Орта ғасырдың этносаяси тарихындағы қыпшақтардың рөлі.

Қып­шақ хан­дығы (XI ғ. — 1219 ж.)

Қып­шақтар ту­ралы алғашқы ха­бар Қытай­дың жаз­ба де­рек­терінде кез­де­седі. Қып­шақтар ең әуелі Ал­тай, Са­ян та­ула­рының ба­урай­ла­рын ме­кен­де­ген. VII ғасыр­да олар Қазақстан жеріне Ал­тай­дағы те­лэ тай­па­лары­ның құра­мын­да қоныс ауда­рып кел­ген. VII-X ғасыр­ларда Қазақстан аумағын­да қып­шақ эт­ни­калық қауым­дастығының ұзаққа со­зылған қалып­та­су про­цесі жүрді.

Қазақстан жерінде қып­шақ эт­ни­калық қауым­да­су­ын үш ке­зеңге бөліп қарауға бо­лады. Бірінші ке­зең, қып­шақтар­дың қимақ тай­па­лық одағын­да бо­луы: VII ғасыр­дың екінші жар­ты­сы – VI­II ғасыр­дың соңына дейін. Екінші ке­зең: VI­II ғасыр­дың аяғы – XI ғасыр­дың ба­сы. Бұл кез­де қып­шақтар Ал­тай және Ертістен Орал та­ула­ры мен Еділге дейін қоныс тепті. Қып­шақ тай­па­лық Одағына Мұғал­жар жеріндегі құман­дар және қимақ тай­па­лары кірді. Қып­шақтар Сыр­да­рия, Қара­тау бойын­дағы қала­лар­ды өздеріне бағын­дырды. XI ғасыр­дың ор­та кезінен бас­тап қып­шақтар қазіргі Вол­га­дан (Еділден) ба­тысқа қарай жыл­жы­ды, сөйтіп шығыс Еуро­па ел­дерімен, орыс княздіктерімен, Ви­зан­ти­ямен, Венг­ри­ямен шек­тесті. Ұлан-бай­тақ қып­шақтар ме­кен­де­ген жер­лер "Дешті қып­шақ”, яғни қып­шақ да­ласы деп атал­ды. Ал қып­шақтар­дың өзі Ба­тыс Еуро­па де­рек­терінде құман­дар, орыс жыл­на­мала­рын­да по­лов­цы­лар деп көрсетілді.

XI ғасыр­дың екінші жар­ты­сынан бас­тап 1219 жылға дейін қып­шақ тай­па­лық одағы да­му­ының үшінші ке­зеңі жүрді. Осы кез­де қып­шақ хан­да­рының мәрте­бесі, күш-қуаты өсті. Олар­дың эт­ни­калық құра­мы өзгеріп, қимақ, құман, ер­те­дегі башқұрт, оғыз т. б. тай­па­лар кірді. Сон­дай-ақ қып­шақтар­дың эт­нос бо­лып қалып­та­су­ына түрік тілді қаңлы­лар, ұран­дар, Шығыс Түркістан­нан кел­ген ба­ят­тар, түргеш­тер, қарлұқтар, шігілдер әсерін тигізді.

Бұл кез­де қып­шақ хан­да­ры өз жер­лерін оңтүстікте Та­раз қала­сына дейін жеткізіп, қара­хан­дықтар­мен шек­тесті. Олар­дың ара­сын­дағы ше­кара – Балқаш көлі және Алакөл ой­па­ты бол­ды. XII ғасыр­да қып­шақ тай­па­лары Ал­тай­да, Ертістің жоғарғы жағын­да най­ман­дармен, қаңлы­лар­мен, ке­рей­ттер­мен шек­тесті, солтүстікте қырғыз­дар және ха­кас­тармен көрші бол­ды. Қып­шақ тай­па­лары­ның ба­сын­да қаған, одан төмен қарай хан, тар­хан, басқақа, бек, бай­лар тұрды. Қып­шақ қоғамы әле­уметтік және сос­ло­ви­елік жағынан тең болған жоқ. Негізгі теңсіздік малға де­ген же­ке меншік еді. Жылқы бас­ты бай­лық бо­лып са­нал­ды. Төменгі тапқа ма­лы аз ша­ру­алар, ке­дей­лер жат­са, ал қолға түскен тұтқын­дар құл ретінде пай­да­ланыл­ды. Мал ұрлау қатаң жа­залан­ды. Же­ке меншіктегі малға ру­лық-тай­па­лық белгілер са­лын­ды. Ма­лынан айырылған, не­месе көшу мүмкіндігін жоғалтқан қып­шақ ке­дей ша­ру­ала­ры оты­рықшы тұрғын­дар — жа­тақтар қата­рына көшті. Бірақ олар жеткілікті мөлшер­де мал жи­нап алы­сымен, қай­та­дан көшпелі ша­ру­ашы­лыққа ауысып отыр­ды.

Қып­шақ хан­да­ры Ор­та Азия мем­ле­кет­терімен, әсіре­се Хо­резм шах­та­ры және салжұқтар­мен та­бан­ды күрес жүргізді. 1065 жы­лы салжұқтар­дың би­ле­ушісі Алып Ар­сы­лан қып­шақтарға қар­сы Маңғыс­тауға ша­бу­ыл жа­сай­ды. Қып­шақтар­ды жеңіп бағын­дырған­нан кейін, ол Жент пен Са­уранға жо­рыққа шығады. Соғыс­та жеңіліс тапқан қып­шақ тай­па­лары­ның бір бөлігі Хо­расан салжұқта­рына тәуелділікке түсті. 1096 жы­лы "Құдіретті” хан бас­таған қып­шақ бірлестігінің әскер­лері Хо­резм­ге қар­сы жо­рық жа­сады, бірақ ол сәтсіздікпен аяқтал­ды.

XI ғ. аяғы – XII ғ. бас кезінде Жент, Ян­ги­кент, төменгі Сыр­да­ри­яның тағы басқа қала­лары қып­шақ көсем­дерінің қолы­на қараған. Хо­резм­шах Ат­сыз (1127–1156 жж.) Жентті жа­улап ала­ды, со­нан соң солтүстікке қарай бет алып, өз қара­уына Маңғыс­та­уды да қоса­ды. 1133 жы­лы Жент қала­сынан Дешті Қып­шақ да­ласы­на те­реңдеп жо­рық жа­саған Ат­сыз қып­шақтар­ды ой­сы­рата жеңеді. Осы кез­ден бас­тап қып­шақ хан­дығының ыды­ра­уы бас­та­лады. Оған се­беп болған негізгі жәй­ттер: қып­шақ тай­па­лары ақсүйек­терінің ара­сын­да Хо­резмді жақта­ушы­лар­дың көбеюі, қып­шақтарға қар­сы қаңлы­лар­дың аса ірі бірлестігінің құры­луы, өкімет билігі үшін өза­ра әулетті қырқыс­тың күшеюі еді.

Бұл жағдай­ды Хо­резм би­ле­ушілері, әсіре­се Те­кеш пен Мұхам­мед жан-жақты пай­да­лануға ты­рыс­ты. Олар қып­шақ би­ле­ушісі Қадыр-Бүке хан мен оның не­мере інісі Алып-Де­ректің ара­сын­дағы бітіспес тақ үшін та­лас­ты пай­да­лан­ды. Қып­шақтар­дың ор­та­лығы Сығанақ қала­сын ба­сып алуға әре­кет жа­сады. 1195 жы­лы Те­кеш (1172–1200 жж.) өз ойын іске асы­ру үшін Сығанақты басқарып отырған Қадыр-Бүке ханға жо­рыққа ат­танды. Бірақ, шайқас кезінде Хо­резм ша­хының түріктердің ұран тай­па­сынан құрылған сар­базда­ры Қадыр-Бүке хан­мен келісіп, со­ның жағына шығып ке­теді. Осы­дан кейін талқан­далған әскерінің қал­дығымен Те­кеш Хо­резм­ге қай­тып ора­лады. 1198 жы­лы Те­кештің ұлы Мұхам­мед Алып-Де­рек­пен одақта­сып Қадыр-Бүке ханға қар­сы қай­та жо­рық жа­сады. Соғыс ба­рысын­да Қадыр-Бүке жеңіліп, Хо­резм­ге жеткізілді. Хан билігі енді Алып-Де­рек­ке көшті. Қып­шақ ха­нының одан әрі күшейіп ке­туінен қорыққан Те­кеш Қадыр-Бүке хан­ды бо­сатып, оған Хо­резмнің көп әскерін беріп, Алып-Де­рек­ке қар­сы ат­тандыр­ды. Шайқас­тың ба­рысын­да Алып-Де­рек әскер­лері жеңіліске ұшы­рады, бірақ қып­шақ билігін қолы­на алған Қадыр-Бүке хан­ның өзі де Хо­резм­шахқа тәуелді бо­лып шықты. Хо­резм би­ле­ушілері әйел­дерін қаңлы мен қып­шақтар­дың хан әулет­терінен алып отырған.

Хо­резм ша­хы Мұхам­мед (1200–1220 жж.) өз мем­ле­кетінің құра­мына XI­II ғ. бас кезінде Сығанақ жерін қосып ала­ды. Сығанақ иелігінен айыры­лып қалғаны­на қара­мас­тан қып­шақ хан­да­ры Хо­резм­ге қар­сы күресін жалғас­ты­ра берді. 1216 жы­лы қып­шақ би­ле­ушісі Қайыр­ханға қар­сы ат­танған әске­ри жо­рықта­рының бірінде ол Ырғызға дейін же­теді. Осы кез­де ол Торғай да­ласын­да қып­шақтар еліне қашып кірген меркіттерді қуалап ке­ле жатқан Шыңғыс­хан қолы­мен соқтығысып қала­ды. Бұл моңғол­дардың Қазақстан жерінде алғаш рет бо­луы еді, сөйтіп моңғол басқын­шы­лығының дәуірі бас­та­лады.

Қып­шақтар­дың бас­ты ша­ру­ашы­лығы мал өсіру бол­ды. Олар жылқы, қой, си­ыр, өгіз, түйе өсірді. Жылқы мен қой ба­сым болған. Жылқы бас­ты көлік құра­лы және қып­шақтар си­ыр мен қой етінен жылқы етін ар­тық көрді. Ба­тыс Қазақстан ай­мақта­рын­да қып­шақтар­дың же­келен­ген топ­та­ры түйе ша­ру­ашы­лығымен де шұғыл­данған. Қып­шақтар аңшы­лықпен де ай­на­лысқан. Олар аң аулаған­да са­дақ пен же­беден басқа ла­шын, бүркіт сияқты құстар­ды, жүйрік та­зылар­ды пай­да­ланған. Бағалы аң терілерін қып­шақтар басқа ел­дерге шығарып, са­уда қаты­насын жүргізген. Аң аула­умен қатар қып­шақтар­дың өзен мен көл жағала­ула­рын­да тұра­тын­да­ры ба­лық аула­умен шұғыл­данған, олар кішке­не қайық, ке­мелерді пай­да­ланған. Қып­шақ қоғамын­да мал­сыз ке­дей­лер егіншілікпен, со­ның ішінде өзен бой­ла­рын­да су­ар­ма­лы егіншілікпен ай­на­лысқан. Қып­шақтар негізінен та­ры өсірген. Олар жетіспе­ген ас­тықты Ор­та Ази­яның егіншілерінен мал ша­ру­ашы­лығы өнімдеріне айыр­бастап алып отырған. Қып­шақтар­да үй кәсібі, қолөнер жақсы да­мыған.