта қаңылтыр астауға от жағып алыпты. Темір істікке жанышқан турамыш еттерін желпіп қақтап, құныперен айқайға басып бір "сарт" отыр. Темір істіктен ет жұлмалап жеп бірнешеуі түрегеліп тұр. Ыстық істікті аузына сұғып, жарытымсыз етін тістеп алып қалады да, істікті тұмсығына көлденең тоса қояды. Мұрнына сұғып алар ма екен деген қауіппен тұрып қалыппын, шешем озып кеткен екен. Қайта оралып келіп жетектей жөнелді. Ығы-жығы базардан бас айналғандай, аң-таң болып әрең шықтық. Енді адам сирей бастады. Қатар тізілген сауда дүкендерінен маған мүлде бейтаныс иістер сезілді. Бірде жағымдырақ сезілгенімен, бірде сасық, шіріген шөптің иісі ме, сасыған көк даттың иісі ме күлімсі бірдемелер мөңкиді. Ондай дүкен ашып тұрғандарды "қытай" деп таныстырды. Оларға таңырқап көбірек қарап өттім. Олардың нелер үлкен, нелер әдемі дүкен ұстап тұрғандарын көрдім. Кейбіреуі сондай сәнді бай болғанымен, көбі жүдеу, арық, ұсақ-түйек нәрселер сатып жүреді екен...

Сөйтіп бар көрініске таңырқай да, жатырқай да қарап келе жатқанымда, артымнан аса бір таныс дауыс шаңқ ете түсті.

– Апа, апа! – деп ұшып келеді тыртиған жалаңаш қара бала. Оның артынан төрт-бес бала қуып келеді екен. Қашып келе жатқан таныс дауысты баланың тұла бойы қожалақ-қожалақ, қап-қара. Бұтында боршаланған штаны ғана бар. Танымасам да қайырылып қарап тұрып қалдым.

– Қырау, аналар мені күнде ұрады! – деп маған жыламсырай шағынып өте шықты да, шешеме барып тығылды.

– Биғаділ!.. Қаденім! – деп шешем құшақтай алғанда әрең таныдым. Қуып келе жатқан "иттерге" жұдырығымды түйіп, қарсы жүгіріп едім, жалт беріп қаша жөнелді олар. Бой тұрықтары Биғаділдің өзіндей болғанымен, киімдері бүтін екен олардың. Өшіге қудым мен. Солақай қолын түйіп алған. Етікті, шекпенді, балпанақтай бір жуан ұрарманды көргенде баяғының батырларын көргендей болдым. Алды-арттарына қарамай зытты әлгілер. Бірақ, шешесінен ұзап қуа беруге батырға да жан керек сияқты, тез қайтты. Аяй қарадым Биғаділіме. Бойы менімен теп-тең еді, күйген картоп тәрізді мұжырайып, семіп қалыпты. Шешем Биғаділді бір қолынан жетектегенде, екінші қолынан менің де жетектегім келіп, бір жағында қатар жүріп отырдым. Тіпті құшақтағым келді. Бірақ батылым жетпеді. Бірдемеге асыққанда бұрын ол мені жетектей жөнелетін еді ғой. Кең қарындағы ұраның үстінде ойнақтағанымыздан кейінгі бірге жүргеніміз осы. Ол енді менен кішірейіп, інім деп еркелетсем болатындай, тіпті, көтеріп алсам да икемге көнетіндей көрінді. Бірақ, үсті-басы өте былғаныш. Шешем сүйген бетіне, көзіне, аузына көп қарадым оның. Адам жеуге келмейтін әлденені жегендігі басын күнге қойып ұйықтағандығы, былапыт жердің иісі балғын денесіне толық сіңіп, тіпті көзіне де кіріп алғандығы көрініп тұр. Көзі ауырып, былшық басып алыпты. Беті мен қолы, кеудесі мен арқасы айғыз-айғыз. Аямас жыртқыш тұяқтың ізі сау тамтығын қалдырмапты! «Ит талады ма» деп сұрайын деп едім, аузым жөнге көнбей, қисая берді. Шешем де, Қайысбектің әйелі де үнсіз жылап келеді. Биғаділ қалыңдау қабағы бырысып, шағынуын кеңкілдеп жылауымен ғана білдірді. «Иттің балалары, осындай күйдегі баланы аямай тағы ұрғалы қуып келе жатыр-ау!» деген оймен бар денем қалшылдап кетті. «Несін алды екен?!» жат жерде қаңғыған әлсіз–қорғансыз жетімнің күні осы болғаны ғой!.. Ақтай, Санатпайлар да ақырғы кегін осы кішкентай Биғаділден алыпты-ау!.. Соларды тауып өлтіріп қана келсе екен әкем!.. Осылай болуына Биғаділдің өзі де себепші болды ғой. Ол астық қоймамызды айтып қоймаған болса, өзі де, біз де осылай қаңғымас едік! Өзінен болды, осы сор түрткен ғой өзін!..