Жүкпалы ауруларға қарсы иммунитеттің қалыптасу барысы көп жағдайда коздырғыштардың түріне, қасиетгеріне байланысты болші келеді. Айталық, жасушадан тыс өсіп өнетін зардапты микробтар эдетте гуморалъдік иммунитетгі қалыптастырады. Бүл жағдайда бірінші І§М, ал сонан соң І^С жэне І§А класының антиденелері түзіледі. Олар микроорганизмдермен байланысып, кейіннен комплементгщ көмегімен жасушаны ерітіп жібереді, яғни бактериолизге үшыратады. Сонымен қатар антиденелер коздырғыштардың уларын бейтараптандырады жэне микробтарды опсониндеп, олардьщ фагоцитозға жеңіл тартылуына жағдай туғызады. Инфекциялык процестің жіті өтуі кезінде (шошқа тілмесі, топалан, сіреспе жэне т.б.) иммуңдік жүйе антиденелерді керекті мөлшерде жасап үлгере алмайды, міне осы себептен жануарлар өлім жітімге жиі үшырайды. Мүндай аурулар кезінде иммувды қан іарысуларын малдарға мүмкіндігінше бірден еккен жөн. Жасуша шіінде тоғышарлык етбіін зардаптаі микробтар эдетте жасушалык иммунитеттщ факторларының (Т-киллерлбрдің, макрофаггардьщ).іссрлерімен талқандалады. Сенсибилизденген Т-киллерлер жасуша шіінде талқандалынбаған микробтары бар фагоцитгерді жойып ОПфады. "Жендет" жаеушалар қабыну ошағындағы макрофагтардың
көрсететін агглютининдерді анықгау үшін агглютининдерді адсорбциялау (сіңіру) тэсілі үсынылған (Кастеллани реакциясы) Агглютиниңдері адсорбциялау тэсілі микробтардың антигендік қүрылысын зертгеуде, агглютинирлеуші немесе емдік қан сарысуын жэне вакцяналар мсн диагностикумдарды дайындауда қолданылып жүр. Бүл тэсілмен алынған қан сарысуын монорецепторлы агглютинирлеуші қан сарысуы деп атайды.
Жануарларды жылжымалық қасиеті бар бактериялардын қылшалык (Н) жэне соматикалық (О) антагеңдерімен иммуңцеу аркылы Н- және О- агглютининдерін алуға болады. Уі - антигені бар бактериялар О-агглютинивдерімен элсіз желімденеді немесе мүлдем желімденбейді, бірак Уі- қан сарысуы оларды жақсы желімдейді. Бүл мысалы О- жэне Уі- антигендерінің қурылыстарының эртүрлі екендігін дэледдейді.
АР мал дэрігерлік практикасында бруцеллезге, лептоспирозға, листериозға, салъмонеллезге, жылқынын іш тастауына, туляремияға, маңқаға, тауық балапандарының пуллорозьша, кампилобактериозға жэне баска ауруларға диагаоз қою үшін қодданылады. Бүл реакция белгілі микробтардың көмегімен ауру малдьщ қанындағы оларға үйлесімді антиденелерді анықгауға мүмкіндік туғызады. АР сонымен қатар ауру маддардан бөлініп алынған микробтарды белгілі агглютинирлеуші қан сарысуымен вдентификациялау (айқыңдау) үшін де кеңінен қолданылып жүр.
Жүқпалы аурулардың диагнозын анықтау үшін АР басқа бір түрі - енжарлы гемагглютанация реакциясы да (ЕГАР) колданылады (16 сурет). Бүл реакцияда ауру малдың қан сарысуы кой немесе баска жануарлардың эритроцитгеріне тиелген антигеннің көмегімен тексеріледі. ЕГАР-ның тиімділігі біраз жүқпалы ауруларды (бруцеллез, туберкулез, микоплазмоз, туляремия жэне т.б.) балау жүмыстарында айқындадды. Бүл реакцияны кою үшін антигендермен немесе антиденелермен таелген эритроцитгерді қолдануға болады. ЕГАР пастереллалардың, стрептококктардың жэне т.б. микробтардын серотиптерін тез арада аныктауға мүмкіншілікті туғызып отьци)
Преципитация реакциясы (ПР). Бүл реакцияны 1897 ж. Р.Краус ашты. Антиденелер (преципитиндбр) мен антигендердің (преципитогендердің) әрекетгесуінен пайда болған кешеңці преципитат деп атайды. ПР қою үшін антигенді прецшштирлеуші қан сарысуының үстіне немесе астына абайлап қабаттайды. Реакция енсіз шыны түтіктерде немесе капиллярларда айқын байқалады. Реакцияның оң нэтижесі кезінде антиген мен преципитиреуші қан сарсысуының жанасу шекарасында тез арада (бірер минутган соң) ақсүр сақина пайда болады. ПР былғары шикізатын топалаңның қоздырғышына зертгеу мақсатында кең қолданылып келеді. Бүл реакция сонымен қатар стрептококктар мен пневмококктардың түрлерінен ажыратуға жэне іі, балык, үн тағамдарының фальсификациясын (алдамсыратуын) аныкгауға мүмкіндік бсрсді. ПР сот медидинасында қан дағының жоне т.б. биологиялык заттардың тегін анықгайтын иммунохимиялык рсакциялардың бірден-бірі.
ПР-ына жоғарғы дэлдік пен сезімталдық тэн. Оның көмегімен зерттеуге алынған материалдағы белокты анықтау үшін оның небэрі 3-5 мкг/мл концентрациясы жеткілікті. ПР-ының лртүрлі тэсілдері бар. Мал дэрігерлік практикасында сақиналы ирсципитация реакциясы мен гель ішіндегі диффузиялык ирсципитация реакциясы жиі қолданылады.
Сакңналы преципитация рсакциясы. Ең бірінші рет бүл рсакцияны 1910 ж. Асколи үсынған болатын. Антиген ретінде бүл реакіщяда топалаң коздырғышының өсіндісінің шайындысы немесе і>сы аурудан өлген малдын ақзалары мен үллаларының сығындысы қолданылады. Топалаң қоздырғышының антигені (преципитиногені)
материалдың шіруі кезінде бузылмайды жэне жоғарғы температураы өте төзімді больш келеді. Преципитиногендерді топалаңнан өлгеи малдың акзаларының кішкене бір бөлшегін (терісін, көк бауырын, қанын және т.б.) физиологиялык ерітіндіде қайнату арқылы дайывдайды. Антигенінің ыстыққа төзімділігіне байланысты бүл реакцияны термопреципитация деп атайды. Реакцияның ең маңызды шарты - антиген мен преципитирлеуші кан сарысуының мөлдірлігі Преіщпитиногеңді топалаңның антигеніне қарсы антиденелері бар преципитирлеуші қан сарысуьгаа қабаттастырғавда реакцияның оң нэтижесі 30-60 сек ішівде (немесе 2 мин аралығында) байқалады.
Гель ішіндегі диффузияльщ прецилитация^ Преципитация феномені суйық ортада емес, сонымен қатар тазартылған, мөлдірлетілген 1% агарда да байкалды. Егер сүйық фазада преципитат тек қана бір сызық (тілім) түзсе, гель ішінде диффундирлеуші (жайылушы) реагенттср - антигендер мен антиденелер бір-бірімен эртүрлі қашыкгыктарда кездесіп, бірнеше сызыктарды қальштасгарады (молекула неғурлым кіші болса, соғүрлым гель ішінде тезірек таралады). Сызыктардың саны мен еніне қарай иммувды кешеннің сипаттамасын алуға мүмкіндік туғызады. Бұл реакцияньщ бірнеше кою тэсілдері белгілі.
Оухтсрлони тэсілі. Реакция 1% бейтарапты агары бар Петри шыны аяктарының ішінде немесе төсеніш шынысыньщ үстінде еткізеді. Тескіштің көмегі арқылы агардын бетінде біріне-бірі қарсы шуңқыршыктар дайындайды. Олардың бэріне, мысалы, антиденелері бар қан сарысуын, ал екіншілеріне оларға үйлесімді антигснді қүяды. Қарама-қарсы таралушы реагентгердің кездескен орнывда преципитадия сызығы пайда болады. Оухтерлони тэсілі зертгеуге алынған биологиялық матбриалдардағы антигендерді тиімді және көрнекті түрде ажыратуға мүмкіндік береді (17 сурет). Егер де ортадағы шүкыршыкка прециіштирлеуші қан сарысуьш, ал оны қоршалай орналасқан көршілес екі шукыршшдарға зертгеуге алынған антигендерді куйғаннан кейін олардың ортасывда бір-біріне қосылған ортак сызыктар түзілсе, онда мүндай антигендер өзара уксас болып табылады (1). Ал, антигендер бір-біріне үқсас болмаса, бүл жағдайда олар ортадағы шуқыршықган таралған антиденелермен эртүрлі қашықгықгарда кездесіп, өзара косылмайтын преципитатгар қурайды (2). Зерттеуге алынған антигендер бір-бірімен ішін-ара үксас болса, преципитация сызыктары өзара жарым-жартылай қосылып, косымша өсінді ("өкше темір") түзейді (3). Бүл қосымша өсіңді преципитация сызыктарының біреуінің тікелей жалғасы болъш табылады. ПР-ның бүл тэсілі көбінесе вирустык антигендердің идентификациясында қодданыльш келеді. Сонымен қатар бул
рсакция аусылдың қоздырғышының түрлсрін аныкгау максатында да қолданылады.
Тарамдалғал иммунодиффузия. ПР-ның бул түрінде балқытылған агарды антиденелермен алдын ала арал;астырып, шыны немесе пластиканың бетіне қуады. Агар катайғаннан сон оның бетінде диаметрі 2 мм-дей шүкыршыкгарды дайындайды да, олардың ішіне белгілі бір мөлшерде зертгеуге алынған антигенді құады. Реакцияны ылғалды камерада өткізеді. Тарамдалі-ан иммунодиффузияның феномені шүқыршакгаң айналасында преципитация сақинасының пайда болуымең сипатталады. Прещшитация сақинасыньщ радиусы зертгеуге алынған антигеннің концентрациясына пропорциональді больш келеді. Антигеннің мөлшерін аныктау үшін оның преципитация сақинасының радиусын осы антигенннің стандартгы концентрациясы бар шуқыршақгың айналасында қалыптасқан сақинаньщ радиусымец салыстырады. Тарамдалған иммунодиффузия кан сарысуындағы Иммуноглобулин-дерді оларға қарсы бағытгалған антиденелердің (анти-антиденелердін) көмегімен анықгау үшін кодданыльш келеді. ПР-нын бүл түрі кейбір жүкдалы аурулар диагаостикасьшда да өте тишді тэсіл болып танылды.
Комплементгі байланыстыру реакдиясы (КБРУ Бұл реакцияны 1901 жылы Борде мен Жангу бактериолиз жэне гемоли і феномендерін қоддана отыра жарыққа шығарды. КБР қаи сарысуындағы үйлесімді антвденелерді, сонымен қатар зертгеуп алынған материадца белгілі бір антигенді анықгауға арналған. Бүл рсакцияда бес компонент қатысады: 1) антиген; 2) зертгеуге алынғап кан сарысуы; 3) комплемент; 4) гемолиттік қан сарысуы; 5) қоіі эритроциттері (18 сурет) 1, 2 жэне 3 компонентгер тэжірибелік (бактериолитгік немесе цитолитгік) жүйені, ал 3, 4 жэне 5 компонентгер индикаторлық жүйені қүрайды. Егер антиген мен зерттеуге алынған қан сарысуындага антвдене бір-біріне сәйкеі келсе, онда антиген-антидене кешені пайда болып, бүл кешел комплембнтгі өзіне тартады. Ал, егер зертгеуге алынған қал сарысуында антигенге сэйкес антидене болмаса, иммунды кешеи калыптаспайды, сондыктан комплемент бос калады. Комплемештіи антиген-антидене кешенімен байланысканын немесе оның бск калғанын анықгау үшін шыны түтікке индикатор ретінде гемолиттік жүйенің компонентгерін - гемолитгік қан сарысуы мен эритроциттерді қосады. Егер тэжірибелік (бактериолитгік) жүйедс комплемент байланыстырылған болса, эритроцитгердің гемолизі байқалмайды. Бүл жағдай антигеннің зертгеуге алынған қан сарысуывдағы иммунды денелерге үйлесімді екендігін дэледдейді.
Демек, гемолиздің жоқгағы КБР-ының оң нэтижесі болып саналады (А). Эритроцитгердің гемолизі бактериолипік жүйеде бос комплементгщ барында ғана байқалады (Б). Комплемент каи сарысуында иммунды денелердің жоқгығьгаың саддарынан бос қалады (КБР-ның теріс нэтижесі). Зертгеуге альшған қан сарысуында антиденелер аз болса, эритроцитгер ішін-ара гемолизге үшырайды. Гемолиздің толық тоқгалуы (+ +++) едэуір тоқгалуы (+++), жарым-жартылай токталуы (++) немесе (+), ал толық гемолизі (-) белгілерімен таңбаланады.
КБР - сезімтал реакциялардың бірі. Эдетте, бүл реакцияда антиген ретінде микроб жасушаларыньщ, жануарлар үлпаларының сығындысы немесе басқа белокты затгар алынады. КБР мал дэрігерлік практикасында, медицинада көптеген жүқпалы жэне инвазиялық ауруларды балау жүмыстарында қолданылады. КБР-ның малдьщ бруцеллезін, паратуберкулезін, кампилобактериозын, лептоспирозын жэне т.б ауруларын, ал адамның сүзек жэне мерез ауруларын анықгауға арналған арнайы қойылымдары бар. Кейінгі кезде бүл реакция адам мен жануарлардың вирустармен қоздырылатын ксйбір ауруларына диагноз қою үшін де пайдаланып жүр. КБР-ынын вирустардың (мысалы, аусыл қоздырғышының) іүрін аныкгаудағы маңызьш да ерекше атап өтуге болады.
КБР-сы жоғарғы сезімталды иммунологиялық тэсілдердің бірі бола отыра, антигендік қүрылысы жағынан үқсас микробтарды бір— бірінен ажырата алмайды. Мысалы, КБР-ьгада маңқа ауруының коздырғышы мен мелиоидоз микробыньщ тектестігі анықгалған. Сонымен қатар КБР бойынша антигендік үқсастық паратуберкулез қоздырғышы мен туберкулез микробактерияларыньщ арасында белгілі болып отыр.
Комплементті узак байланыстыру реакдиясы (КҮБР). Бүл реакцияньщ КБР-ынан айырмашылығы - оның бірінші фазасының 16-18 сағат бойы 0-4 °С температура аралығында өтуі. Бүл жағдайда бактериолитгік жүйедегі антиген-антвдене кешені комплементгі үзак сіңіреді (адсорбциялайды). Осы себептен КБР-ның сезімталдығы арта түседі де, антиденелер мен антигендердің өте аз мөлшерін аныкгауға мүмкіндік туады. Бүл тэсіл бруцеллездін, кампилобактериоздың, биелердің вирусты іш тастауының, ет қоректілердің вирусты гепатитінің, Ку-риккетсиозының серологиялық диагностикасында қолданылып жүр.
Люминисщголеуші немесе Флуоресішрлеуші антиденелер тэсілін 1942 жылы Кунс үсынған болатын. Бүл реакция бойынша зертгеуге алынған материалдағы (жағкндылардағы, үлпа кесінділеріндегі жэне т.б.) бактерия немесе вирус текті антигендерді жэне басқа да субстанцияларды флюорохромдармен (эдетте изоцианат флюорес-цеинмен) таңбаланған ерекше антиденелердің (иммуноглобулин-дердің) көмегімен аныкгауға болады. Таңбаланған антиденелер микробтармен немесе антигендермен байланысканда люминисцентгік микроскоппен байқалатын жарвдырауык кешендер түзейлі Бүл тэсіл қазір иммунологияда иммундік флуоресценция реакциясм (ИФР) деп аталынады.
Препарапы люминисцирлеуші антиденелермен ИФР-ным
тікслей жэне жанама вариантгары бойынша бояуға болады
Реакцияның тікелей вариантывда препарат бірден белгілі антагені.
сэйксс флюоресцирлеуші антиденелері бар қан сарысуымси
боялынады. ИФР-нын жанама варианты екі сатыда өтеді: бірінш
сатысында реакция антиген мен оған үйлесімді кәдімп
(таңбаланбаған) кдн сарысуының, мысалы, коянның қан сарысуынын
арасывда өтеді; ал екінші сатысында препаратгы үй қояныныи
гамма- глобулиндеріне қарсы таңбаланған антиденелері бар қан
сарысуымен өңдейді. Пайда болған антидене-антиген кешет
препаратты микроскоппен зертгегенде көз шалымывда жарқырауык
денелер түрінде көрінеді. ИФР-ньщ екі вариантьшьщ да
сезімталдығы жоғары. ИФР-сы жүқпалы аурулардыл
қоздырғыштарын басқа микробтардан ажыратуға мүмкіңдік туғызады
Иммунды фешент тэсілі (ИФТ) немесе ферментпем
танбаланған антиденелер реакциясы. Бүл тэсіл кейінгі уақытга
антиденелер мен антигендерді ферментпен таңбаланған
антиденелердің көмегімен аныктауға арналған сыналым ретіңдс
белгілі болып отыр. ИФТ өзінің колдану принциптерінщ
айырмашылығына қарай "гетерогенді" (қатш фазалы) жэнс
"гомогенді" деп аталынатын екі топка бөлінеді.
ИФТ "гетерогенді" варианты (Епгуте Ііпкесі іттітозогЬеш азкау - ЕЫ5А) ерімейтін заттарға (целлюлозаға, сефарозаға, сефадекске, кеуекгі шыныға, ацетатга жэне нитроцеллюлозалы сүзгілерге жэне т.б.) бекітілген антигендер мен антиденелерді қоддануға негізделген. Қазіргі кезде антигендер мен антвденелерді полистиролды шүңкыршыктар мен түтіктердің бетіне физикалык адсорбция аркылы бекіту (иммобилиздеу) тэсілі кең таралған. ИФТ-ның "гетерогенді" вариантгары иммувды кешевді (ферментпен таңбаланған зат + байланыстырушы объект) бос таңбаланған қоспалардан ажырату сатысын міндстгі түрде қажет етеді. ИФТ "гетерогенді" вариагаын тікелей (гомологиялык антигенге қарсы таңбаланған антиденелерді қолдану) жэне жанама (зертгеуге алынған иммуноглобулиндерге карсы таңбаланған антвденслерді қолдану) эдістерімен орындауға болады. Егер ИФТ-ның тікелей эдісіне көптеген антигендерге карсы ферментпен таңбаланған антиденелерді дайындау керек болса, ал оның жанама эдісінде кез келген жағдайда белгілі бір малдын иммуноглобулиндеріне қарсы таңбаланған антиденелер ғана керек. ИФТ-дың "гомогенді" вариантьшда (ЕМІТ -Епгуте тиһірііед ітіттоіей) антигенді ферментпен таңбалайды. Бүл
и.фиантгың реакциялары антиденелердін таңбаланған антигендермен ірсксттесуі кезінде кейінгілердін ферментгік белсенділігінщ элсіреу іКіюменіне негізделген.
Медицина жэне ауыл шаруашылығы саласында ИФТ-нің "гстерогенді" варианттары қолдау тауып отыр. Олар "гомогендік" ИФТ-дерге кдрағанда жеңіл орындалады жэне қолайлырақ. Қазіргі ксзде қатш фазалы ИФТ-лі мал мен адамдардың, сонымен қатар өсімдіктердің жүқпалы ауруларын анықгау үшін пайдалана бастады. Бұл тэсіддер өздерінің сезімталдығы бойынша серологиялық жэне иирусологиялық реакциялардан асьш түседі. ИФТ-і сонымен қатар гормондарды, онкофетальді антигендерді, наркотиктерді, антибио-тиктерді, ДНҚ-на қарсы антиденелерді, иммунды кешевдерді және т.б. аныктау үшін де қолданылып жүр. ИФТ гибридомалардьщ корекіік ортаға жасап шығаратын моноклональді антиденелерін айкыңдау жүмыстарында да қолайлы тэсіл больш отыр.
Мал дэрігсрлік практикасында ИФТ мал шаруашылығына өте үжен экономикалық зиян келтіреіін ауруларды (бруцеллезді, туберкулезді, лейкозды, аусылды жэне т.б.) дер кезінде аныктау үшін қолданылуы мүмкін. Сонымен катар бүл тэсіл малдардың иммунобиологиялық күйін бакылау, вакцина мен емдік қан сарысуының тиімділігін аныкгау жүмыстарында жэне басқа зертгеулерде маңызды рөл атқармақ. Қорыта айтқанда, ИФТ болашақга лабораториялық жэне клиникалык зертгеулерге арналған иммунохимиялық анализдердің ішіндегі ең басты тэсілдердің бірі болмақ.
Қатты (]шалы иммунды фермеит тэсшнің нсгізгі принциптері
Фермснтпсн а) бслгілі бір жануардың иммуноглобулиндеріне қарсы бағытгаш-ан антиденелерді - анти-антвденелерді, б) нақга бір антигенге үйлесімділігі бар антаденелсрді жэне антигендерді таңбалауға болады.
Антиһантидснелерді колдана отыуа антиденелерді аныкгау. Бүл жағдайда пайда болған антиген-антидене кешені таңбаланған анта-антиденелердің көмегімен айқындалады (19 сурет).
Әуелі антигеннің қатга фазамен байланысуына жағдай туғызады да, бекітілмей қалған антигеннің артык мөлшерін шайып тастайды. Қатга фазаны зертгеуге алынған үлгімен өндеп, антигенмен байланысқа түспеген антиденелерді шайып жібереді. Пайда болған антиген- антидене кешенін аныктау мақсатында қатгы фазаны ферментпсн таңбаланған анти-антиденелермен (конъюгатпен)
