Иммундік жүйенің жасушалары

Организмнің кез келген антигенге жауап бере алу қабілеті иммундік жүйеде лимфоцитгердің көптеген популяцияларыным болуымен түсіндіріледі. Эр популяцияға жататын лимфоцитгердің өз антигендерінс тэн рецепторлары болады. Лимфоцитгер бір-бірінея тек осы рецепторларының ерекшеліктері арқылы ғана емес, сонымен катар өздерінін функциональдік касиетгері бойынша да ажыратылады. Лимфоцитгердін екі негізгі класы бар: антидене түзуш жасушалардың ізашарлары болып саналатын В-лимфоцитгері жэне тимусқа бағынышты Т-лимфоцитгері. Лимфоцитгердің бул екі негізгі класына жатпайтын жасушалар да белтілі болып отыр. Оларға кейбір ісік жасушаларын талқандай алатын табиғи "жендетгер" - Т~ киллерлер жэне Т- немесе В-лимфоцитгерінің маркерлері болмайтыв нөлдік жасушалар немесе К-киллерлер жатады. Иммундік жүйенін жасушаларын олардьщ атқаратын кызметгеріне байланысты екі топкз бөлуге болады: реттеуші жэне эффекторлық немесе эсер етуші жасушалар. Реттеуші жасушалардың қызметін негізінен Т-лимфоцитгері мен макрофагтар атқарады. Олар жасушалық жэне гуморалвдік иммунды жауаптардың қалыптасуын қамтамасыз етеді. Эффекторлық жасушаларға В-лимфоцитгері, цитотоксинді Т-лимфоцитгері, Т-киллерлер, макрофаггар, полиморфш ядролы гранулоцитгер жэне шүйгін жасушалар жатады.

В-лимсіюцитгерінш сипатгамасы. Сүйек майынан шыққан В-лимфоцитгерінің ізашарлары кұстардың Фабрициев қалтасывда, ал сүт қоректілерде оның эквивалентінде - Пейер түйіндакгарында В-лимфоциттеріне (Ьигза- қалта, лат.) айналады (5 сурет). Кейінгілер сөл бездеріне жэне көкбауырға жетіп, өздерінің қызметгерін атқара бастайды.

Тьпшсанньщ иммундік жүйесінде В-жасушаларының екі негізгі популяциясы анықгалған. Олар бір-бірінен мембрана антигендері арқылы жэне өздеріне тэн иммуногендері, яғни иммунды жауапты тудыра алатын антигендері бойынша ажыратылады. Бірінші популяцияның В-лимфоцитгерінің үстіңгі қабатывда ЬуЬ 5 антигені орналаскан. Бул жасушалар микроб капсуласының ерігіш полисахаридтеріне баі-ытгалған антиденелердің жауабын калыптастыруда маңызды рөл атқарады. ЬуЬ 5 антигені жок В-

лимфоциттері ерігіш антигендерге, көптеген жасушалық антигендерге жэне В-лимфоцитгерінін митогендері больш табылатын кейбір 5актерия липополисахаридтеріне қарсы иммундік жауапты өрістетеді.

Ч (М,О,ДА)

1$ Ғс үшін

СЗ

Митогешср үпгін (ЛПС ж.6.)

Цитомегаловирус ж.т.6. үшін

Айта кететін жағдай, В-жасушаларының осы екі понуляциясына Т-лимфоцитгері әртүрлі жолмен көмек көрсетеді. Т-жасушаларының ЬуЬ 5 антигені бар В-жасушаларына хелперлік эрекеті олардың ерігіш лимфокиндерінің (мысалы, В-лимфоцштерінщ өсу факторының) всерімен іске асады. Ал енді мұндай антигені жоқ В-жасушалары иммундік жауапты тек Т-лимфоциттерімен тікелей түйіскеннен сон ғана тудыра алады. Соңғы жағдайда Т- жэне В-жасушаларының популяциялары нақш бір антигенге карсы бағытталған болуы керек. Жетілген В-лимфоциттерінщ бетінде олардың мембранасымен байланысқан иммуноглобуливдердің жэне эртүрлі медиаторлар мен Гормондардьщ рецепторлары орналасқан. Иммуноглобулиндердің рецепторлары белгілі бір антагенді тани алады жэне иммундік жауапка кұзыреті бар басқа да жасушалармен эрекетгесе алады. Лимфоцитгердщ антигенді таныстырушы жасушалармен өзара эрекеттесу кезінде маңызды міндет атқаратын Іа-антигені де осы В-лимфоцитгерінщ үстіңгі кабатынан орьш тепкен. Антиденелермен жэне комплементпен тиелген эритроцитгерді розетка түзу (ЕАС) реакциясында қолдану арқылы В-лимфоцитінщ тағы бір маркерін -СЗ рецепторын анықгауға болады. Сонымен қатар осы топқа жататын лимфоцитгердің өкілінде Ьуі, Ьу2, ЬуЗ антигендері,

иммуноглобулиндердің Ғс-фрагментшің, вирустардьщ жэне т.б. рецепторлары болады.

Атқаратьш қызметгеріне байланысты лимфоцитгердщ В-хелперлер, В-киллерлер, В-супрессорлар және В-еске сақгағыш популяциялары белгілі больш отыр. Хелперлер антигенді Т-жасушаларымен "таныстырады", супрессорлар иммунды жауаптьщ барысын реттейді, киллерлер антиденелердің көмегімен нысана жасушаларды талқандайды, ал еске сактағыш лимфоциттер нақгы бір антигенмен екінші рет кездескенде антиденелердің жедел синтезделуіне Т-лимфоцитгерімен бірлесе отыра жағдай тунызады. В-лимфоцитгерінің эффекторлары - белгілі бір антигендік детерминантаға қарсы бағытталған антиденелерді жасап шығаратын плазматикалық жасушалар. Антигеннің эсеріне тап болған В-жасушалар Т-хелперлердін қатысуымен көбейе бастайды. Пролиферацияның нэтижесінде эр текті антидене түзуші жасушалар пайда болады. Олардың арасында иммуноглобулиндердің эртүрлі класын синтездейтін субпопуляциялары болады. В-лимфоцитгері Т-лимфоцитгеріне қарағавда ірірек: біріншілерінің диаметрі 8 мкм болса, екіншілершікі - 5 мкм шамасында. Электроңцы микроскоппсн қарағавда Т-лимфоцитгерінің беті тегіс болып келеді, В-лимфоцитгерінің үстіңгі кабатыньшан көптеген бүрлерді (ворсинкаларды) көруге болады.

Т-шмфоцитгершін сипатгамасы. Бүл лимфоциттер В-жасушалары сиякш қан түзейтін улпалардың бастапқы элсментгерінен пайда болады. Т-лимфоциттерінің ізашарлары айырша безде жетіліп, эрқилы кызметке бейімделген жасушалар түрівде қан айналымына енеді. Олардың эртүрлі биологиялық қасиетгері бар бірнеше популяциялары белгілі болып отыр.

Т-хелперлер иммундік жауапты ретгөуші жасушалардың бірі бола тура, В-димфощптерінін. антиденеөндіруші плазматикалык жасушаларға айналуьша жағдай туғызьш, олардың көптеген белок тектес антигендерге жауабының өрістеуіне ыкдалын ■гагізеді. Мүндай антигевдер тимусқа бағынышты антигсндер деп атальш, айырша безі алыньш тасталған тьшіқавдардың иммундік жауабын тудыра алмайды. Хелперлер екі түрлі жолмен көмек көрсетеді. Бірінші жағдайда В- жэне Т-лимфоцитгері іікелей бір-бірімен әрекетгеседі, яғни хелперлер антвдене өндіруші лимфоцитгерге когнатгы көмек көрсетеді. Бұл жағдайда В-лимфоциттерінің рецепторларымен байланысқан антиген молекуласының детерминанталарымен Т-хелперлері жан-жакты "танысады". Сонымен катар, хелперлік Т-лимфоцит жасуша үстіндегі МНС молекуласыньщ 2 кластық антигенін де аныктап, оны басқа антигендерден ажыратады. Екініпі жағдайда В-лимфоцитгерінің белсенділігі Т-хелперлердің ерігіш

факторларының - лимфокиндерінщ эсерінен күшейе түседі. Хелперлердін мембранасында Ьуі -1 деп аталатын антигені орналасқан.

Т-киллерлер (жендеттер) - жасушалык иммунитетгі Калыптастыра отыра, иммундік жауап ксзінде маңызды эффекторлық қызмет аткарады. Лимфоцитгің бүл түрі үстіңгі бетінде организм іүшін жат заттар болыр табылатьш ісік, вирус жэне бөгде тистосәйкестіктщ антигеңдері бар жасушаларды тауьш алып, оларды [галкандайды. "Жендетгердің" мембранасында Ьуі 2 деп белгіленген интиген бар. Т-киллерлердің көбеюі, пролиферациясы мен жетілуі Т-келперлерден бөлініп шығатын ерігіш факторлардың, әсіресе интерлейкин-2 немесе Т-лимфоцитгерінің өсу факторыньщ катысуымен өтеді. Нысана-жасушаның талқавдалуы (лизисі) -ісүрделі процесс. Эуелі киллерлер оның бетіндегі бөгде антиген мен рірінші кластык МНС молекуласының арасындағы айырмашылыкш айқындап алады, ал сонан соң жасушаны закымдап, кейін оны ыүлдем еріііп жібереді. Сезімталдықгын баяу түрінің қалыптасуына гжендетгердщ" жауапты екендігі дэлелденіп отыр.

Т-амплифайер л ер. Т-лимфоцитгерінің популяцияларьшдағы Ьффекторлық жасушалардың иммундік жауабы осы класқа жататьш ршмфоцитгердщ ерекше бір тобының, атап айтканда |вмплифайерлердің немесе Т-хелперлердің қолғабысьшың арқасыңда і^ана пайда болады. Өздерінің қызметі жағыньш олар Т-хелперлерге кқсас келеді, бірак амплифайерлер иммуңдік жауапты иммунитеттің Ғ-жүйесінің шеңберінде ғана күшейте алады. Т-хелперлер, жоғарыда кйтылғандай, иммунитетгің Т- жэне В-жүйелерінің өзара райланысын камтамасыз етіп, денеге енген тимусқа бағынышты антигевдерге қарсы иммундік жауаптың қарқынының өсуіне себебін Цгагізеді.

Т-супрессорлар нсмесе тежегіштер - иммуңдік жүйенің ікызметін реттеуші жасушалар. Олар екі түрлі қызмет атқарады. ріріншіден, тежегіштер антигенге қарсы пайда болған иммундік жауапты шектейді, ал екіншіден, аутоиммунды реакциялардың дамуьша жол бермейді. Айталық, супрессорлар В-лимфоциттерінің йролиферациясы мен дифференциациясының қарқыньш тсжеп, антиденелердің түзілуін, сезімталдыкшң баяу түрінің дамуын жэне эффекторлық лимфоцитгердщ калыптасу барысын бәсендетеді. Иммунологиялык толерантгалыкгың пайда болуы мен сакгалуы да супрессорлардың эрекетгсрінің нэтижесі больш табылады.

Т-еске сакгағьш жасушалары организмнің нақгы бір антигенмен екінші рет кездескенде оньщ тез жэне тиімді иммундік жауабын тудырады.

Т-лимФоіштгерінін рецепторлары. Бүл класқа енетін лимфоцитгердің мембраналарында Ьуіі, Ьуі2 және ЬуіЗ деп белгіленген антигендік маркерлер табылған (6 сурет). Лимфоциттің антигенді байланыстырушы рецепторлары иммуноглобулиндерден өзгеше белокты затгардан күралған. Олардың ішінде І^С және І§М молекулаларының Ғс-бөлшектерінің рецепторлары да орналасқан. Адамның Т-лимфоцитіне тэн маркерді койдын эритрощптерін қолдану арқылы қойылатын розетка түзу сыналымының (Е-розеткалар) көмегімен аныктауға болады.

Нөлдік жасушалар - Т- жэне В-лимфоцитгеріне тэн маркерлері жок лимфоцитгер. Нысана жасушаларға карсы антвденелердің барында О-лимфоцитгері комплементтің көмегісіз-ақ оларды талқавдай алады. Мүндай лимфоциттер тимусы алынып тасталған "жалаңаш" тышқандарда табылған. Олардьщ ісік жасушаларына қарсы белсенділігінің күшеюі жануарларға интерферовды еккеннен соң байқалған. Лимфоцитгің бул популяциясы элі де болса толық зертгслмеген.

К-лимФодитгсрі немесе К-жендеттер - нөл жасушаларының бір түрі болып есептеледі. Олар нысана-жасушаларды комплементгін катысуысыз өтетін антвденеге бағынышгы лизиске үшыратады. Олардың қой эритроцитгерімен байланысқа түсетін рецепторлары болмайды. К-лимфоцитгері ісік жасушаларын, вируспен зақымдалған

Ілимфоциттерді, моноцитгерді, фибробластарды жэне эритроцитгерді | жоя алады.

Табиғи киллерлер. Бүл "жендет" жасушалар кейбір ісіктерді, рирустарды иммундік жауап пайда болмас бүрын талқандай алады. і Лизис эдетге антвденелердің жэне комплементтін көмегісіз өтеді. Бүл Іжендет жасушалардын көп мөлшері сүйек майында жэне көкбауырда Іболады. Табиғи киллерлердін іеО молекуласыньщ Ғс-бөлшегіне Іарналған рецепторлары бар.

МакроФагтар. Бүл жасушалар сүйек майынын миелопоэтикалык Іалғызатынан - промоноцитген туындайды. Промоноцит сүйек Імайынан бөлінген кезде моноцитке айналып, қанға түседі. Қан айналымындағы моноциттер кейіннен үлпаларда іркіліл, Імакрофаггарға айналады. Макрофагтар гуморальдік жэне жасушалык Іиммунитеттерді қалыптастыруға қатысатын жасушалардың үшінші Ітүрі. Бірінші иммундік жауап тек макрофагтардың қатысуымен Ікалыптасады. Олар В- жэне Т-лимфоциттерімен өзара тығыз карым-Ікатынаста болады. Макрофагтар антигендерді тауып алады да, Іоларды арнайы өндеуден өтьазіп, лимфоцитгерге жеткізіп береді жэне ■ Т-хелперлердің белсенділігін күшейтетін биологиялык заггы -Іинтерлейкинді бөліп шығарады. Сонымен, макрофаггар өздері Іантиденелерді жасай алмаса да, олардың В-лимфощптерімен Ікүрастырылуьша өз ықпалын тигізеді. Макрофагтар жасуша бетіндсгі ІҒс-рецеіггорлары аркылы І§О молеқуласын өзіне байланыстыра Іалады (7 сурет). Міне совдыктан антиген-антвдене реакциясы тікелей Імакрофапың үстіңгі қабатында өтеді де, пайда болған иммунды Ікешен қаркынды түрде фагоцитозға тартылады. Сонымен қатар I макрофагтардын бетінде комплементгің СЗЬ компоненті де жабыса Іалады. Бүл рецептор арқылы олар өзіне антиген-антидене-[комшіемент кешенін байланыстырады. Макрофагтар атқаратын [қызметгері бойынша бірдей больш келмейди Мысалы, 1 лимфоцитгерді антигендермен тек Іа- белогы бар макрофагтар ғана I "таныстыра" алады. Басқалары антигендерді арнайы өндеуден I өткізуге және эртүрлі медиаторларды жасап шығаруға бейімделген.

Лимфоцитгер макрофагтарға тікелей немесе медиаторларынъщ [көмегімен эрқилы эрекет көрсетеді. Мысалы, лимфоцитгер макрофагтардьщ миграциясына, жылжымалығына, аггрегациясына, хемотаксисіне жэне фагоцитоз барысындағы белсенділігіне өз ықпалын тигізеді. Сонымен катар лимфоцитгер макрофагтарға цитотоксиндік эрекет де көрсете алады. Макрофагтардьщ бетінде І§М жэне іеА молекулаларынын Ғс-рецепторлары болмайды.