Кілегей қабықтың физикалық зақымы жедел және созылмалы ағымды болуы мүмкін. Жедел физикалық зақым жоғары температура (ыстық су, бу және от) және төменгі температура (балалардың көбінесе аязда қалған заттарды ауызға алуы кезінде, криодеструкциялаушы ем жүргізгенде суық азотты пайдаланған кезде), электр тоғы, иондаушы радиацияның үлкен мөлшері әсерніен дамиды.
Жоғары температураның әсерінен кілегей қабық жеңіл және ауыр зақымдануы мүмкін.
Жедел зақым кезінде кілегей қабық (көбінесе қатты таңдайдың) қызарып, домбыға бастайды, беті кедір-бұдырланып, жабынды эпителий кесек-кесек болып түлеп, жарақат ошағында ашып ауру сезімі пайда болады.
Ауыр зақым кезінде кілегей қабық бетінде әртүрлі көлемді күлбірек бөрткендер пайда болып, жарылғаннан кейін эрозиялы ошаққа айналады. Кейде күю әсерінен дәнекер тін қабатымен қаттар астында жатқан ет және сүйек тіндері де өліеттенуге ұшырауы мүмкін.
Кілегей қабықтың электр тогының әсерінен күюі көбінесе физиотерапиялық емдеу шараларын (электрофорездеу әдісі, ультракүлгін және инфрақызыл сәулелермен емдеу) жүргізген кезде электродтардың жалаңаштануы және жоғары күшті токты пайдалану кезінде және техника қауіпсіздігін сақтамағанда байқалады.
Жедел температуралық зақымды анықтау қиынға түспейді, ауру анамнезін жинақтау тиісті көмегін тигізеді.
Емдеу шаралары уақытша жансыздандыруды, қабыну үрдістерін тоқтатуды, зақымдану ошағының тез айығуын қарастырады.
Оттан және үлкен күшті электр тогының әсерінен күю кезінде тек ауыздың кілегей қабығы ғана емес, басқа да тіндер ауыр зардап шегуі мүмкін. Оларды емдеу арнаулы күйік орталықтарында жүргізіледі. Дәрігер-стоматолог көрсете алатын алғашқы дәрігерлік көмек-қатты аурудан туындайтын шокпен күресу (ауырсыздандыру), жарақат ошағын екіншілік инфекциядан қорғау (антисептикрермен жуып-шаю), күйік алған адамды арнаулы емдеу мекемесіне жеткізуді қамтамасыз ету.
Гальваникалық ток. Ауыздың кілегей қабығына созылмалы әсер ететін физикалық факторлардың бірі-гальваникалық ток немесе ауыз ішіндегі әртүрлі металлдан жасалған конструкциялар әсерінен пайда болатын микротоктар. Бұл токтар – сілекейдің электролиттік ортаға айналып металл иондардың бөлінуіне немесе металлдың иондық жағдайдан ертіндіге ауысуына байланысты дамиды. Ауыздағы микротоктардың мөлшері 10-19 мка жоғары болған жағдайда кілегей қабықты тітіркендіріп, гальванизм белгілерінің дамуына әкеп соғуы мүмкін. Бұл белгілер көбіне ауызда металл дәмінің пайда болуымен тілдің және ауыздың басқа аймақтарының ысып-күюімен, дәм сезудің бұзылуымен (қышқыл және ащы дәм пайда болуы) сипатталады. Сонымен қатар кілегей қабықта шамадан тыс мүйізгектену үрдісі де байқалуы мүмкін. Кейде ауыздағы металлдан жасалған протезге қасық немесе шанышқы тиіп кетсе электрлену белгісіндей ыңғайсыз сезім пайда болады.
Көпшілік жағдайда гальванизм белгілері ауыз ішінде алтын-амальгама алтын-латунь, металл-латунь араластығы орын алғанда дамиды.
Емі. Егер субъективтік сезімдер металлдан жасалған протез кигеннен кейін дамыса, оны басқа зиянсыз металдардан қайта жасауға болады. Сонымен қатар гальванизм белгісін туындататын факторларды жою қажет болады (амальгамадан жасалған пломбыларды ауыстыру, жоғарыда көрсетілген металдар араластығын жою немесе болдырмау).
Лейкоплакия
Лейкоплакия(сурет-5) (лейкоплакия - Leucoplakia) – беті кілегей қабықпен жабылған ағзалар немесе тіндер бетінде кездесетін, жабынды эпителийдің шамадан тыс мүйізгектенуімен және дәнекер тіннің созылмалы қабынуымен сипатталатын патологиялық үрдіс. Лейкоплакия кілегей қабықтың әртүрлі ұзақ әсер ететін ықпалдарға (физикалық, химиялық, механикалық және биологиялық) жауабы деп саналады.
«Лейкоплакия» (leuqos – белый, plaqva - бляшка) немесе «ақ тоға» терминін алғаш 1877 жылы дерматолог Швиммер енгізген.
Лейкоплакияның дамуында белгілі орын атқаратын себептер: ұзақ әсер ететін механикалық тітіркендіруші факторлар; темекі түтіні, ішімдік, гальваникалық ток. Ерін жиектерінде лейкоплакия ошағының дамуына себепкер күн сәулесінің, ауа-райының, шаң-тозаңның, шылым шегудің зиянды әсерлері.
Машкиллейсон А.Л. (1983) байқауынша лейкоплакиямен ауыратын адамдардың 88%-да асқазан-ішек жолдарының аурулары анықталған.
Лейкоплакия көбінесе 40-50 жастағы ер адамдар арасында кездеседі. Лейкоплакияның үш түрін ажыратады: жазық немесе қарапайым, верукозды және эрозиялы-жаралы. Бұл түрлердің бір-біріне ауысуы немесе бір адамның ауыз қуысы ішінде қатар кездесуі мүмкін. Лейкоплакия обыралды ауруға, оның ішінде факультативті түріне жатады.
Жазық лейкоплакия (плоская лейкоплакия – leicoplaqia planus) кілегей қабық бетінде созылмалы зақымдануға ұшыраған аймақта гиперкератоздану нәтижесінде ақшыл-сұр түсті, күңгірт біртұтас ошақтың пайда болуымен және жұқа шылым оралған қағазды жапсырып қойғандай көрініспен сипатталады. Жабынды эпителийдің мүйізгектенуі біркелкі болмағандықтан, жарақат ошағы ақшыл-сұр немесе ақ түсті даққа ұқсайды, қырып байқағанда алынбайды, шекарасы тегіс емес, иір-қиыр, беті кедір-бұдырлау және құрғақ болады. Төңірегіндегі дәнекер тінде қабыну үрдісі, ал мүйізгектену ошағының астында тығыздану аса байқалмайды.
Лейкоплакия ошағы көбінесе ұрттың кілегей қабығында тістердің тістесу деңгейінде, езуге жақынырақ, тілдің бүйір беттерінде немесе үстінде, тістері жұлынған альвеола өсіндісінің қырында, ерін жиегінде көбірек ораналасады. Езуге жақын орналасқан лейкоплакия ошағының шыңы ұртқа қараған үшбұрышқа ұқсас келеді. Қатпарлы тілдің үстінде орналасқан лейкоплакия ошағы ауыз түбінде немесе ұртта орналасса, жиырылған ақшыл-сұр жарғаққа ұқсайды (сурет)
Жазық лейкоплакияның бір түрі – Таппейнер лейкоплакиясы (шылым шегушілер лейкоплакиясы, таңдайдың никотиндік лейкокератозы). Көп жағдайда шылым шегушілер арасында кездеседі және қатты таңдайдың кілегей қабығының ақшыл-сұрланып қалың дамуымен, күңгіртенумен сипатталады және бетінде көптеп кеңейген ұсақ сілекей бездерінің түтіктері ашық-қызыл ноқаттар түрінде көрінеді. Егер біраз тосып байқаса, олардың ауызынан еріген шыққа ұқсас мөлдір тамшылар бөліне бастайды.
Жазық лейкоплакия ешқандай субъективтік белгілер туындатпай, ауызда ұзақ жылдар сақталуы мүмкін, ал кейде жарақат ошағында құрғау, кедір-бұдырлық сезімдері мазалайды.
Аурудың бұл түрі 1-5% жағдайда қатерлі ісікке (обырға) айналады.Егерде созылмалы зақымдаушы ықпалдардың әсері жойылмаса көп жағдайда жазық лейкоплакия верукозды немесе эрозиялы-жаралы түріне ауысады.
Гистологиялық зерттеулер кезінде лейкоплакия ошағындағы кілегей қабықтың нағыз дәнекер тін қабатында жайылған созылмалы қабыну үрдісі, ал жабынды эпителийде акантоз, паракератоз, гиперкератоз байқалады.
Жазық лейкоплакияны қызыл жалпақ теміреткіден, қызыл жегіден, екіншілік мерезден, жұмсақ лейкоплакиядан, химиялық заттардан күюден, кандидоздан (сүттемеден) ажырата білу керек.
Қызыл жалпақ теміреткі кезінде ақшыл-сұр түсті, жылтыр, диаметрі 1-3 мм көп пішінді папулалар әртүрлі өрнек құрап, симметриялы, көбінесе екі ұрттың кілегей қабығында үлкен азу тістер тұсында немесе сыртында орналасады.
Қызыл жегі кезінде мүйізгектену ошағының төңірегінде тұрақты қызару және атрофиялану үрдістері байқалады.
Екіншілік мерез кезінде ақшыл-сұр папулалардың астында тығыздық байқалады және беттерін қырып байқаса, эпителий қабаты сылынып, эрозияланған ошақ көрінеді. Эрозия бетінен алынған қырманы зерттегенде бозғылт трепонемалар табылады және серологиялық реакциялар оң болады.
Кандидоз (сүттеме) кезінде ақ түсті қақ жарақат ошағынан оңай қырылады (соскоб), көп мөлшерде саңырауқұлақ клеткалары мен жалған мицелий анықталады.
Жұмсақ лейкоплакия кезінде жарақат ошағындағы кілегей қабық белгілі шекарасыз күңгірттенген, борпылдақ консистенциялы, беті толассыз түлеуге ұшырап отырады.
Химиялық әсерден күю кезінде кілегей қабық бетінде ақшыл-сұр түсті қатты жарғақ пайда болып, төңірегінде қабыну үрдісі қосылып, ауру сезімі мазалайды.
Жазық лейкоплакияны емдеу төмендегі шараларды қарастырады:
·тітіркендіруші әсерлерді жойып, ауыз қуысын сауықтыру.
·Асқазан-ішек жолдары ауруларын емдеу (егер анықталған болса).
·Жарақат ошағына А витаминінің 3,44% майлы ертіндісінен, 10% дибунол линментінен күніне 3-4 рет бастырма қою (3-4 жеті).
·Жалпылай ем жүргізу: аевитті бір капсуладан күніне 2-3 рет немесе А витаминінің майлы ертіндісін 10 тамшыдан күніне 3 рет екі айға жуық қабылдау. Витамин С- 0,3г- күніне 3 рет қабылдау (20-30 күн); пиридоксин – 0,02-0,03г күніне 1-2 рет немесе пиридоксальфосфат – 0,01г күніне 3-4 рет (1-2 ай) немесе В1 витаминін- 0,02г күніне 3 рет.
Емдеу шаралары бір курспен аяқталмайды. Жарақат ошағы толық жойылғанша емді жылына 2-4 рет қайталап отыру керек. Жоғарыда көрсетілген емдік дәрілерді қолданумен қатар жарақат ошағындағы созылмалы қабыну үрдісін тоқтатуға арналған шараларды жүргізген де тиімді болады(бутадион жақпасымен, құрамында кортикостероидтар бар жақпалармен күніне 2-3 рет бастырма қою).
Веррукозды лейкоплакия (веррукозная лейкоплакия – leicoplaqia verucosa)(сурет -6)ауызда екі түрде – тоғалы (бляшечная форма) және сүйелді (бородовчатая форма) түрде кездеседі.
| Сурет -6. Ауыз қуысындағы верукозды лейкоплакиясы |
Сүйелді түрінде лейкоплакия ошағы ақ немесе ақшыл-сұр түсті, төңірегіндегі тіндерден жоғары орналасып, беті кедір-бұдыр немесе томпақ-томпақ топтаса орналасқан сүйелдерге ұқсас келеді (сурет-5).
Веррукозды лейкоплакия кезінде кілегей қабықтың жарақат ошағында ысып-күю, кедір-бұдырлық, ыңғайсыздық сезімдері, ас шайнағанда тістеп алу, кедергі жасауы сияқты машақаттар мазалауы мүмкін.
Лейкоплакияның бұл түрін жалпақ клеткалы мүйізгектенетін обырдан, екіншілік мерезден, созылмалы гиперпластикалық кандидоздан, «түкті лейкоплакиядан» ажырата білу керек.
«Түкті лейкоплакия» адамның иммунитет тапшылығын туындататын вирус жұқтырған адамдарда кездеседі және көбіне тілдің екі бүйір бетінде орналасады. Бұл кезде ақшыл-сұр түсті, анық шектелген, беті жиырылып әжімделген, жіпке немесе шашқа ұқсас өсіктермен жабылған бір немесе бірнеше ошақ пайда болады. Сырқат адам ЖИТС (СПИД) орталығында есепте тұрғанын айтуы мүмкін. Ал егер оның негізгі ауруы туралы хабары болмаса, аталған орталыққа тексерілуге жолдама беру керек.
Ауыздың созылмалы гиперпластикалық кандидозы кезінде ақшыл-сұр немесе кір-сұр түсті ликоздық қалың қақ жарақат ошағын күшпен қырғанда ғана алынады және бетінде эрозия пайда болады. Микроскопиялық зерттеу кезінде алынған қырмада саңырауқұлаққа тән көптеген элементтер анықталады.
Жалпақ клеткалы мүйізгектелген обырдан ажырату үшін жарақат ошағынан алынған материалды (қырманы немесе кесіп алынған материалды) цитологиялық және гистологиялық зерттеуден өткізу керек.
Веррукозды лейкоплакия факультативті обыралды ауруға жатады (5-20% жағдайда обырға айналады). Сондықтан обырға айналу белгілерін жақсы ажырата білу керек. Олар – жарақат ошағының тығыздануы, түсінің өзгеруі, мүйізгектену үрдісінің күшеюі, эрозия немесе жара ошағының пайда болуы.
Веррукозды лейкоплакия ошағы консервативтік емді аса қажет етпейді, көбіне хирургиялық әдіспен емделеді (кесіп алып тастау, қуатты лазермен немесе төменгі температурамен деструкциялау әдістері қолданылады).
Лейколпакияның эрозиялы-жаралы түрі жазық немесе веррукозды лейкоплакия ошақтарында тіндердің созылғыштық қасиеттерінің төмендеуіне және трофикалық үрдістің бұзылуына байланысты тілік немес эрозияның пайда болып, екіншілік инфекция әсерінен асқынып, жараға айналуымен сипатталады. Кейде эрозия немесе жараның пайда болуы қатерлі ісікке айналудың бірден-бір белгісі болып саналады және сырқат адам дәрігер-стоматологқа жарақат ошағындағы ауру сезіміне шағымдана келеді. Қарап тексергенде жазық немесе веррукозды лейкоплакия ошағының ортасында немесе шетін ала (сурет) қызыл шикі ет түстес эрозиялы-жаралы ошақ анықталады, сипап байқағанда ауырады, беті таза немесе ақшыл-сары түсті қақпен жабылған. Аймақтық лимфа лүйіндері өзгеріске ұшырамауы мүмкін, ал кейде аздап ұлғайып, сипағанда ауырады.
Эрозиялы-жаралы лейкоплакияны обыр, трофикалық, созылмалы зақымдану жараларынан ажырата білу керек.
Лейкоплакияның бұл түрі кезінде консервативтік емді екі жетіден артық уақытқа созбайды. Емдеу шаралары жарақаттаушы ықпалдарды жоюға, кілегей қабықтағы қайта құрылу үрдістерін жылдамдатуға бағытталады (қабынуға қарсы дәрілер, кератопластиктер, биогендік ынталандырғыштар қолдану). Аурудың бұл түрі көбіне жасы ұлғая бастаған адамдарда кездесетіндіктен организмнің жалпы тұрақтылығын жақсартуға арналған дәрілер тағайындау да қажет (витаминдер жиынтығы, белокты анаболизаторлар, амин қышқылдары). Егер жүргізілген консервативтік ем көрсетілген уақытта нәтиже бермесе, хирургиялық емдеу әдісін қолданады және патологиялық ошақтан алынған материалды гистологиялық зерттеуден өткізеді.
Лейкоплакиямен ауырған адамды стоматолог диспансерлік бақылауға алып, әрбір 3-4 айда тексеріп отыруы керек. Қатерлі ісікке ауысу мүмкіндігі туралы күмән туса, дәрігер-онкологқа жолдама беру керек.
Аурудың алдын алу. Негізгі жүргізілетін шаралар: ауыз ішін сауықтыру, кілегей қабықты тітіркендіруші ықпалдарды жойып, әрбір қабылдауға келген адамға ауыз гигиенасын сақтауды үйрету.
