Жоспары:
1. Қылмыстың субьектісінің ұғымы, белгілерінің қылмысты саралаудағы маңызы
2. Есі дұрыстық және дұрыс еместіктің тұсінігі және кінәмен арақатынасы
3. Қылмыстарды арнайы субьектілері бойынша саралау
Негізгі ұғымдар: Есі дұрыстық, есі дұрыс еместік, арнайы субьект, психикалық ауыру, іс- әрекет мағынасын түсіну.
Есі дұрыс, қылмыс жасаған кезде қылмыстық заңда белгіленген жасқа толған жеке адам қылмыстық заң бойынша қылмыс субъектісі бола алады.
Қылмыс субъектісінің нышандары ҚК-тің 14 бабында айтылған. ҚК-тің 14 бабының бірінші бөлігінде былай делінген: «Есі дұрыс, осы Кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс» КҚ-тің 14 бабының екінші бөлігінде қылмыстық занңың аса маңызды принщттерінің бірі — азаматтардың заң алдыңда тең екеңдігі заң жүзінде бекемін тапқан: «Қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтьша, тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығьша, тұрғылықты жеріне немесе өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң алдыңда бірдей». Бұл принцип сонымен қатар конституциялық та больш табылады, себебі ҚР Конституциясьшьщ 14 бабына негізделген.
Тек жеке адам ғана қылмыс субъектісі бола алады.
ҚК-тің 14 бабының бірінші бөлігінде айтылған жеке адамдар дегеніміз — Қазақстан Республикасының азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары, бұл ҚК-тің 6 жөне 7 баптарының мазмұнынан туындайды.
Қылмыс субъектісі ретінде тек жеке тұлғаларды тану - заңды тұлғалар, яғни мекемелер, кәсіпорындар, ұйымдар, партиялар, қоғамдық бірлестіктер қылмыс субъектісі бола алмайды деген мағына білдіреді.
Қылмыс субъектісінің қажетті нышандарының бірі — қылмыс жасаған адамның есінің дұрыстығы.
Есі дұрыстық — қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекетті жасаған кезде адамның өз іс-әрекетінің (өрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты және қоғамға қауіптілігін ұғынып, соған ие болу қабілеті
Есі дұрыстық — адамды қылмыстық жауапқа тартудың және оны жазалаудың қажетті шарты болып табылады.
Қылмыстық заңның нормалары, өрқашанда, төңірегіндегі жағдайды дұрыс пайымдап, өз әрекетінің маңызын түсіне алатын, оған ие болу қабілеті бар, психикасы қалыптан ауытқымаған адамдарға бағытталады.
Мұндай қабілеті жоқ адамдар психикасы.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы АҚШ, Англия, Франция және басқа бірқатар мемлекеттердің қылмыстық заңында кезделген бұзылғандықтан өз іс-әрекетінщ (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипатын және қоғамға қауіптілігін ұғына алмайды, әрекетіне ие бола алмайды, сондықтан олар есі дұрыс емес деп танылады, қылмыстық жауапқа тартылмайды (ҚК-тің 16 бабы).
Қылмыс субъектісінің есі дұрыстықтан басқа міндетті нышаңдарының бір — қылмыс жасаған кезде адамның заңда белгіленген жасқа толуы.
Өз іс-өрекетін дұрыс бағалау, жасаған әрекетінің әлеуметтік маңыздылығын ұғыну, әрекетіне ие болу кабілеті белгілі бір жаста пайда болады, ол кезде адам есейеді, адамгершілігі дамиды, рухани өседі. Кәмелетке жетпегендерде (14 жасқа) мүндай қасиеттер болмайды, сондықтан олар қылмыс субъектісі деп танылмайды.
Есінің дұрыстығы жөне адамның қылмыстық заңда белгіленген жасқа толуы қылмыс субъектісінің жалпы заңдық нышандары болып табылады, олар қылмыстардың барлық құрамдары үшін міндетті, бұлардың біреуінің болмауы әрекетте қылмыс құрамының жоқ екендігін көрсетеді.
Қылмыс субъектісін сипаттағанда оның жауапкершілігін анықгау және жаза тағайындау үшін қылмыскердің жеке басының нышандары маңызды рөл атқарады. «Қылмыс субъектісі» және «қылмыскердің жеке басы» ұғымдары бірдей емес. Қылмыскердің жеке басы қылмыс субъектісіне қарағанда кең ұғым береді. Қылмыскердің жеке басы дегеніміз — қылмыскерді жалпы адам ретінде сипаттайтын барлық өлеуметтік қасиеттердің, байланыстардың және қатынастардың жиынтығы: оның өлеуметтік (саяси, еңбек, тұрмыстық, отбасындағы, т.б.) байланыстары; оның өнегелік-саяси қасиеттері (дүниетанымы, сенімі, құштарлығы); оның психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері (интеллекті, еріктік қасиеттері, сезімдік ерекшеліктері, қызбалығы); оның демографиялық және дене жаратылыс ерекшеліктері (жынысы, жасы, денсаулық ахуалы); оның өмірбаяны, өмір тәжірибесі, білімі, қоғам алдында сіңірген еңбегі және жазығы.
Қылмыскердің жеке басының барлық қасиеттерінің ішінде «қылмыс субъектісі» ұғымы өзіне қылмыскердің жеке басын сипаттайтын нышандардың ең аз жиынтығын қамтиды (есі дұрыстық, қылмыстық жауапқа тартылу жасына толу), бұларсыз қылмыстың құрамы жоқ.
Қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері жаза тағайындағанда, оны жеке даралағанда (ҚК-тің 52, 53, 54 баптары), шартты түрде соттау туралы (ҚК-тің 63 бабы), қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату туралы (ҚК-тің 65, 66, 67, 68, 69 баптары), жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе жазаның өтелмеген бөлігін жеңілірек жазамен ауыстыру туралы (ҚК-тің 70, 71 баптары) мәселелерді шешу үшін және басқа жағдайларда маңызды болып табылады.
