Биосфералық резерваттар. Қызыл кітап және оның биологиялық әралуандылықты сақтаудағы рөлі

Дүние жүзінде 300 мыңнан (кейбір авторлар 500 мың деп көрсетеді) астам жоғары сатыдағы өсімдік түрлері бар. Олардың адамдар мен биосфера үшін маңызы зор. Өсімдіктер топырақтың құнарлығын арттыруға, қара шірікті көбейтуге қатысады. Ауадағы көмір қышқыл газдан фотосинтез арқылы көміртекті алып, ауаға оттек бөледі. Теңіз суларының газдың құрамы да өсімдіктермен байланысты болады.

1 миллиард жылдан астам уақыт бұрын басталған фотосинтез процессі арқылы өсімдіктер орасан көп оттек пен органикалық заттар "өндірді". Олардың бір бөлігі көмір, мұнай, газ, жанғыш тақта тас, шым-тезек сияқты пайдалы заттарға айналып сақталуда. Қазіргі тірі организмдермен салыстырғанда мұнай мен көмірде жиналған көміртек 50 есе көп.

Адамзат тарихында көптеген жаңа өсімдіктер түрлері пайда болып, олардың тараған аудандары кеңейеді. Көп өнім жаңа ауыл шаруашылық дақылдар шығару үшін жабайы өсімдіктер өте құнды және орны толмайтын тұқымдық қор болып есептеледі. Өйткені олар желге қарсы тұра алады, жерге құлап, шашылып төгілмейді. Вирус пен саңырауқұлақ ауыруларына, қуаңшылыққа төзімді, өсу мерзімі қысқа, құнары аз жерлерге көндіккіш. Олардың құрамындағы белоктардың сапасы өте жоғары.

Жабайы өсімдіктердің аталған бағалы қасиеттерін пайдалана отырып, бидайдың, басқа да дақылдардың жаңа түрлерін шығарып, азық-түлік қорын молайтуға әбден болады.

Осы күнге дейін 30 мыңға жуық жоғары сатыдағы өсімдік түрлері түгел жойылып кетсе, тағы 24 мыңына сондай қауіп төніп тұр. Олардың тағдырына немқұрайлы қарауға болмайды. Себебі жоғалған түрлерді қайта шығара алмасақ, қалғандарын сақтау қолдан келетін іс.

Өсімдіктердің ішінде ағаштардың алатын орны бөлек. Барлық өсімдіктер дүниесінің 88 проценті ағаштардан құралған. Үндістанда өткен орман өсірушілердің халықаралық конгрессі "орман-су, су-астық, астық-өмір" деп, ормандардың биосферадағы орнын, адамдар үшін маңызын атап көрсеткен болатын. 

Жер жүзіндегі ормандар көлемі 4 млрд гектар, оның тең жартысы трипокалық ормандарға жатады. Соңғы 300 жылда 8 миллиард гектар жердің ормандары жойылды. Қазір әрбір минут сайын 30-35 гектар немесе бір жылда 20-25 млн гектар ормандар кесілетінін ескерсек, жақын арада олардың көлемі тым қысқарып, Индонезия, Тайланд сияқты елдер ормансыз қалатын түрі бар. Осының салдарынан климат және елдер ормансыз қалатын түрі бар. Осының салдарынан климат және топырақтың химиялық құрамы өзгеріп, қалыптасқан су мен оттек қоры азайып, кейбір экологиялық жүйелердің жойылып кетуі мүмкін.

Тропикалық ормандарды есептегенде орманы көп елдер қатарына Ресей (көлемі 700 млн гектар, ағаш қоры 80 млрд м³), Канада (250 және 24), АҚШ (202 және 18,4), Швеция (23 және 2,3), Финляндия (22 және 1,5) және Франция (13 және 1,3) жатады.

Соңғы 10 жылда ағаш дайындау қарқыны өсуге байланысты және өрттің көп болуынан Ресей мен АҚШ ормандарына үлкен нұқсан келді.

Қазақстанның табиғаты алуан түрлі болуы себепті мұндағы өсімдік түрлері де көп, "Қазақстан флорасы" деген еңбекте Республикада 4750 түрлі жоғары сатыдағы өсімдіктер, ағаштар мен бұталардың үлесі аз. Орманды дала экологиялық жүйеге жататын аудандарда түкті қайың, шоқ қарағайлар кездеседі. Шағын ормандарда аласа ағаш ретінде тал (шілік, су шілік, ақ шілік) өседі. Құмды және құмақ жерлерде қылқан жапырақтылар, ал борлы жерде шоқ қарағай, олардың арасында ит бүлдіргені, қара жидек, алмұрт, бұталардан-ракитник, дрок т.б. өседі. Шөптерден астық тұқымдас шөптер, боз бетеге, жатаған бидайық, сұлыбасы, жырық жусан кездеседі.

Дала экологиялық жүйесі аудандарында шөптерден-астық тұқымдас түрлері, қызғылт және қылтыңды боз, бетеге, қоңырбас, атқонақ, шөл сұлыбасы өседі. Түрлі шөптерден көп тарағаны – сары жоңышқа, бөрібұршақ, беде, қызыл бояу, бөдене шөп, қазтабан, жусан, ақ жапырақ т.б. Ойпаң жерлерде бұталы тоғай түрлерін – тал (су шілік, ешкітал, құбатал), шоқ қайыңдар, кейде бұталар аралас көктерек, итмұрын, долана, қара қарақат, қара ырғай өседі.

Шөлейт экологиялық жүйесіне жататын аудандарға бетеге, боз, жусан, бұйырғын, итенгек, еркек шөп, қияқ, бидайық және эформелі шөптер өседі. Шөл аймақтарда бетегелі – бозды өсімдіктер – астық тұқымдас бидайық, елеу, құм сұлысы, боз туыстылардан-еркек шөп, қияқ, тырысқақ, тырса аралас жусан, бұйырғын, эфемерлі шөптер тараған. Ағаштардан ақ сексеуіл, бұталардан жүзгін, бұта таспалар, құм қарағаны, теріскен өседі.

Таулы аудандарда ағаштардан – шырша, қарағай, самырсын, көктерек, қайың, бұталардан – тобылғы, ешкі-сабақ, шөптерден – астық тұқымдастар, жусан, түрлі түсті шөптер, эфемерлі шөптер бау-бақша өсімдіктері өседі.

Ағаштардың адамдар мен биосфера үшін зор маңызы бар.

Орман – жер бетінің көркі. Ағаштар, бұталар, шөптер, гүлдер түрге, түске және бейнеге өте бай болғандықтан жағалай әсем көрік беріп, көз тартып тұрады. Орман – құстар мен аңдардың мекені. Азық-түлікке (жидек, жаңғақ, саңырауқұлақ т.б.) және дәрі-дәрмекке жарамды өсімдіктер өсетін жер.

Орман – су қорлары көп жиналатын жер. Қар қалың болғандықтан жер қыртысы терең қатпайды да, жазғытұры тез жібиді. Сондықтан еріген суы сай-салаға ағып кетпей, топыраққа жақсы сіңеді.

Ормандар – ауыл шаруашылығына да пайдалы. Топырақты жел және эрозиясын сақтап, жердің құнарлығын арттырады. Аңызақ желден сақтайды. Қысты және жазғытұры әрбір гектар жерге 540 тоннадай су жиналып, әсіресе өсімдіктердің жаңа өсе бастаған кезінде оларды ылғалмен қамтамасыз етеді. Қар тоқтатуға, сай-саланы болдырмауға ағаштардың көмегі көп.

Орманды – жердің өкпесі деуге де болады. 1 гектар орман тәулігіне ауадан 220-280 кг. көмір қышқыл газды алып, орнына 180-200 кг оттек береді. Ағаштардың жапырақтары, бұталары, қабықтары қурап, жерге түсіп, топырақты органикалық затармен байытады. Оларды топырақтағы бактериялар біртіндеп шірітіп органикалық тыңайтқышқа (азотқа) айналдырады. Атмосферадағы 3 газдың (оттек, көмірқышқыл газ және азот) қалыптасқан теңдестігін сақтауға көмектеседі.

Ормандағы ағаштар мен шөптерден 300-ден астам түрлі химиялық белсенді заттар атмосфераға бөлінеді. 1 гектар жапырақты орман тәулігіне 2 кг, қылқанды орман – 5 кг осындай заттар бөлінеді.

Ормандар, әсіресе қылқанды ағаштар, фитонцид, (гректің Plyton -өсімдік, caedo -өлтіру деген сөздерінен құралған) деп аталатын жеңіл химиялық заттарды бөліп ауыру тарататын микробтарды (бактерия, саңырауқұлақ, жабайы микроб т.б.) өлтіреді, ауаны тазалайды.

Фитонцидтер жүйке жүйелерінің ауыруын емдеуге, ішек-қарын қызметін, жүрек соғуын жақсартуға, денедегі зат айналымын жөндеуге көмектеседі.

Терек, алма ағаштары және Эвкалит бүршіктері бөлетін фитонцидтер тымау вирустарын өлтірсе, Капустаның фитонциды – туберкулез таяқшаларын өсірмесе, сарымсақ фитонциды – оларды 5 минутте өлтіреді.

Фитонцидтен өте ұсақ организмдер ғана емес, қан соратын (маса, кене, т.б.) ауыру тарататын шыбын-шіркейлер де қашады.

Ормандар – ауаны ластаушы химиялық заттарды, әсіресе газдарды, тотықтырып өзгертіп, олардың зиянды әсерлерін азайтады. Мұндай тотықтыру қасиеті әсіресе қылқанды ағаштарға, жөкеге, қайыңға, қызыл талдың бірнеше түріне тән.

Ормандар – ауаны шаң-тозаңнан тазалайды. Ағаш жапырақтарына жиналған шаң-тозаң жауын жауғанда жер бетіне жуылып түседі. Қала ауасымен салыстырғанда ормандарға бактериялар 300 есе кем болады.

Ормандар – адамдар денсаулығына пайдалы. Орман климаты қыста өте салқын, жазда – ыстық болмай, ағашсыз жерлемен слыстырғанда қыста 7-8ºС-қа жылы, жазда салқын болады. 1 м² көгал алаң ауаға сағатына 200 гр, ылғал бөледі. 1 гектар қылқанды орман жылына 40 тонна, жапырақты орман – 100 тонна шаң-тозаң ұстайды.

Орман – шуды (дыбысты) азайтып, оның әсерінен адамдарды қорғайды. Орманға жеткен дыбыстың 26 проценті жоғалып, 74 проценті жан-жаққа шашырап кетеді.

Ормандар мен тоғайлар, ондағы тірі жәндіктер мен жануарлар сырттан қарағанда түсінуге қиын, өздеріне ғана белгілі заңдармен, қалыптасқан әдеппен өмір сүріп жатқан бөлек бір ғажайып дүние. Жұлынған, қираған ағаштар, бұталар, гүлдер мен сағаттан кейін кеуіп, солып, қурап қалады да, ешкімнің көзін қызықтырмайды.

Адамдар үшін уытты, жеуге болмайтын жидектер, саңырауқұлақтар орман тұрғындарының дәмді, тәтті асы немесе ауыру-сырқаудан сақтайтын дәрі дәрмегі болуы да мүмкін.

Ормандарды, барлық өсімдіктер дүниесін қорғаудың басты мәселелері - оларды өрттен, зиянды жәндіктерден, ауырудан, жабайы және үй жануарларынан қорғау болып табылады.

Өсімдіктер үшін зиянды жәндіктердің пайда болуын, өсуін, таралуын бақылайтын, олармен күресетін арнаулы мекемелер құрылады.

Күресу жолдары:

- орманды күн бұрын сақтану шараларын алып, ауырған ағаштарды кесіп, қираған ағаштар мен бұталарды жинап, бағып-күту жұмыстарын мезгілінде жүргізіп отыру;

- зиянды жәндіктермен күресу үшін олардың жауларын құрт-құмырысқаларды, саңырауқұлақтарды, бактерияларды, вирустерді, аңдарды және құстарды пайдалану;

- зиянды жәндіктерге қарсы уытты химиялық заттарды пайдалану (химиялық әдіс);

- зиянды жәндіктерді жаңа өсе бастаған кезінде ағаштарға әк жағып, шүберектен белбеулер байлап, алдамшы жемдер қойып, оларды жинап алып, жою.

Табиғатты ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың теориялық негіздерін құру – тұрақты дамуға көшудің міндетті шарттарының бірі

Соңғы жылдар экологиялық жағдай нашарлап, табиғат байлықтары азаюына байланысты белгілі ғалымдар осы проблемаға арналған зерттеулер жүргізді. Олардың еңбектерін де табиғи ортаның болашағы, қазіргі дүние жүзі шаруашылығын ұйымдастырудағы жетістіктер мен кемшіліктер жан-жақты қаралған. Қолда бар табиғат байлықтарын үнемдеп, олардың жаңа көздерін іздестіру, сөйтіп табиғат ресурстары тапшылығынан шығу жолдары көрсетілген.

Олардың дүние жүзі шаруашылығын ұйымдастыру жөніндегі үлгілерін қостаушылар да, қарсы шығушылар да баршылық.

Дүние жүзі шаруашылығын ұйымдастырудың бірінші үлгісі. Бұл үлгі соңғы кезде кең тараған "индустриялдық теория" негізінде жасалған. Онда әлеуметтік-экономикалық формацияға байланысты емес, тек өндірістік потенциялға (күш, құрал, табиғат байлығына) байланысты болады деген идеяға сүйенген. Негізгі көрсеткіш ретінде бір адамға есептегенде келетін ұлттық жалпы өнім (ВНП) мөлшері алынған. 

Егер ұлттық, жалпы өнім мөлшері бірнеше жүз доллардан аспаса, ондай ел "индустриялды" қоғамға дейінгі елдер қатарына жатады. Бұлар Африка, Азия, Оңтүстік Америка мемлекеттерінің көпшілігі.

Егер ұлттық жалпы өнім мөлшері мың доллар болса, ондай ел "индустриялды қоғамға" кіреді. Бұлар Еуропаның, Солтүстік Американың өркениет елдері, Жапония, Австралия, Жаңа Зеландия.

Егер ұлттық жалпы өнім мөлшері ондаған мың доллар болса, ондай ел "постиндустриялды қоғамға" көшеді.

Индустриялдық теория авторлары У.Росоту, Дж.Гелбрейт, Д.Белл, Р.Арон, А.Турэн, аталған теория Г.Кан мен А.Винердің 1967 жылы жарық көрген "2000 жыл" деген кітабында толық келтірілген.

Дүние жүзі шаруашылығын ұйымдастырудың екінші үлгісі. 1972 жылдың соңында Д.Н.Медоуз, Д.Л.Медоуз, Л.Кондер және В.Беренс "өсу шегі" атты кітабын жазып, Рим клубына тапсырады. Бұл еңбек "Рим клубы үшін жазылған бірнеше баяндама" деп аталады. "Өсу шегі" – авторларының тұжырымдамасы келесідей: егер қазіргі халықтың өсу қарқыны сақталатын болса адамдар саны 33 жылда, өндіріс көлемі 10-14 жылда екі есеге көбееді де, ХХІ ғасырдың бірінші он жылдығында минералды шикі заттар қоры таусылып, өндіріс өнімдері өспейтін, қоршаған ортаны тазалау мүмкіндігі жойылатын болады.

"Өсу шегі" авторлары және 1973 жылы жарық көрген "Келесі 200 жыл" атты кітаптың авторы А.Кан айтқан ұсыныстар бойынша, артта қалған елдерді сол қалпында қалып, миллиондаған адамдар қайыршылық өмірден шыға алмайтын болады.

Дүние жүзі шаруашылығын ұйымдастырудың үшінші үлгісі.

1974 жылы М.Месорович пен Э.Пестель "Рим клубы үшін жазылған екінші баяндама" тапсырды. Олардың еңбегі "Адамзат өтпелі кезеңде" деп аталады. Бұлар Д.Медоуз бен оның серіктерінің қатесін ескеріп, іске асыруға болатын, көңілге қонымды үлгі ұсынды.

Авторлар Дүние жүзін он аймаққа бөліп, бесеуі өркениет, бесеуі артта қалған елдер аймағына бөліп, өркениет елдер мен артта қалған елдер арасындағы алшақтықты азайтып, азық-түлік және энергетика тапшылығын шешу жолдарын ұсынды.

«Рим клубы үшін жазылған үшінші баяндама» 1976 жылы Я.Тинберген бастаған бір топ ғалымдар "халықаралық тәртіпті қайта қарау" деген тақырыппен тапсырды.

Бұл баяндама да дүние жүзі шаруашылыған ұйымдастырудың үшінші үлгісіне жатады. Мұндада жоғары дамыған елдердің өсуін тежеп, артта қалғандардың тез қарқынмен өсуі көзделген. Ол үшін өркениет елдер өздерінің ұлттық жалпы өнімінің 0,75-1 процентін дамушы елдерге беріп, маман кадрлар даярлауға көмектесу, олардың мамандарын өдеріне алып кетпеу (ақыл ұрламау) шараларынан іске асыру қажет.

Дүние жүзі шаруашылығын ұйымдастырудың төртінші үлгісі.

Бұл үлгі әлі толық қалыптасып болған жоқ. Оның негізгі идеялары мына төмендегі ғылыми зерттеулерде берілген:

1974 жылы жарық көрген Э.Шумахердың "Аз болса өте жақсы" экономика адамдар үшін деген еңбектерінде;

1977 жылы Э.Ласлоның басшылығымен дайындалып "Адамзат мақсаттары" деген атпен Рим клубы үшін жазылған төртінші баяндамада;

1978 жылы Д.Габор мен У.Колембоның "Ысырапшылық ғасырдан кейін" деп аталатын Рим клубы үшін жазған бесінші баяндама;

1979 жылы Дж.Боткин, М.Эльманджро мен М.Малицтың "Білімде шек жоқ: адамдардың мәдениеттегі алшақтықты қысқарту" деп аталатын. Рим клубы үшін жазылған алтыншы баяндама;

1980 жылы О.Джиаринидың "Байлық пен ауқаттылық туралы әңгіме" деп аталатын Рим клубы үшін жазылған жетінші баяндама;

1980 жылы Дж.Рифкинның "Энтропия" жаңа көзқарас" деп аталатын кітабында.

Табиғат қорғау адамдардың қолынан келетін іс. Ол үшін ең алдымен өзіміздің тәбетімізді тежеп, басқалардың осы байлықтарды пайдалануға құқығы бар екенін есте ұстау қажет. Табиғаттың дәмді, майлы тілімін алып қалуға тырысатын масқара мінезден арылып, ол бір кісінің байлығы емес, бүкіл адамзаттың игілігі екенін ұмытпаған дұрыс.

Дүниеқорлық, пайдакүнемдік және жыртқыштық қылықтар барлық кісілерге тән қасиет емес. Керісінше саналы, ұяты бар, білікті тәжірибелі кісілер көп. Міне солар табиғи ортаны қорғауға бас-көз болып, қажетті шараларды іске асыруға тиіс.

Туған табиғатқа қайғы қасірет әкелген саясаткерлерге, шаруашылық басшыларына қарсылық көрсетпей, олардың қылмыстық істеріне төзімділік жасап, немқұрайлы қарау өте қауіпті.Тек тілек айту, ұран тастаумен іс бітпейтіні ежелден белгілі. Олай болса, жергілікті жағдайды ескере отырып, табиғи ортаны сақтау мен пайдаланудың жан-жақты шараларын жасап, олардың толықтай және белгіленген уақытында орындалуын ұйымдастыру керек.