Дәріс мазмұны:
- Есімдіктер туралы жалпы сипаттама.
- Есімдіктердің түрлері.
Негізгі әдебиеттер:
- Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер. Алматы, 1961.
- Абдукамалова Э. Жіктеу есімдіктерінің септелу тарихы. Ф.ғ.к.дис. автореф. Алматы, 2003.
Қосымша әдебиеттер:
- Жүнісова М. Есімдіктердің дербес сөйлемдерді байланыстыру қызметі // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 5, 2003, 86-90-б.б.
- Мейірманова Г. Жіктеу есімдігінің синтаксистік қызметі // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 1, 2004, 88-90-б.б.
- Мейірманова Г. Өздік есімдігінің сөйлем мүшелері қызметінде жұмсалуы // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 7, 2004, 62-66-б.б.
- Сағатова Г. Жіктеу есімдігі мен сілтеу есімдігінің зерттелу тарихынан // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 8, 2004, 86-90-б.б.
Сөздерді таптастырудың белгілі жүйеге түсіп, қалыптасқан негізгі үш принципіне сай, қазақ тіліндегі есімдіктер де лексика-семантикалық сипаты, морфологиялық ерекшеліктері және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып бөлінеді.
Есімдіктерді дербес сөз табы деп тануда негізінен лексика-семантикалық принцип басшылыққа алынады. Өйткені есімдіктердің мағыналары өзге сөз таптарының мағыналарына қарағанда көптеген өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланып, айрықша көзге түсіп тұратын мағыналар болып келеді. Бірақ есімдіктерді жеке сөз табы деп танудың принципі олардың лексика- семантикалық белгісі дегенде, есімдіктердің өзіндік кейбір грамматикалық ерекшеліктерін сырт қалдыруға болмайды.
Есімдіктер – мағынасы тым жалпы сөздер. Есімдік сөздер сөйлемнен тыс жеке дара тұрғанда немесе сөйлем ішінде қолданылғанымен өзіне қатысты басқа сөздер және оқиғалардан бөлек алынғанда, мағыналары қашанда дәл нақтылы болып келмей, өте жалпылама қалыпта кездесіп отырады.
Есімдіктердің тым жалпы мағынада қолданылуын, әрине, олардың реалдық нақтылықтан қаншалық алшақтап, қаншалық абстракциялану дәрежесіне жету шегінің көрінісі деп ұғынған жөн.
Абстракцияланудың тым жоғары дәрежеде болуымен тығыз байланысты бұл мағыналық жалпылық барлық есімдіктерге бірдей тән қасиет болып саналады. Есімдіктердің жалпылама мағыналары белгілі бір сөйлемдерде, контексте қолдану ретіне қарай және сөз тіркестері мен сөйлемдерде берілген ойдың жүйесіне қарай әрқилы нақты мағыналарға ие болып отырады. Жүніс сегіз жаста еді. Ол оқи да, жаза да білмеуші еді (Дулатұлы). – түндегі бір даурыққан хабар екен ғой? - Естісең, сол (Аймауытов). Біраздан соң өзі де кіріп келді. (Исабеков). – Кіммен күрес деп отырсыңдар? – Шәкіманмен (Аймауытов) дегенде ол жіктеу есімдігі «Жүніс»деген, сол сілтеу есімдігі «хабар» деген, кіммен? Сұрау есімдігі «Шәкіманмен» деген реалдық нақтылы мағыналарға ие болып тұр.
Есімдік сөздердің мағыналық ерекшелігінің келесі бір өзіндік белгісі – олардың әрқашан субъектімен байланысты болуы. Есімдік сөздер әрқашан сөйлеуші немесе сөйлемдегі субъектінің субстанцияларға, құбылыстарға және олардың сапалары мен қасиеттеріне қатынасын көрсетуші сөздер болып саналады. Бұл қатынастар есімдіктердің өз ішінде тікелей нұсқау, аралық қатынас, белгісіздік тағы басқа болып келе береді.Қатынастардың осылайша әрқилы болып келуі ешқашан субстанциялар мен құбылыстардың қасиеттері мен сапаларына байланыст ытумайды, қайта керісінше, оларға арналған субъектілік қатынастың негізінде, қатынастың субъектімен тығыз байланыста болуы негізінен барып пайда болады.
Есімдіктердің мағыналары тым жалпы болғанымен, ол мағыналар түптеп келгенде зат және заттық белгі деген ұғымдармен ұштасып, жалпы зат не заттық белгі деген ұғымдарды білдіріп, сол ұғымдардың жалпы түрдегі атауы болып келеді. Сондықтан да олардың осы заттық және заттық белгісі деген ұғымдарды жалпылама болса да, бойына сақтау қасиетіне байланысты, есімдіктер атауыш сөздер қатарына жатқызылады.
Есімдіктер түгел алғанда жалпы атауыш сөздер болып саналады да, ол атаулық қасиет ішінара күрделі екі жікке бөлінеді. Мысалға, мен, сен жіктеу есімдіктерін бұл, сол сілтеу есімдіктерін, кім? не? Қай? Сұрау есімдіктерін алайық. Егер осы есімдіктердің негізгі атаулық мағыналарын таптастырып қарайтын болсақ, заттық ұғымдағы сөздер және заттың белгісі ұғымындағы сөздер болып іштей кұрделі екі жікке бөлінетіндігін көреміз. Сонда мен, сен, кім? не? Есімдіктері заттық ұғымдағы сөздер – заттық атаулар болады да, бұл, сол, қай? Есімдіктері заттың балгісі ұғымындағы сөздер – белгі атаулары болып шығады.
Міне, осы негізгі мағыналық жіктер өз тарапынан есімдік сөздерді, біріншіден заттық ұғымдағы сөздер – субстантивтік есімдіктер, екіншіден заттың белгісі ұғымындағы сөздер – атрибутивтік есімдер деген екі салаға бөлінеді.
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына қосылады.
Есімдіктердің өзге сөз таптарынан бөліп, жеке даралап тұратын морфологиялық ерекше белгісі – есімдіктердің бәріне бірдей, бәріне тең ортақ заңдылық деп қарауға болатын белгілі бір формалар немесе өзгеру тәсілдерінің жоқтығы.
Бірен-саран қосымшалар арқылы ғана жасалған кейбір көне сөздер болмаса, есімдіктерден жаңа сөздер жасалмайды.
Есімдік сөздердің жалпы синтаксистік бір ерекшелігі, есімдіктердің өзіне бағыныңқы сөздері болмайды. Яғни есімдіктер сөйлемде қолданылғанда, ешқашан өзіне тән анықтауыш немесе пысықтауыш мүшелерді қажет етпейді.
Есімдік сөздер өз ішінде бір-бірінен жіктері айқын көрініп тұратын бірнеше топқа бөлінеді. Есімдіктің бұлайша ішінара бірнеше топқа бөлінуіне лексика-семантикалық принцип негіз болады. Сонда есімдік сөздер мағыналық ерекшеліктері жағынан жеті топқа бөлінеді:
1) Жіктеу есімдіктері;
2) Сілтеу есімдіктері;
3) Сұрау есімдіктері;
4) Өздік есімдіктер;
5) Жалпылау есімдіктері;
6) Белгісіздік есімдіктері;
7) Болымсыздық есімдіктері;
Жіктеу есімдіктері әрқашан белгілі бір жақты көрсету үшін қолданылатын сөздер болып саналады. Сол себепті олар үнемі адаммен байланысты, яғни сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деген ұғымдармен байланысты қолданылады. Мысалы, мен деген сөз әрқашан 1 жақ сөйлеуші, сен деген сөзден – 2 жақ тыңдаушы, ол деген сөзден 3 жақ бөгде кісі деген ұғымдарды ұғынған болар едік. Жіктеу есімдіктері белгілі бір жақты көрсетуімен бірге әрқашан сөйлеушімен тығыз байланыста қолданылады. Жіктеу есімдіктеріне тән жақтық қасиет үшнші жақ ол жіктеу есімдігі мен сілтеу есімдігі ол сөзінің жігін айыруда ерекше көзге түседі. Егер ол сөзі адамды көрсететін болса, жіктеу есімдігі болады. Демек, жіктеу есімдігі дегеніміз сөйлеушіге қандайлық қатынаста екендігіне сай белгілі бір жаққа нұсқай айтылатын сөздер болып шығады. Жіктеу есімдіктері сан жағынан көп емес. Олар:
Жекеше түрінде
І жақ мен – сөйлеушіні көрсетуші
ІІ жақ сен, сіз – тыңдаушыны көрсетуші
ІІІ жақ ол – бөгде кісіні көрсетуші сөздер
Көпше түрінде
І жақ біз, біздер – сөйлеушіге тән топты көрсетуші
ІІ жақ сендер, сіздер – сөйлеушінің сөзі арналған топты көрсетуші
ІІІ жақ олар – бөгде топты көрсетуші сөздер болып келеді.
Жіктеу есімдіктері өзінің негізгі жақтық мағынасында қолданылғанда, тәуелдік жалғауының тек абстракциялы меншікті білдіретін түрі –нікі, -дікі қосымшаларын ғана қабылдайды: менікі, сенікі, оныкі.
Жіктеу есімдіктерінің бәрі де септік жалғауларын қабылдайды. Септеу үлгісіндегі бірінші ерекшелік н дыбысының қазақ тіліндегі ілік, барыс, табыс, шығыс септік жалғауларында түсіп қалуы: менің, мені, менен. Септеу үлгісіндегі екінші ерекшелік – барыс септігінде н дыбысының пайда болуы: маған, саған, оған. Септеу үлгісіндегі үшінші бір ерекшелік көмектес септігінде ы, і дыбыстарының пайда болуы: менімен, сенімен, онымен.
Сілтеу есімдіктеріне тән сөздердің негізгі лексикалық мағыналары аралық қатынастарды көрсету болып табылады. Сол себепті сілтеу есімдіктері әрқашан сөйлеушіге не сөйлемдегі субъектіге субстанциялар мен құбылыстардың әр алуан жақын не алыстық сияқты аралық қатынастарын білдіріп отырады. сілтеу есімдіктерінің аралық шектерді білдіру мағыналарының жүйесін мынадай үлгімен беруге болар еді:
Жақын Алысырақ//жақынырақ Алыс
Бұл - ол
Міне әні -
Мына ана сона
Мынау анау сонау
(осы) осынау (сонау)
Осы - сол
- - түу, тонау
Сілтеу есімдіктері субстантивтенгенде ғана тәуелдік, септік, көптік жалғауларын қабылдай алады. Тәуелдік жалғаулары сілтеу есімдіктерінің ішінде міне, әне, осынау, сонау, түу сияқты түрлеріне мүлде жалғанбайды. Сілтеу есімдіктеріне септік жалғаулары да біркелкі талғаусыз жалғана бермейді. Бұл, ол, мына, ана, сол сілтеу есімдіктері жекеше және көпше түрінде де септеледі. Көптік жалғаулары сілтеу есімдіктерінің ішінде бұл, ол, сол, мына, ана сияқты сөздерге ғана жалғана алады.
Сұрау есімдіктері – заттар мен құбылыстардың атын, санын, сапасын, мекенін, мезгілін, амалын білу мақсатында айтылатын сөздер. Сұрау есімдіктеріне кім? не? қай? қайсы? қандай? қайда? қашан? неше? т.б. сөздері жатады. Сұрау есімдіктерінен кім? не? қайсы? нешеу? сөздері ғана тәуелденеді. Жіктік жалғаулары сұрау есімдіктерінің ішінен тек кім? қандай? қалай? қайсы? сөздеріне ғана жалғанады. Сұрау есімдіктерінен кім, не, қайсы, нешеу сөздері ғана септеледі. Көптік жалғаулары сұрау есімдіктерінің ішінде кім, не, қайсы, неше сөздеріне ғана жалғанады.Сұрау есімдіктерінің өзге есімдік сөздер тобынан бөліп алатындай іштей грамматикалық бірлігі болмайды. Белгілі бір формалар не қызметтер арқылы бастары бірікпейтін сөздер болып саналады. Яғни, сұрау есімдіктерінің басын қосып біріктіріп тұратын негізгі белгі – олардың сұраулық мәнде қолданылуы. Сұрау есімдіктері сөйлем мүшелерінің бәрінің де қызметін атқара алады.
Өздік есімдіктері – сөйлеушіні не сөйлемдегі субъектіні өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып көрсетуші сөздер. Өздік есімдіктеріне тәуелдік жалғауларынсыз қолданылмайтын өз түбірінен тараған өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріміз, өздеріңіз, өздері деген сөздер жатады. Өз есімдігі тәуелденіп барып жіктеледі. Өздік есімдіктеріне септік жалғаулары тәуелденген зат есімдердің септелу ізімен жалғанады. Өздік есімдіктері әрқилы морфологиялық сөз түрлендіруші формаларды қабылдайды. Ол формалар әрқашан өздік есімдігіне қосылып айтылатын тәуелдік жалғауларының үстіне үстемеленіп отырады. Өздік есімдігіне тәуелдік жалғауының –нікі, -дікі формасы жалғанып қолданылады: өзінікі, өзімдікі.
Жалпылау есімдіктері деп белгілі бір заттар мен құбылыстардың жиынтығына немесе толық қамтылуына нұсқай айтылатын жинақты – жалпылау мағынадағы сөздерді айтамыз. Олар кем дегенде екі заттың немесе толып жатқан біркелкі не әрқилы заттар мен құбылыстардың жиынтығын жалпылай көрсете алатын сөздер болып келеді. Олар: бәрі, барша, барлық, бүкіл, күллі, тамам, бүтін. Тәуелдік жалғаулары бар, барлық, барша, бәрі сөздеріне ортақ тәуелдеу түрінде ғана болмаса, жекеше түрінде жалғанбайды. Жіктік жалғаулары жалпылау есімдіктеріне мүлдем жалғанбайды. Заттар мен құбылыстарды және олардың сан, сапа белгілерін, мекен, амал, тағы басқаларын анық етіп ашып айтпай, тұспалдап қана көрсететін, яғни мағыналары нақтылы түрде берілмей, белгісіз мәнде айтылатын есімдіктің түрі – белгісіздк есімдіктері деп аталады. Олар: біреу, бірнеше, бірдеңе, бірнәрсе, кейбір, кейбіреу, әлдекім, әлдене, әлденеше, әлдеқайда, әрбір, т.б. белгісіздік есімдіктерінің бәріне тән өзіндік ерекшелік деп атарлықтай морфологиялық түрлену формасы не синтаксистік қызметі жоқ.
Болымсыздық есімдіктері жалпы болымды мағыналарға қарама-қарсы болымсыздық мағыналарда қолданылады. Есімдіктің бұл түріне еш, ешкім, ештеңе, ешнәрсе, ешбір, ешқайсы, ешқашан, дәнеңе, түк, дым деген сөздер жатады.
Апта
