Тас тҮрмені жарып шыҚҚан тарлан сӨз 10 страница

Астық толық піскен соң қашқындардан қалған бидай тарысын бір жердегі колхозшылар келіп орып алды. Бұл кезде біздің "қырман тобы" қыран масақшы болып шыға келіп еді. Бұлардың ішінде Биғаділ екеуміз ең қыраны болдық. Ересек масақшылар жерге шашылғанын ғана терсе, біз бауға басылғанын тонаймыз. Колхозшылар мұнымызға күледі де қояды. Жаппардың көп баласы да күн көрсін деп кеңшілік ететін тәрізді. "Мына десте бастырақ екен, түгел алып кет!" деп сыбырлайды кейбіреуі. Екеуміз бөліп көтере алмай, Биғазыны шақырамыз. Біздің "беделімізбен" ол да табысты болып қайтады сөйтіп. Масақ кезіндегі қырманшымыз – мықты Биғаділдің өзі болды да, ол үйде алаша үстінде тұрып алып, тауып келгенімізді жуан табанымен бір-ақ тарпи салады. Сөйтіп, егін жиылып болғанша, барлық қабымызды толтырып алдық та, алашаны да қапқа айналдырдық. Әкем «осы тапқан астығымызды өзімізге бұйыртып жегізер ме екен» деп қамықты бір күні.

– Ақтай, Санатпайдың көзіне қазірше түспей, Келдімұратқа көшейік! – деді. Мұқамәди нағашымыз көптен бері сонда еді. Бисараны өздерінің бір қалаған жеріне ұзатып бере салып, әкем Келдімұрат жаққа көлік іздеп кетті. Биғаділ екеуміз ұйықтап қалған бір іңірде екі арба келіп үйімізді ала жөнеліпті, келдімұраттық азамат болғанымызды оянғанда бір-ақ білдік.

Келдімұраттың "Кеңқарын" дейтін ауылы Тарбағатайдың бауырындағы бір қойнауда екен. "Кеңқарын" бізді келісімізбен кең бауырына тартып, сіңіріп әкеткендей болды, даланымен бір ауыз там үй беріп қарсы алды. Кәрі нағашы атамыз тірі екен. Мұқамәди нағашы қырық жастан асыңқырап қалған жалғыз. Ал, оның баласы да жалғыз қыз болғандықтан мені ол да өз балам деп есептейтін. Көшіп барысымызбен мен көбіне сол балажан нағашымның үйінде тұрдым. Бойжеткен нағашы әпкем – Камал оқуда екен, оның кітап-дәптерлері де мені тарта түсті. Өткен қыста өзім жазып үйренген он шақты адам атының жалғасына "Мұқамеди", "Жанқожа", "Майқыбек", "Марқа" деп тағы да төрт адамның атын қосып жазатын болдым. Сөйтіп Ленин мен Сталиннің жалғасына нағашы тегім де тіркелді. Бұл "мағлұматыма" ақылы толған сауатты Камал қатты күліп, әдемі дәптері мен бояулы қарындашын сыйлап жүрді. Бұл үй мені өте еркелететін. Бірақ, "мылқаулық" мәселем сонда да шешіле қойған жоқ, іңірде көбіне үнсіз жазу жазып отырып ұйықтап та қалып, таңертең Камал мектепке кетісімен Биғаділді іздеп жөнелемін, сөйтіп күндіз үйімде болып жүрдім.

"Кеңқарын" бізге кең болғанымен Ақтай, Санатпайдың ызғары артымыздан тағы да қуып жетіп, тағы да тарайта түскені байқалды. Бұл жайды шешемнің немерелес нағашысы Шалақбай дейтін кісі әкеме айтыпты. Ол кісі Келдімұраттағы сақшылық қызметінде екен. Арт жағымыздан келген материал бойынша біздің үйге бақылау, үздіксіз тінту жүргізілетіндігін ескертіпті. "Күнделікті тұрмыстан артығырақ азық-түліктерің болса қауіпті" депті. Әкем оған Ақтай, Санатпайдың неліктен көзіккендігі, өзінің "жуанның тұқымы" болып қалай аталуы жайлы толық айтқан екен. Шалақбай оған қолынан келгенше құтқару жағында болатындығын айтыпты:

– Жуанның тұқымы емес, жуанның соғымы болып келгеніңді толық білемін ғой, – депті ол кісі, – жетім десе жетім, кедей десе тума кедей едің. Тұрмыс езгісін сендей-ақ көрген шығар бір батырақ. Сені шырмап алған бұл жалаға қатты ашынамын, шындығында бұл – коммунизмшілдік емес, бұзақылық, суды лайлап балық аулайтын мұндай бұзақылық пен жалақорлық қазір көп жерді былықтырып жатыр. Бұл үлкен ауқымға айналып алды. Амал қанша, оны тыямын дейтін адамның өзін домалата жөнеледі. Сойқандай алмаған адамның өзін сойқан деп есептейді. "Буржуйды қорғаушы контыр" деп ертең Ақтай менің үстімнен шағым айдаса бұл жердегі ақтайлар мені бас салады. Сонда да оларға сені түсіндіріп көрейін, бірақ, өзің сақ бол!

Әкем мұны естіген күннің кешінде үйдің қарсы алдындағы бір жал қидың далдасынан екі ұра қазып, бидай мен тарысын көміп тастаған екен. Мен таңертең келгенде Биғаділ соның үстінде ойнап жүріпті, мен де ойнап кеттім. Ол астында бар қазынасы жатқанын біліп ойнақтаса, мен "мылқау" білмей-ақ ойнақтай беріппін. Қасымыздан екі жігіт, ойынымызға қарап күлімсірей өтті. Биғаділ де оларға мағынасыз ыржиып қойды. Біраздан соң әлгі екі жігіт тағы өтті. Біз әлі де сол жерде ойнақтап жүр едік, біреуі қидың далдасына қайырылып келіп отыра қалды және күлімсіреді. Қасқыр құйрығын бұландата келетінін қайдан білейік? Қуанышы қойнына сыймағандай жарқылдаған Биғаділ оған қарап және жымиып алды да, енді қаттырақ ойнақтады. Өзінің екі ойнағына кезек-кезек секіріп ойнақтады.

– Сенің осы жерден басқа ойнағың жоқ сияқты, иә? – деді әлгі жігіт күлімсіреген күйі, – мына қи басқа біреудікі, бұл жерде нелерің бар еді.

– Мына жерде біздің бидайымыз бар! – деп Биғаділ бір ойнағын теуіп-теуіп жіберіп, екінші ойнағына секіріп барды да тағы тепкіледі, – мына жерде тарымыз бар!

– Е, солай ма еді, онда ойнақтай берсендер болады екен! – деп жүре берді әлгі жігіт.

Мен бұл жерге астығымыз көмілгенін енді білсем де, не үшін көмілгенін түсіне алмадым. Тағы да "буржуй" болып қалғанымыздан хабарым жоқ еді. Биғаділдің әлгі сөзін Бигелді естіп қалыпты, үйден шыға келді де бізді шақырды. Үйге кірісімен әлгі момын ағамыздың түсі ерекше бұзылып кеткенін байқадым, басы қалтырап гүж-гүж ете түсті. Шұбары бұрынғыдан да көбейіп, бұдыр-бұдыр бола қалыпты. Биғаділді шапалақтап-шапалақтап жіберді. Ол шырылдағанда менің "шыбыным" мұрным ұшына келсе де, аң-таң болып тұрып қалдым. Жайды ести келе әкемнің көзінің қалы да бадырайып, шағын сақал-мұрты тарам-тарам бола қалды. Тұншыққандай түксиген күйі үн-түнсіз отыр. Шодырлау маңдайындағы биыл тереңдеген әжім ши барқыттай жол-жол. Екі қасының арасындағы әліптей-әліптей үш тік сызық үш таяқтай тігілді. Бүк түсе күрсініп қарт әжеміз жатты. Мейірімді шешем сұп-сұр болып, тіксіне қалды.

– Құрыдық-ау енді, – деді ол, – япырмай, бұл түйнекті
қайдан көріп едім. Есімізде болсайшы!..

Мен енді түсіне бастадым, жазы-күзі "ойнақтап" жүріп тапқан азығымызды ойнақтап жүріп алдырған сияқтымыз. Әр жерде томпиып-томпиып отырып қалдық. Үлкендерді былай қойғанда кішкене Биғайшада да үн жоқ.

– Осы кеш аман қалсақ, түн бойы басқа жерге
жайластырар едік-ау! – деп әкем қатты күрсінді бір кезде.

Сұп-сұры іші сұп-суық қауіппен үнсіз дағдарып кешті батырды. Мен бұл күні нағашымның үйіне бармай қалдым. Төніп түрған қауіпті үй ішіммен бірге көргім келді.

"Қауіп неден болса, ажал содан", кешке дейін елестеген құбыжықтар ымырт жабыла сау ете түсті. Есік алдына жиналған адамның бір тобы үйге кіріп тінту жүргізді. Бірнешеуі ұраларды қазып, астық қаптауға кірісті. Ұясын қорыған қызғыштай быжақ болып, шешем барды олардың қасына. Балаларының барлық тіршілігі түгелімен сонда екен, сол жәйтті бәріне айтты. Тыңдаған біреуі болмай алып жатыр, арбаға басып жатыр.

– Обалдарың болса өз ауылыңнан шыққан атқа мінерлеріңе
болсын, біз не білейік! – деді де олар жанымызды –
аузымыздағы нанымызды алып жүре берді.

Біз тағы да үрпиісіп, есік алдында тұрып қалдық. Қап-қараңғы түн болғанымен кетіп бара жатқан ырыздығымыз көңілімізге жап-жарық. Жазда күндіз кеткен қызыл қасқа сиырдай ап-айқын кетіп барады. Алыстаған сайын айқындалып, ауыр күйінішіміз бен қайғымызды ауырлата, жап-жас қабырғамызды күйрете жаншып кетіп бара жатқандай. Бұл жолы бізді қасқа сиырдан да қаттырақ қинап кетті. "Кішкентай саусақтарымызбен әрең теріп, балғын табандарымызға найзаларын сұққанына қарамай әрең тапқан тары- талқанымыз, қош бол!"

Бүкіл адамзат бізге қарап қарғыс айтып тұрғандай, жан-жағымызға сұп-суық көзбен қарап қойып, мөлейіп ұзақ тұрдық. Күннің аязынан біздің көзіміз суығырақ сезілсе керек, біз қарағанда маңайымыздағы адамдар жерге қарайды, олар да үнсіз.

– Мұншалық бүрісіп неғып тұрсың, жарығым-ау! – деп нағашым құшақ жая келіп, көтеріп алды мені. Биік денелі нағашым өз бойымнан қаншалық биікке көтерсе де көңілім жерге кіріп бара жатқандай. Нағашымның алқымына басымды тыға солқылдадым.

Құдіретті "тергеушім", басқа үлкен буржуйлар бір рет қана конфескеленгенде біз осылай екі рет конфескеленген, асқан зор буржуй болғанбыз. Бұл қылмысымды қандай нар көтерер?

IX

 

Үйде бар-жоғы бір пұттай тары ғана қалған екен. Ертеңіне әкем Шанақбайға кетті. Тіршілік қамымен жергілікті үкімет орындарына жоғары жаққа арыз көтеруі жөнін сұрайын деп кетіп еді. Қайтқанда өте ширап, көзінің қалы қызарып, бадырая кірді үйге. Жай-жапсарды шешем мен Бигелдіге сыбырлап қана айтты, өте суық хабар сияқты. Бізге оның ызғары пікірлесушілердің шырайынан білініп, бүрістіріп барады. Қашан толық ұғармын екен деп мен бар сезіммен бақтым. "Айдалу", "жер аударылу", "Сібір" дейтін сөздер естілді.

– Әттегене! – деді әкем, ақылдасу біраз кідірген кезде. Соны айтты да тағы кідіріп ойланып қалды, – жоқ мен қашпаймын!.. Сол екеуін өлтірмей кетпеймін!..

– Сен кісі өлтіремін деп жүріп балаларды аштан қырасың! –деді шешем.

– Өлтіремін деп жүріп өзің атыласың! – деп Бигелді
бұрқылдап аңыра қарады әкеме. – Осындай аманымызда кетуіміз керек, жанашыр жақыныңның бәрі осыны айтып жатпай ма!

Біраз үнсіз отырған соң әкемнің жүзі сынып, бір түрлі мүсәпірлік халге түскендей болды.

– Ал, олай болса... дайындалайық, – деді дірілдеген өте бәсең үнмен, дереу орындарынан тұрды. Әкем далаға шығып кетті де, Бигелді тарыны ақтауға кірісті. Артынан естісем Шанақбайдың сөзі қысқа болыпты:

– Ал Жаппар, менен қайран кетті. Тізімге ілініпсің, ендігі арызың өтпейді. Айдалмай тұрып, неғұрлым тез кетіп ал! – депті.

– Айналдырған бір пұт тары түс аумай-ақ ақталып болды. Шешем ақталған тарының бір бөлігін шекер қосып жармалады да, жылап отырып бір дорбаға салды. Оны кәрі әжеміздің бас жағына қойды. Қалған тарыны қоржынының бір басына, талқанын бір басына салып тігіп тастады. Енді бұл үйде отырып жерлік еш нәрсенің қалмағанын кішкене болсақ та бәріміз біліп алдық. Үй дегеніміз қуыс үңгір болып қаңғырап қалғандай сезілді. Ойнауға зауқымыз болмай, бүрісіп–бүрісіп отырып қалдық. Күн бата кәрі әжеміз үнсіз жылап орнынан тұрды да, бәріміздің бетімізден сүйді. Әкем де, Бигелді де, тіпті, он жастағы Биғазы да мені мен Биғайшаның бетінен қайта-қайта сүйе берді Биғаділдің мандайынан шешем иіскеп, алдына дәміл-дәміл алды. Үй ішіндегі қым-қиғаш бұл сүйіспеншілік қалайдан-қалай күшейіп кеткенін білмей мелшиіп мен отырдым. Бірін-бірі сүйеді, сүйеді де теріс айналып кетіп көздерін сүртеді. Семьяның тоз-тоз болуының бұл аянышты белгісі маған айқын ұғылмады. Ұққан болсам, құлақтасып көз ашқан Биғаділді құшақтап алып, айырылмай жылар едім. Ол екеуміз бір-бірімізге жыласпадық та, сөйлеспедік те. Биғазы мен Биғаділді шешем барынша жылы киіндірді, қатты-қатты сүйді де, өксіп-өксіп қалды сонан соң.

Ымырт жабылған, май шам жағулы. Әкем таяқ ұстап буыншағын арқасына салды да, Биғазыны жетектеп алдымен шығып кетті. Әжем теріс қарап төсегінде жатыр: өне бойымен солқылдап, үнсіз жылап жатыр. Бигелді азық салынған қоржынды мойнына асты да, Биғаділді орап арқалап шыға жөнелді.

– Қайда барады, апа? – дедім мен сонда ғана.

– Шәуешекке барады, біз де барамыз, жылама, – деді шешем, – біз де қазір жүреміз!

Мен мұнан соң "Шәуешек" дегеннің немене екенін, онда неге баратынымызды сұрай бердім: "нағашым да бара ма? Камал тәтем де бара ма?" Менің сұрауларыма шешем жартымсыз ғана қысқа-қысқа жауап қайырып, бірдемелерін буып, түйе берді. Ұйықтайтын уақыт әлдеқашан өтіп кетсе де ұйқым келмеді. "Қыс ішінде қалай жетер екенбіз, ауру әжем қайтып жетер екен?!" – тітірене ойланумен болдым.

Бір кезде нағашым кірді үйге. Ол шешемнің буып-түйген киім–кешегі мен бір-екі көрпені алып шығып кетті де қайта кірді.

– Ал, жүрдік! – деді. Мені қолымнан жетектеп есікке беттеді. Кәрі әжем баж ете түскенде қайырылып тұра қалыппын. Бағанадан бері қасымда сыбырласып, арыздасып отырған шешем, ол кісіні бас салып құшақтап жылап жатыр екен. Қыстығып жатқан әжемнің іштегі барлық қасірет-қапасы барылдаған даусымен бір-ақ ақтарылды.

– Қош, әжетайым!.. Кешіре гөр!.. Өлер шағыңызда қасыңызда болу қолымыздан келмеді. Бақыл бол, әже! – деп шешем де үн сала жылады. Өлмелі кәрі кемпірдің зары өне бойымды сырқыратып әкетті. Оның енді жалғыз қалып өлетіндігін сонда білдім. Солқылдап кеткен зор денелі нағашым бар қауқарымен тартынып, артына қарай құлаған мені көтеріп ала жөнелмекші, онан сайын туладым.

– Қойындар!.. Қойындар! – деді нағашым. – Маңайдағылар естімесін!.. Әжем зарлы даусын тоқтата қойып, төсегінде отырған бойы Мұқамедидің құшағында тұрған мені сұрады.

– Бері келші, құлыным!.. Немере-шөберелерімнен ең ақырғы сүйіп қалғаным сен боларсың! – деп сүйе берді мені. Маңдайымнан да, иегімнен де сүйіп келіп, бетін екі бетіме кезек–кезек басты. Қатпарлы көзінен тамшылаған ірі-ірі тамшылар бетімнен сырғанап сел боп ақты. Ие, ие, ол көздерден аққан қасірет тамшысы менің көздеріме де құйылып кетті. – Аман бол, құлыным!.. Өмірің ұзақ болсын!.. Қайда жүрсең де бақытты бол!.. Сендер аман болсандар, ата-бабаларыңның да, менің де өлмегеніміз сол... Жаратушыдан ең ақырғы тілегім осы!.. Құлыным!.. Құлыным!..

Мені нағашым көтере жөнелді. Еңіреп–зарлап жалғыз қарт кемпір қалды сол үңгірде!

Бұл кемпір – мен ес білгелі біздің аталас үш-төрт ауылдың ең үлкені де, әйт–шәйсіз, ең бейуаз момыны еді. Әкемнің әкесінің кіші шешесі – Балпаңның кіші әйелі. Сол бидің қартайып өлер шағында зеріккеннен алған әйелі екен. Жас шағында махаббат қызығын да көрмеген, өз құрсағынан бала да сүймеген, сөйтіп тоқсан жылдық өмірі іш құсталықпен, ішінен жылап өткен ең сорлы кемпір еді бұл!. Ақырында мүлде сорланып сол үңгірде қалды! Көп малдың ішінде көп мұң мен өксік жастық шағы өтсе, кәртейген қызыл иек ауру шағында жарты дорба жарманы жастанып иен үңгірде қалды.

Мені нағашым біраз жерге көтеріп әкеліп, қос ат жеккен шанаға орап отырғызды. Қолында ұзын бишігі бар, пималы, тонды біреу божы ұстап отыр. Ұйықтап қалған Биғайшаны көрпеге орап жатқызып, шешем де, нағашым да келіп отырды. Бишік ұстаған сырт бейнесі дәл нағашыма ұқсайтын ұзын мұртты адам екен, артына қайырылып бір қарап алды да шананы айдай жөнелді.

"Нағашы атам мен Камал да қалған екен ғой!" деген тағы бір ауыр қайғы түсе қалды маған. Менің ойымдағыны шешем сұрады.

– Оларды қайтып келіп әкетемін! – деді нағашым. Шешем бұл ақылға қанағаттанғандай, қайта тіл қатпай үнсіз жылай берді. Жылауы Келдімұраттың көшесінен шыққан соң тіпті үдеді, еңіреп-егілуге айналды. Ал ауру әжеміздің жалғыз күңіреніп қалғаны, әсіресе оған тиген жарманың аздығы менің есімнен кетпей қойды. «Неге жылайсың?» деп сұраған ағасына шешем де соны айтып солқылдады.

– Ел бар ғой, аштан өлмес! Шанақбайға жылап отырып-ақ тапсырдыңдар ғой, болмады ма, қолдарыңнан одан басқа не келмек!...

– Ажал құдайдан, жасарын жасаған адам ғой!

– Сендерге ақ жол, амандық тілеп, өз раздылығымен қалған соң болды енді! Арқалап жүріп далада өлтіргенше, осында – елі ішінде қалғаны көрім болды!

Нағашым да, шанакеш те соны айтып шешемді жұбата берді. Шешем үнсіз отырып қалды. Жылауын қойған сияқты. Мен көңілсіз марғау ұйқыға кетіппін.

Бір мезетте оянып қарасам, сұрғылт аспан қарсы алдымыздан ағарып таң атыпты. Ұзын жолда шана шықырлап баяу сырғып келеді. Нағашым мен шешем шананың соңында жаяу қатар келе жатыр. Шанакеш мұрттыны енді таныдым: қазаққа да жарым-жартылай орысша сөйлейтін нағашымның досы Қабыкен деген кісі екен. Қабыкеннің үйі алыста, Көктұма жаққа көшті деп Камалдан естігенмін.

Қайрылып қарасам, шешем және жылауда, көзі бұлаудай. Нағашым ұзақ сөйлеп, бір жайды ұқтырып келе жатқан тәрізді.

– Мұны маған бұрын неге айтпағансың? – деп шешем ашулана қарады оған.

– Сенің ұрысатыныңды біліп айтпадым. Енді сонда баратын болған соң жасыруыма болмады. Ұрысқың келсе осы жолда-ақ ұрысып ал маған, онда барған соң наразылық сыр білдірме!

Шанадан Қабыкен де түсе қалып соларға қатарласты.

– Мәдиян, шырағым, нечего, сен енді өте жақсы жеңге таптың! Қытайға өткеніңше құс төсекте жатасың... Но, барғанда көресің, қап-қара Жамал оның қолына су құйып та бере алмайды!..

– "Оларды қайта келіп әкетемін!" дегеніңе сеніппін, – деп еңіреді шешем, – Қамашымның бетінен де сүйе алмай кеттім-ау!

– Ничего, ничего! – деп Қабыкен тағы сөйледі. Онда да бір Камаш бар, соны сүйесің!..

– Қойыңызшы! – деп шешем оның сөзін бөліп тастады. Мұқамедиді қатын-баласынан аздырған сен екенсің ғой дегендей жазғыра қарады оған, – Камашты жаудыратып тірі жетім ететіндей не жазығы бар, неткен азғындық бұл!.. Жамалдың ұл таппағандығынан басқа қылмысы бар ма? Бұларды жылатып тастап алған кәрі салдақыңнан жолың болғанын көрермін!.. Жоқ, мен бармаймын ол үйіңе, өз жөніме кете беремін, тоқтат шанаңды!..

Нағашы мен Қабыкен екі қолтығынан ұстап алып, жалына берді шешеме. Жаңа қатынды мақтап, Жамалды жамандай жалынды...

Камал тәтем оттай жайнады көз алдымда. Түп-түзу жүретін сұңғақ бойымен, дөңгелек қара торы жүзімен, қарақаттай жайнаған көзімен, қабақ шытпайтын жағымды мінезімен қатты сағындыра елестеді, дәл осы кезде есігінің алдында жалғыз жылап тұрғандай. Қабырғам қатты қайысты. Ұл таппаған үшін қатынның да, қыз болып туылғандығы үшін қыздың да қылмысты болып жазаланатындығын, тастанды болатындығын тұңғыш рет осы жолда сездім. Жалғыз қызын, жанындай жақсы көретін балажан нағашым соншалық опасыз, соншалық мұзжүрек – ызғарлы болып көрінді көзіме. Менің бетіме талай тиіп, жұп-жұмсақ та ыстық сезілетін оның шалғылы сарғыш мұрты дәл қазір қанжардай қатты, құбыжықтай суық сезілді. Қызыл-сары жүзі, ат жақты сопақ еріндегі қызыл меңі ұятсыз опасыздықтың белгісіңдей, әп-сәтте жиренішті, жат адам сияқты көріне қалып, жатырқай қарадым. Шешем оған қатал тиіп, қаттырақ сөйледі енді:

– Сендер де аспаннан түспей, әйелден туып едіндер ғой, қыз туғандығы үшін ғана осыншалық жазалай ма екен әйелді, осыншалық қорлай ма екен әйел затын! Сендер кімнің арқасында теректей-теректей болып өстіңдер! Камал екі ұлға айырбастайтын қыз ба!.. Қызды балаға есептемесең, мені бір құрсақтан шыққан бауырға есептемегендігің, адамнан туған азғын!.. Бұл қатынның шұбыртып отырған ұлы қайсы сонда!..

Шешемнің ащы тілін естігенім осы, нағашымды да, Қабыкенді де бүрістіріп жіберді. Екеуі де еңкейіп, төмен қарап келеді. Кезек-кезек сөйлейді, күле береді. Өз қылмыстарын білсе де қысылмайтындай, жер-суға сыйғызбай мақтайды тапқандарын. Адамгершіліктен қаншалық тоналса да армансыз сияқты. Шешемнің зілдей сөздерін шыбын құрлы көрмей, көтеріп әкеткендей екі дәу!

Осы көнтеріліктері үшін кешірім етті ме, немесе олардың істерінің "әділеттілігіне" сынды ма, әлде лажсыздықтан ба белгісіз, мұнан соң шешем сөйлеуді қойды. Қабыкен шанасын тоқтатып, шешемді орнықтырып отырғызды да, аттарын қузай жөнелді. Талай ойпаңға зымырай ағып, талай белге сықырлай өрледік. Тағы да зымырай ақтық. Камал тәтем мүлде қалған сияқты, өте алыста, алыстаған сайын оның қымбаты аса түсті. Бауыр мен жүрегімді сағыныш күйдіріп барады, елестеген сайын безіп барады. Әне, жылап тұр ол, біз кеткен жолға қарап жылайды, өзін қыз етіп туғызған құдайға өкпелеп жылай ма, мынау қызыл меңді әкесі мен қара сұры қаскүнемнің опасыздығына ыза болып жылай ма, булығып, буырқана өксіп жылайды. Сонда да оның жазық маңдайы жиырылмайды, биіктей біткен екі қасының арасы түйілмейді, кінәсіз әдемі ажарында кінарат білдіретін ешқандай түйін жоқ. Бар зарын көз жасынан ғана көргендейсің. Ол тұп–тұнық болып зырғиды толықша бетінен. Өйткені әкесіне өте тұнық еді ол. Құдай тағала өзін не жазығы үшін қыз етіп жаратты екен!