Антиденелердің түзілуін түсіндіретін теорияларды шартш түрде инструктивті жэне селекгавті топтарға жіктеуге болады. Бірішяі топқа Н.Ф.Гамалеяньщ "таңба" (1928), Ф.Гауровиц пен Л.Полингтің "тікелей матрица" (1937) жэне Ф.Бернет пен И.Феннсрдің "жанама матрица" теориялары (1949), ал екінші топка П.Эрлихтің "бүйір тізбектср" (1898), Н.Ерненің "табиғи сүрыптау" (1955) жэне Ф.Бернетгің "клональді-селекциялық" теориялары (1964) жагады.
" Танба теориясы " бойьгаша жасуша арқылы өтксн антиген оньщ ішіндб балауызға немесе сургучка басқан мөр сиякты өз ізін қалдырады. Жасушадан бөлініп шыққан мүндай танбалар өздерін қалыптастырған антигендермен байланысқа түседі.
"Тікелей матрица" теориясы бойынша антиген антиденелерді рсасап жатқан жасушалардың ішіне еніп, иммуноглобулин ліолекуласының түзілуіне керекіі матрица қызметін атқарады Қ10 сурет). Олардың ойынша антиденелер бір-бірінен тек Ігюлипептидтік тізбектерінің конфигурациясы бойынша, басқаша (айтканда ширатылу тэртібімен ажыратылады. Антигеңдер Іқурастырылып жатқан антвденелердің шеткі ІЧ-амин кышқылдарының конфигурациясын өзінін детерминанталарьша •үйлесімді етіп өзгертеді. Антидене антигеннен босап, қан ағымына Іенеді, ал антиген иммуноглобулиндердің жаңа молекулаларын Іжасауға кіріседі. Алайда, бул теория иммунологиялық Іголбрантгылықіъщ қальштасу зандылыктарына, антиген мен оған Ікзрсы түзілген антиденелердің сандық жағынан сэйкес келмеуіне 'түсініктеме бере алмады жэне антигеннщ жасушы ішінде аз уақыт ■аралығында ғана өндеуден өте алу мүмкіндігіне кайшы келді.
"Жанама матрица" теориясының авторлары антигеннін детерминанталары лимфоцитгің ДНҚ немесе РНҚ-на эсер ете отыра, олардың өзін-өзі ретгеуші нуклеопротеидті құрылымын езгеріске уішыратып, өздеріне үйлесімді антвденелерді тудырады деп есептеген. >ул теорияның негізівде кейіннен Н.Ерненің "табиғи сүрыптау" теориясы пайда болды.
"Буйір тізбектері" теориясы иммунологияның ғылым ретінде калыптаса бастаған кезеңінде пайда болды (11 сурет). П.Эрлихтің
пікірішпе антиген жасуша бетіңцегі өзіне үйлесімді антвденелік рецепторларды - бүйір тізбектерді тавдап алады. Кейіннсн бұл рецепторлар жасушадан ажырап, қан айналымьша енеді. Бүйір тізбектерінен айырылған жасушалар олардың орнын толтыру мақсатында рецепторларды көп мөлшерді жасап шығара бастайды. Бүл жағдай қан айналымьшда рецепторлардың сан жағынан өсуіне экеледі. Міне осындай бос рецепторларды П.Эрлих антиденелер деп атаған. Бірақ, жасушаларда кез келген антигендсрге үйлесімді рецепторлардың бар болуын кейінгі зертгеулер растаған жок. Сонымсн катар бүл теория иммунды жауаптың үзақгылығын жэнс антигснмен екінші рет кездескен иммундік жүйенің анамнестикалық реакцияларының табиғатын тусіндіре алмады.
"Табиғи сурыптау" теориясының авторы Н.Ерненін жорамалдауынша антиген антидененің түзілуіне керек-гі матрица бола алмайды (12 сурет). Антигеннің міндеті - организмдегі эртүрлі антигендерге қарсы пайда болған табиғи антиденелерді сүрыптаудан өткізу. Айталық, антиген денеге енгеннен соң өзіне үйлесімді антиденені тауып алып, олармен байланысқа түседі. Бүл кешен
фагоцитгермен жүтылып, кейіннен антиденелерді жасай алатын иммундік жауапқа кузыретгі жасушалардың ішіне енеді. Бүл теория бойынша антиген тек сүрыптаушының рөлін ғана атазрады, сондыкган да ол иммунологиялык толерантгалыкгьщ феноменін, организмнің өз антигендерін басқалардан ажырата алу қабілетін түсіндіре алмады.
Ал, енді иммунитеггің негізгі феномендеріне түсініктеме бере алатын Ф.Бернетгщ клональді-селекциялык теориясын қарастырайык (13 сурет). Ғалымның болжауынша лимфоидты жасушалардың популяциясы гснетикалық түрғыдан алғанда біркелкі болмайды, яғни В-лимфоциттерінің эр клоны накты бір антигенге ғана үйлесімділігі бар антвденелерді жасап шығаруға бейімделген. Бөгде затгың денеге енгенінен соң антигенге үйлесімділігі жоғары лимфоцитгің клоны шапшаң көбейе бастайды. Мүндай клонның жасушалары кейіннен антвдене синтездейтін плазмоциттерге айналады.
Ф.Берне теориясының негізін төрт ереже қалайды.
1. Лимфоидты үлпада жасушалардың көптеген популяциялары болады. Ғалымнын есебі бойынша адам организмінде лимфоидты жасушалардың саны 1012 жетеді. Эр клонньщ жасушалары иммуноглобулиндердің бір ғана вариантын жасап шығарады.
2. Мутацияға ушыраған клоңдардың лимфоидты жасушалары-ның гетерогенді популяівдялары иммуноглобуливдердін эртүрлі вариантгарын жасап шығарады. Иммуноглобулиндердің накгы бір
антигенге үйлесімділігіне клонның генотипі жауапты болады Ф.Бернеттщ жорамалдауынша антигендердің жалпы саны 10 000 жуық болуы мүмкін. Бүл жағдайда лимфоидты популяцияларда белгілі бір антигенге антиденелерді түзуге алдын ала бейімделгеті 10 000 клон болуы керек.
3. Антигендердің аз мөлшері өз клонының көбеюіне жэне антидене өндіруші жасушаларға айналуына ықпалын тигізсді. Бүл клонның пролиферациясының нәтажесінде бірнеше күн ішінде көптеген антиденеөндіруші жасушалар пайда болып, антиденелер қан ағымын каныкгыра бастайды.
4. Антигеннің көп мөлшері өзіне қарсы антиденелрді түзуге алдын-ала бейімделген жасушалардың клонын жойып жібереді. Бүл мэселе эмбриональдік кезснде организмнід өз антигендеріне қарсы бағытгалған лимфоидты жасушалардьщ талкандалуына экеледі.
іж- ізашар жасуша;.пк-лимфоцит клондары; Аг-актигга; Адөк-антиденеөндіруші клон; Ад-антадене.
Ф.Бернетгің теориясының өміршеңдігі кейінгі жүргізілген зерттеулердін нэтижелерімен жан-жакгы дэлсдденіп отыр. Бүл теорияның да элсіз жақтары жоқ емес. Иммунологиялык
толерантгылыкгын қалыптасуын түсіндіретін мағлүматгар кейінгі кезде біршама өзгеріске үшырады. Мысалы, толерантшлыкгың көптеген түрлерінде тиісті кловдардьщ элиминациясы, яғни иммундік жүйеден ығысуы байкалмайды. Иммунологиялық бейтараптылык күйін қалыптастыру кезінде иммундік жүйе енжарлык көрсетпейді. Толерантгылық Т-супрессорларыньщ тиісті кловдарының белсенділігінің күшеюінің нэтижесінде де пайда болады. 3.
