Тақырып 3: Қазіргі әлеуметтану теориялары

1.Әлеуметтанудағы құрылымдық функционализм теориясы: Т. Парсонс әлеуметтік тәртіп пен әлеуметтік жүйе туралы және Р. Мертон әлеуметтік жүйенің функциялары мен дисфункциясы туралы.

2.Дау-жанжалдық парадигма: Ч.Р. Миллс, Р. Дарендорф, Л. Козердің идеялары.

3.Символикалық интеракционизм теориясы: Дж.Г. Мид әлеуметтік өзра әрекет туралы, Г. Блумердің идеялары.

4.Кеңестік қоғам кезеңі.

5.Қазақстандағы әлеуметтанудың институционализациясы. Қазіргі кездегі мәселелер және зерттеу бағыттары.

Қандай да бір ғылым объективтік қажеттілікке, өмір сұранысына байланысты пайда болады. Өмір, тәжірибе қажеттілігі, сұранысы болмаса, ғылым пайда болмаған еді. Осыған орай әрбір ғылымның, тіпті теорияның өзіне тән шығу, пайда болу тарихы бар. Сондықтан, әрбір ғылымның шығу, пайда болу тарихын білу қажет, өйткені, оларды білмейінше нақтылы ғылым туралы білім шектеулі әрі үстірт болады.

ХХ ғасырдағы әлеуметтанушылық ілімдер түрлі салалар бойынша дамыған еді. XX гасырдағы әлеуметтану— әлеуметтанудьң жаңа дәуірі, бірінішіден, эмпирикалық (тәжірибелік) әлеуметтанудың дамуы мен қальптасуымен байланысты болды. Екіншіден, жаңа түжырымдамалар мен бағыттардың шығуымен, үшіншіден, теориялық және эмпирикалық әлеуметтануды белгілі бір дәрежеде біріктіруге бағыт алумен сипатталады.

Бірінші кезең 20-жылдардан 40-шы жылдарға дейінгі уақытты қамтиды. Бүл кезеңде эмпирикалық әлеумсттанудың басымдылығы байқалады; Екінші ксзсң — 40-шы жылдың екінші жартысынан 60-шы жылдың аяғына дсйін созылды. Бүл уақытта, керісінше, теориялық-әдістемелік әлеуметтанудың қүрылымы күшейіп, эмпирикалық әлеуметтанудан жоғары көтерілді. Үшінші кезең — 70-жылдардан бастап қазіргі уақытқа дейін жалғастары. Үшінші кезеңде теориялық әлеуметтанудың зерттеулерін микро жөне макро әлеуметтанумен біріктіруге әрекет жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтануды жеке ғылым ретінде жаңа деңгейге шығарып әлеуметтік процестерді зерттеу, оларды жаңа сапада түсіну, үғыну мақсаттары қойыдды. Жаңа қағидалы интегра-тивті бағыттар пайда болды.

Әлеуметтанудың XX ғасырдағы негізгі тенденциялары - эмпирикалық әлеуметтанудың дамуынан басталады.

Эмпирикалық әлеуметтану деп, нақты зерттеулер жүргізуді, осылардың негізінде арнаулы әдістерді колдану (сүрау,бақылау, тәжірибе, т.б.) арқылы жаңа фактілерді жинап, талдауды, қорытындылауды айтады. Мүндай нақты зерттеулер 20-30-жылдары АҚШ-та, сонан кейін басқа дамыған елдерде оте қызу жүргізіле бастады. Адрльф-Кетле (Франко-бельгиялық статист), Чарльз Бут (Англия), Уилъям Томас, Флорина Знанецкий (поляктар) осы салада еңбек етті.

Дегенмен, эмпирикалық нақты зерттеулер теориялық әлеуметтанудың дамуына белгілі бір шамада кедергі жасады, теорияның маңызы мен рөлін төмендетті. Сондықтан теорияльқ әлеуметтануды қайта көтеріп, жанғырту қажет бодды, өйткені әлеуметтік теориялық сүрақтарға уақытыңда дүрыс жауап берілмсді.

Бүл мәселелерді дүрыс шешуде американ әлеуметтанушылары Талкотт Парсонс, Роберт Мертон, Питирим Сорокин, т.б. зор еңбек сіңірді.

Т. Парсонстің пікірінше, әрбір әрекет, қимылдың өзін-өзі үйымдастыратын белгілі жүйесі, оның шартты белгілері (символдары) бар. Олар: мысалы, тіл, қүндылықтар, іс-әре-кеттің, белгілі бір нормативтік ережеге сәйкес, яғни іс-әрекеттің, қоғамда қабылдаған нормаларға, қүндылыққа, тәуелді болуы."Әлеумсттік іс-әрекет" теориясының ең негізгі үғымы — "әрекеттер жүйесі". Т. Парсонс әрекеттер жүйесіне әлеуметтік болмыстың, шыңдықтъщ (социалыіая реальность) алуан түрлі деңгейлерін, олардың бір-бірімен өзара белгілі бір байланысын жатқызады. Әрбір жүие дүрыс іс-әрекет, қимыл, қызмет атқару үшін жүйенің қүңды түрпатын сақтау; интеграция қүрылымы, мақсатқа жету (целедостижение), бейімделу (адаптация) сияқты 4 шартты ескеруі қажет. Баскаша айтқанда, бүл өзгермейтін (инвариантный) функцоналды мәселелердің жиынтығы. Ол өрбір жүйеде және оның боліктерінде шешіліп отыруы керек. Т. Парсонстың бір теориялық қүрылымын алмайық, оның өр-қайсысында қайталанып отыратын ой өзегі, басты пікірі (лейтмотив) болады. Ол — әлеуметтік жүйенің түрақтылық көрсстетін қүрылым жоне оның зерттеу механизмі. Осы міндстті ойдағыдай шешуге Т. Парсонстың екінші теориясы, яғни "қүрылымдық — функңионалды талдау" бағытталған. Бүл теорияға сәйкес қоғам жөне оның жеке жүйелерінің белгілі бір функцияларды орындауы қарастырылады.

Т. Парсонс қүрылымдық — функционалды талдау теориясын онан әрі жетіддіру жолдарын іздеді. Ол жаңа эволюциялық емес түжырымдамасын түйіңдеді. Онда ол қоғам қүрылымыньщ жіктелуіне басты назар аударады. Ал, қоғам қүрылымының дифферешщациялануы деп Т. Парсонс өрбір кезеңгс сойкес қоғам қүрылымының күрделенуін түсінген. Ол қүрылымның күрделенуі қоғамның және оның жүйелерінің түрақтылығын азайтады деп қорытынды жасайды.

Эмпирикалық және теориялық әлеуметтануды біріктірген идеясын бастаған ірі әлеуметтанушы Роберт Мертон (1910 ж.) болды. 1949 жылы оның "Әлеуметтік теория және әлеуметтік қүрылым" атты еңбегі шықты. Оның пікірінше, эм-пирикалық және теориялық олеуметтанудың бірігуін "алтын дәуірі" басталды. Бүл түрғыдан алғанда, Р. Мерто өзінің ойлаған ойын шындыққа айналдырғысы келді бірақ бүл дүрыс болмады, өйткені эмпирикалық жөне теориялық әлеуметтанудың қатар дамуына үзақ уақыт кереі болды. Р. Мертон осы мақсатқа жету үшін өзінің функционалды талдау жоне "ортаңғы деңгей" теорияларыі жасады.Әлеуметтанушылардың ішінен бірінші болып Р. Мертон әлеуметтік қүбылыстардың қоғамда әлеуметтік тәртіт сақтау және оны қолдау функциясын емес, керісінше олардьщ дисфункциясына, яғни әлеуметтік қүбылыстарды Коғам қүрылымындағы әлеуметтік зорлық-зомбылықты алдап сезінудің) басым болуы арқылы іске асырылады. Осылай мәдсни типтің әрқайсысы дамып отырады және олар қоғамның ілгері дамуының әрбір кезеңіне тән.

Белгілі әлеуметтанушы Питирим Сорокин (1889—1968 ж.ж.) 1922-ші жылға дейін Ресейде түрып, кейін Батыс Еуропа елдеріне эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. АҚШ-та қызмет ете жүріп, эмпирикалық әлеуметтанудың зерттеу тақырыптары үлкен әлеуметтік мәселелерді қамти алмағанын байқап, оны өткір сынға алды. Ол әлеуметтік стратификация, яғни қоғамда топқа, жікке бөліну және өлеумсттік мобильдік (қозғалу, ауысу) моселелеріне эмпирикалық зерттеу жүргізе отырып, бүларды әлеуметтік ірі мәселелермен, мысалы, қоғамның әлеуметтік қүрылымымен тығыз байланыстырды. Одан әрі ол қоғамның жалпы өзгерісін, қозғалысын осы алуан түрлі қоғамды қүратын элементтердің атқаратын қызметімен байланыстырып түсіндіруге тырысты. Осындай элементтердің бірі ретінде Сорокин әлеуметтік институттарды алды. Осыған орай ол әлеуметтік институттардың, оның негізгі түрлері: мектептің, бюрократияның, әскердің, мамаңдаңырылған үйымдардьщ, шіркеудің, т.б. әлеуметтік мобильдікке қандай әсерлері бар екенін зерттеді. П.А. Сорокин әлеуметтанудың ірі түжырымдамасын жасап, дүние жүзіндегі өзгерістердің болашағын түсіндірді. Оның бүл жөнінде екі түжырымдамасы бодды. Олардың біріншісі, әлеуметтік-мәдени динамика, екіншісі — қоғамның түтастық (яғни, біріктіруші —И.А) түрпаты. Бірінші түжырымдасына қандай да бір тарихи өзгеріс болмасын, оны мәдени типтердің дамуы ретінде қарады. Ал, мүндағы әрбір мәдени тип бір бүтін ерекше қүбылыс ретінде көрінеді. П. Сорокиннің пікірінше, осындай негізгі топтардың үш түрі болады. Олар: сезімдік, ақыл-парасаттылық (рациональный), идеалистік. Біріншісінде нақты дүниені тікелей сезімдср арқылы қабылдау, екіншісінде ақыл - парасатқа, ақылға жеңдіру арқылы, үшіншісінде — интуицияның (яғни, жорам- П. Сорокиннің әлеуметтік мәдени түжырымдамасы қоғамдағы әлеуметтік өзгерістердің пайда болатын көзін және козғаушы күштерін анықтайды. Одан әрі олардың диалектикасын анықтаудың әрекеті, талабы болады. Қоғамның бірігу түрпаты туралы түжырымдамасында П. Сорокин өзінің болашаққа кәзқарасын түжырымдады. 60-жылдары оның бүл түжырымдамасы конвергенция түжырымдамасының негізгі қүрамында болды, өйткені П. Сорокиннің бул түжырымдамасы қоғамның алуан түрлі үйымдары мен жүйелерінің арасындагы байланыс қатынастарды және адамзат қоғамының талап- тілегіне оларды пайдалануды нақты түрде көрсетті. Олардың ішіндс меншік түрлсрі мен саяси құрылымдағы плюрализм (алуан түрлілігі), еңбскті және экономикалық тәртіпті ынталаңдыру, басқа еддермен қарым-қатынастардың, әдіс-тәсілдсрін жоспарлау, т.б. болады. П. Со рокин жалпы адамзат қоғамы қиын-қыстау жағдайды басынан өткізіп, өзгсріп отырса да, ол уакытта бірігу бағытына қарай дамитындығын атап көрсетті. шиеленісті, олардан туатын қарама-қарсы қайшылықты көрсетуге баса көңіл аударды. "Ортаңғы деңгей" теориясы бір жағынан әлеуметтік фактілердің үлкен топтарын қоры-тындаудың нәтижесі болды. Екінші жағынан, жалпы әлеуметтанудың кейбір жақтарын одан әрі нақтылап түсіндірудің қүралы болды.

Пайдаланылатын әдебиет:

1. А.И.Икенов. Әлеуметтану негіздері. Оқу құралы. А.; 2004.

2. Андрущенко В. Социология, Харьков, 1996

3. Булатова А., Исмагамбетова З. Курс лекции по социологии, А., 2000

4. Збровский Г. Общая социология, Екатеринбург, 1997