Қазіргі нарықтық қатынас жағдайында мекеме құралдарының ең басты бөлігі болып қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін шешімдер қабылдауға болады.
Кестеде 2013– 2015 жылдардағы қысқартылған балансы көрсетілген.
Кесте 2 - «МежРегионЭнергоТранзит» ЖШС қызметінің 2012–2014 жылдардағы қысқартылған балансы
мың.тг
| АКТИВТЕР | 2015 жыл | 2014 жыл | 2013 жыл |
| I. Қысқа мерзімді активтер | |||
| Ақша және оның эквиваленттері | |||
| Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары | - | ||
| Қысқа мерзімді дебиторлық борыш | |||
| Қорлар | |||
| Ағымды салық активтері | |||
| Басқа қысқа мерзімді активтер | |||
| Қысқа мерзімді активтер қорытындысы | |||
| I. Ұзақ мерзімді активтер | |||
| Негізгі құралдар | |||
| Ұзақ мерзімді активтердің барлығы | |||
| Баланс (бет 100+бет 200) | |||
| III. Қысқа мерзімді міндеттемелер | |||
| Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер | |||
| Салықтық міндеттемелер | |||
| Басқа төлемдер бойынша міндеттемелер | |||
| Қысқа мерзімді кредиторлық берешектер | |||
| Басқа қысқа мерзімді міндеттемелер | |||
| Қысқа мерзімді міндеттемелер | |||
| IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер | |||
| Ұзақ мерзімді кредиторлық борыштар | |||
| Ұзақ мерзімді міндеттемелер нәтижесі | |||
| V. Капитал | |||
| Жарғылық капитал | |||
| Шығарылмаған табыстар (жабылмаған шығындар) | -1076868 | -881479 | -866476 |
| капитал | -976868 | -781479 | -766476 |
| Баланс (300+ 400+500+600) |
Қысқартылған баланста ақшалай қаражаттардың көбею серпiн белгiлеуге болады.
2014 жылы сатып алушылардың дебиторлық берешегі 12690156 мың тг-ні құраса, ал 2015 жылы 27664 мың тг-ні құрады. 2014 жылы дебиторлық қарыздың көбейген себебі, өйткені ұйымдар көрсеткен қызметтер үшін қарыздарды уақытында төлемегендіктен.
Кредиторлық берешектiң төмендеуі жақсы жақтары болып табылады. Бiз 2014 жылы кредиторлық берешек 122525 мың тг-ге дейiн көбейгенін байқаймыз, бiрақ 2015 жылдың соңында кредиторлық қарыз 49976 мың тг-ге дейiн төмендегенін атап кеткен жөн. 2015 жылы кредиторлық қарыздың төмендеу себебі, өйткені сол бұрынғы борышты өтеуiнiң әжептәуiр үлкен сомасы есебiнен ғана емес,сонымен бірге беру есебiнен үлкенiрек, кезеңiн басына қарағанда материалдар үшін аванстардың соманың есебінен төмендеген.
Өтімділік дәрежесі бойынша актив баптары 4топқа біріктірілді:
(А1)- абсолюттік өтімді активтер –ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдар.
(А2)- жедел өтімді активтер-қысқа мерзімді дебиторлық берешек.
(А3)- жай өтімді активтер-тауарлы-материалдық қорлар мен ұзақ мерзімді қаржылық салымдар.
(А4)-қиын өтімді активтер –ұзақ мерзімді активтер жиынтығы(қаржылық салымдарсыз).
Сәйкесінше,баланс пассиві өтелу жылдамдығы бойынша 4топқа біріктіріледі:
(П1)-ең жедел міндеттемелер (кредиторлық берешектер,несиенің уақыты жеткен бөлігі).
(П2)-қысқа мерзімді міндеттемелер(қысқа мерзімді несие мен заемдар).
(П3)-ұзақ мерзімді міндеттемелер(ұзақ мерзімді несие мен заемдар).
Баланс толық өтімді деп келесідей қатынастарда саналады:
А1>П1 А2>П2 А3 >П3 A4<П4
Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы кәсіпорынның сәйкес міңдеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес.
Кәсіпорынның баланс активінің өтімділік дәрежесі және оның пассивінің төлеу мерзімінің шұғылдығы бойынша баптары келесі кестеде көрсетілген:
Кесте 3 - «МежРегионЭнергоТранзит» ЖШС-нің мәліметтері негізінде баланс активінің өтімділік дәрежесі және оның пассивінің мерзімінің шұғылдығы бойынша баптарының тобы
| Актив | 2013 жыл | 2014 жыл | 2015 жыл | Пассив | 2013 жыл | 2014 жыл | 2015 жыл | 2013ж аяғына жабуы | 2015ж. аяғына жабуы |
| А1 | П1 | -504104 | -431522 | ||||||
| А2 | П2 | -337659 | -701326 | ||||||
| А3 | П3 | -15613 | -12915 | ||||||
| А4 | П4 | -857376 | -924611 | -1145763 | -857376 | -1145763 | |||
| Барлы-ғы | Барлы-ғы | - | - |
Уақыт факторының есебімен баланстың өтiмдiлiгiн бағалау үшiн активтiң тиiстi тобын пассивтің тиісті тоьына салыстыру өткiзу керек:
1) егер А1>П1 теңсiздiк орындалса, онда бұл теңгерiмнiң құрастыру уақытында ұйымның төлеу қабылетiлігі туралы куәландырады. Ұйымда ең жедел міндеттемелердi және барынша өтiмдi активтерді төлеуге жеткілікті қаржысы бар.
2) егер А2>П2 теңсiздiк орындалса, онда тез өтетiн актив қысқа мерзiмдi пассивтердi асады, және ұйым несие берушiлермен дер кезiнде қарыздарды төлеу, өнiмдерді несиеге сатудан қаражаттарды алу есебінен жуық арада борыштарын төлей алады.
3) егер А3 > П3 теңсiздiк орындалса, онда болашақта өнімді сатудан және төлемдерден ақшалай қаражаттар дер кезiнде түскенде ұйым белгілі бір кезеңде,яғни айналым қаржысының орташа ұзақтық айналымнан, теңгерiмнiң құрастыру күнiнен кейiн, мүмкiн болады.
2013жылдың аяғы А1>П1; А2>П2; А3>П3; А4<П4.
2015 жылдың аяғы А1>П1; А2>П2; А3>П3; А4<П4
«МежРегионЭнергоТранзит» ЖШС перспективті төлем қабілеттігін анықтау үшін «МежРегионЭнергоТранзит» ЖШС активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен қолданылады.
Үш көрсеткіш жиі қолданылады:
-абсолютті өтімділік коэффициенті;
- жабу коэффициенті;
-жылдам өтімділік коэффициенті[34].
1)Абсолютті өтімділік коэффициенті ақша қаражаттары мен тез өткізілетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы ретінде есептеледі.Ол баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.
Абсолютті өтімділік коэффициенті = ең өтімді активтер /ағымдағы міндеттемелер
2013 жыл– 250498/1144929 = 0,22
2014жыл – 632163/14421228 = 0,04
2015 жыл – 631887/1792399 = 0,35
Жабу коэффициенті = ағымдағы активтер / қысқа мерзімді міндеттемелер (11)
2013 жыл – 324752/1144929 = 0,28
2014 жыл – 13534423/14421228 = 0,94
2015 жыл – 689636/1792399 = 0,38
Жылдам өтімділік коэффициенті = (ақша қаражаты + Дебиторлық берешек) / ағымдағы міндеттемелер
2013 жыл – (250498+52668)/1144929 = 0,26
2014 жыл– (632163+12742824)14421228 = 0,93
2015 жыл– (631887+27664)/1792399 = 0,37
Кесте 4 - Баланс өтімділігінің көрсеткіштері
| № п/п | Коэффициент | 2013 жыл | 2014 жыл | 2015 жыл | өзгеріс 2013-2015 жылдар аралығында (+; -) | Шекті мән | |
| гр. 4-гр3 | гр.5-гр4 | ||||||
| Жабу | 0,28 | 0,94 | 0,38 | 0,66 | -0,56 | ||
| Жылдам өтімділік коэффициенті | 0,26 | 0,93 | 0,37 | 0,67 | -0,56 | 0,7-1 | |
| Абсолюттік өтімділік коэффициенті | 0,22 | 0,04 | 0,35 | -0,18 | 0,31 | 0,2 кем емес |
Зерттелетiн кезеңде жабу коэффициенті берiлетiн нормадан төмен, 2013-2015 жылда «МежРегионЭнергоТранзит» ЖШС-ы барлық жедел қарыздарды төлей алмайды.
Жылдам өтімділік коэффициенті 2014 жылда 0, 93тен, ал 2015 жылда 0, 37-не дейiн арзандатылады.Осылай болу себебі қоғамда өтімділік қаржылар үлесі тым төмен.
Борышты өтеу қабілеті абсолюттiк өтiмдiлiк коэффициентi арқылы байқалады,яғни ағымдағы қарыздың қай бөлiгi теңгерiмнiң құрастыру күнiнде немесе таяуда төлей алатынын көрсетеді. 2013 жылда абсолюттiк өтiмдiлiк коэффициентi 0,22 құрайды, бұл кезеңде кәсiпорын абсолюттi төлей алатынын бiлдiреді, ал 2014-2015 жылдарда 0,04 және 0,35 сәйкесiнше ұсынылған нормадан төмен, бұл кезеңде кәсiпорын абсолюттi төлей алмайтын білдіреді.
АРЖЫЛЫҚ ЕСЕП
Меншікті капитал есебі
Капитал – бұл ұйымның активтерінде барлық міндеттемелерін шегергеннен кейңн қалатын үлес.
Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен кезде оның қатысушыларының салымының сомасына немесе акцияға жазылудан түскен сомаға тең жарғылық қоры құрылтай құжаттарында көрсетіледі. Жарғылық капиталдың мөлшері, бір акцияның тұрақты құны, жай және артықшылығы бар акциялардың ара қатынасы.
Жарғылық, резервтік капитал міндеттемелердің 12,34% құрауы, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
Жарғылық капитал сомасы. Меншікті капиталдың өзгеру факторларын «Меншікті капиталдың қозғалысының есебі» формасы бойынша анықтауға болады.
Кесте 5 - Меншікті капитал динамикасы, 2015 жыл
| Есеп беру кезеңіне | Өткен кезең | Өзгеріс (+,-) | |||
| сомасы мың.тг | Баланстағы үлесі (%) | сомасы мың.тг | Баланстағы үлесі (%) | сомасы мың.тг | |
| Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер | 123,40 | 7,16 | |||
| Салықтық міндеттемелер | 0,20 | 0,04 | -3214 | ||
| Қысқа мерзімді кредиторлық берешектер | 0,27 | 0,06 | -5277 | ||
| Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері | 5,82 | 0,90 | -72549 | ||
| Басқа қысқа мерзімді міндеттемелер | 79,09 | 97,29 | -12627839 | ||
| Қысқа мерзімді міндеттемелер | 208,78 | 105,44 | -12628829 | ||
| Ұзақ мерзімді міндеттемелер нәтижесі | 5,01 | 0,28 | |||
| Жарғылық капитал | 11,65 | 0,73 | |||
| Шығарылмаған табыстар (жабылмаған шығындар) | -1076868 | -125,43 | -881479 | -6,44 | -195389 |
| Капитал | -976868 | -113,78 | -781479 | -5,71 | -195389 |
| Баланс | 100,00 | 100,00 | -12819024 |
Меншікті капиталдың өзгеру факторларын «Меншікті капиталдың қозғалысының есебі» формасы бойынша анықтауға болады.
«Капитал мен резервтер» бөлімінің шоттары капитал мен резервтерді есепке алуға арналған. Берілген мынадай кіші бөлімдерді қамтиды:
5000 – «шығарылған капитал»;
5100 – «эмиссиялық кіріс»;
5200 – «сатып алынған жеке меншік үлесті аспаптар»;
5300 – «резервтер»;
5400 – «бөлінбеген кіріс (жабылмаған зиян)».
Қазақстан Республкасының Президентінің «Шаруашылық серіктестіктер туралы» 1995жылғы 2 мамырындағы №2255 Заң күші бар Жарлығына сәйкес ЖШС жарылық капиталдың 10%-нен кем емес мөлшерде өзінің резервтік капиталын құруға міндетті. Резервтік капиталды құру және пайдалану тәртібі жарғымен белгіленеді. Өндіріс көлемінің өсуіне, құнсыздануға басқа да жағдайларға байланысты жарғылық капитал ұлғайған кезде резервтік капитал да соған сәйкес ұлғаюы тиісті.
Жарғылық капитал жарияланғанда:
Дт – 5110
Кт – 5030 – 87200теңге
Төленген кезде:
Дт – 1030
Кт – 5110 - 87200 теңге
