Үлпа сэйкестілігінің басты жүйесі туралы үғым 40-жылдары үлп;і үйлесімділігінін генетикалық зандарының жэне үлпаларды бір организмнен екіншісіне жамау (трансплантация) кезіндс
трансплантатгаң орын тебуіне карсылық көрсететін гендердін топтары ашылғаннан соң пайда болды. Трансплантация реципиетп пен донордың лейкоцитарлық антигендер бойыніпа өзара сэйкестілігін қажет етеді. Қарсы жағдайда реципиентіің организмі трансплантатгы қабыл алмайды. Соңдыктан жамау операциясыныи
(алдында екі организмнің лейкоцитарлық антигендері бойынша
Іуксастығы аныкгалады. Осы себептен гистосэйкестілік антигендері
I лейкоцитарлық немесе трансплантациялық антигендер деп аталады.
*Бүл жүйе ғылыми эдебиеттерде МНС (Марг НІБІосотраііЪШіу
іСотріех) деп белгіленеді. МНС шеңберінде тек қана басты
ІІтрансплантациялық антигендерді бакылаушы гендер ғана емес,
Ісонымен қатар иммундік жауаптың нақгы бір антигенге қарсы
11 қарқынын аныктайтын Іг (Іттипе гезропзе) атгы гендер де
орналасқан. Бұл жүйе иммуношптердің өзара эрекетгесуін
қамтамасыз ететін жасуша бетіндегі құрылымдардьщ да синтезделуіне
жауапты. Сонымен қатар МНС гендері комплементтің кейбір
компонентгерінщ түзілуін де бақылайды. Сонымен, МНС иммундік
хүйенін орталык генетикалык аппараты болып шықгы.
МНС гендері өнімдерінің бірінші кластык жэне екінші кластық [антигендері болады. Бірінші класс антигендері организмнің бүкіл Іжасушаларыньщ үстіңгі кабатынан табылатьш мембраналық Ьликопротеидтер. Олар нысана жасушаларының өзіндігін айқындап кана қоймай, вирус, ісік жэне басқа да мембрана антигендері сияқты (цитотоксиндік Т-лимфоцитгерімен танылады. Екінші класс антигендері негізінен иммундік жүйе жасушаларының, эсіресе В-ілимфоцитгері мен макрофагтардың мембраналарының үстіңгі қабатында орналасады. Тышқандардың мүвдай антигендері Іа-антигендері деп аталады. Олар да гликопротеиндер ретінде танылып отыр. Бүл антигендер иммундік жауаптың аллогенді реакцияларының туындауына жэне иммундік жауап кезінде жасушалардың өзара эрекеттесуіне мүмкіндік туғызады. Антигендердің Т-лимфоциттерімен "танысуы" көп жағдайда макрофагтардьщ көмегімен іске асады. Макрофагтардьщ ішінде ыдырау барысында пайда болған антиген молекулаларьшьщ фрагментгері онын үстіңгі қабатындағы тиісті Іа-антигендерімен байланысады. Пайда болған кешенді Т-лимфоцитгері танып, өздерінің рецепторларымен тек бөгде антигенді ғана емес, сонымен қатар Іа-антигенін де қаушиды.
6. Жасушалардың иммундік жауапта бір-бірімен әрекеттесуі
Лимфоидты жасушалар орталық жүйке жэне эндокринді жүйелердің бакылауында болғанымен, иммунды жауаптың іске қосылуы иммуноциттерге антигендердід эсер етуінен кейін жүзегс
асады. Эр антиген белгілі бір лимфоциттщ клонын өзіне үйлесімді антвденелерді синтездеуге бейімдеп, оның жасушаларьшын белсенділігін артіыра түседі. Денеге енген антигенге қарсы иммундік жауаптың қалыптасуы Т-, В- лимфоциттерінің жэне макрофагтардын бір бірімен эрекетгесуін қажет етеді (15 сурет). Антигенмен ең бірінші түйісетін жасуша - макрофагтар. Антигендердің макрофаг ішіңдс өвделуден өтуін (процессинг) гуморалвдік немесе жасушалык иммундік жауаптың бастамасы ретінде қарастыруға болады. Антиген ыдырап болғаннан соң макрофагтың үстінгі қабатында бөгде белок пен организмнің улпа сэйкестілігінің екінші класс антигендері молекулаларының (Іа-антигевдерінің) кешені құрылады. Тек осывдай кешендер ғана Т- хелперлермен танылып, иммунологиялык реакциялардың эрі қарай дамуына түрткі болады. Сонымен катар макрофагтар Т- хелперлердің тез көбейіп, жеіілуіне жағдай туғызатын интерлейкин-1 (Ил-1) деген атауы бар медиаторды бөліп шығарады.
Т-хелперлер микроорганизмдермен зақымдалған нысаш жасушаларға цитолитгік эрекет көрсететін Т-киллерлердщ дифференциациясы мен жетілуіне керекті интерлейкин-2 (ИЛ-2) деген медиаторды өндіреді. Екіншіден, Т-хелперлер антиген туралы мәлімеггерді В-лимфоцитгеріне жеткізеді. Бул деректер тимусқа бағыныппы антигендердің әрекетінің негізіңде белсенділігін күшейтетін В-лимфоцитгерінің көбеюіне жэне олардың кейінірек антиденелерді түзей алатын плазматикалық жасушаларға айналуына керек.
Макрофагтар тимусқа бағынышсыз антигендерге
(липосахаридтерге жэне т.б.) қарсы Т-жасушаларьшын көмегісіз-ак В-лимфоциттерінщ белсенділігін реттей алады. Мүндай антигендерге қарсы тек І§М иммуноглобулиндері ғана жасалады. Үстіңгі кабатына бөгде антигенді байланыстырған В~лимфоцитгері макрофагтар сияқгы сенсибилизденген Т-лимфоцитгерінің көбсюіне мүмкіндік туғыза алады.
Антиденелердің синтезі В-лимфощггінің Голвджи аппаратынын пластикалық кешенінде өтеді. Дайын болған антиденелер жасушанын бетіне шығарылып, кейін қан айналымьгаа енеді. Әр плазматикалык
жасуша антидененің бір түрін ғана өндіреді. Әуелі ол бірнеше тэулік бойы І§М молекуласының синтезімен шұғылданады, ал сонан соң иммуноглобулинін күрастыруға көшеді.
15 сурет. Макрофаг мен лимфоцитісрдің имкундіе жаүяа еезіндб өзара эрекетіБсуі. МФ-макрофаг; БМФ-белсенді ыакро-фаг; Аг-антаген; Ат-антидсне;нж-нысана жасутиа;іш-плазмоцит.
Иммунды жауап өзінің шегіне жеткен кезде плазматикалық жасушалардың және Т-киллерлердің белсенділігін элсірететін тежеу механизмі іске қосылады. Бүл эрекетке Т- және В-супрессорларының клондары жауаіггы. Супрессорлардың нысана жасушалары - Т хелперлер, плазматикалық жасушалар жэне макрофаггар. Сонымен катар, иммундік жауаптың барысында өндірілген антиденелер антиидиотиптік антаденелердің жэне антвденелердің синтезін тежейтін Т-супрессорлардың пайда болуьша жағдай туғызады.
Макрофагтардын антигенді жоюы (организмнен ығыстыруы) иммундіх жауаптың токталуына экеледі. Иммундік жауап МНС шенберінде орналаскан Іг-гендерінің бақылауында болады.
7. Аутоиммунды ауытқулар
Аутоиммунды аурулар - дененің өз антигендеріж (аутоантигендеріне) қарсы бағьпталған иммундік жауабынып нэтижесінде оның ақзаларында, үлпаларында жэне жасушаларьщци
пайда болатын патологиялық процесс. Әдетте аутоиммунды аурулар ұлпалардың зақымдалғаньшан соң немесе олардың антигевдік қасиеттерінщ экзогенді жэне эндогенді факторлардын (микробтардың, вирустардың, дәрі-дәрмектердін, Т-супрессорлардын элсіреуінің жэне т.б) эсерінен өзгеріске үшырағанынан кейін байқала бастайды. Мүндай антагендерге карсы иммундік жүйенін жасушалары антиденелер мен сенсибилизденген лимфоциттерді жасап шығарып, организмнің үлпаларына зақым келтіреді.
Аутоиммундық аурулардың пайда болуы генетикалык факторлармен, атап айткавда иммунды жауапты ретгеуші МНС гсндерімен де байланысты. Дцамньш аутоиммунды ауруларына Хошимито ауруы (созылмалы тиреовдит немесе қалқанша бездің қабынуы), ревматизм, ревматоидты артрит, ерлердің бедеулігі, диабет, тоқ ішектің атрофиясы мен жарасы, энцефаломиелитгер жэне т.б. жатады. Жан-жануарларда ас қорыту ақзаларының туывды
аутоиммувды патологиялары жиі кездеседі. Эдетге олар А-авитаминоз, ацидоз, кетоз белгілерімен өтетін организмнің зат алмасуының ауытқуы кезінде, сонымен қатар азықпен түракш түрде улану барысында байқалады.
Жаңа туған төддің аутоиммунды ауруын оның организміне ауру енесінің уыз сүгімен енген аутоантиденелер мен сенсибилюденген лимфоцитгер тудырады. Бүған мысал ретінде жас төлдің аутоиммунды диспепсиясын келтіруге болады. Бүл ауру уыз сүттегі ас қорыту ақзалары мен олардың ферментгеріне қарсы бағытгалған аутоантиденелердің эсерінен пайда болады. Мундай аутоантиденелер мен сенсибилизденген лимфоцитгер ас корыту ферментгерінің белсенділігін тежейді, асқазаннъщ кілегейлі кабығының, бауырдың, уйқы безінің дистрофиялық жэне атрофиялық өзгерістерін туғызып, интотоксикацияның жэне диареяның пайда болуына экеледі.
Аутоиммунды аурулардың диагностикасы кан үлгілеріндегі аутоантвденелер мен сенсибилизденген лимфоцитгерді иммуноло-гиялық тэсілдердің көмегімен анықгауға негізделінгсн.
