Иммунитет институтын түсiну үшiн, оның құқықтық негiзi мен табиғатын түсiну қажет. Осы институттың дамуының бiрiншi сатысында соттар халықаралық сыпайылықта comitas gentium шетел мемлекеттерiнiң иммунитетке құқығын негiздедi. 1688 жылы голландия сотының шешiмiмен бiрiншi рет шетел мемлекетiнiң иммунитетiн мойындау үшiн халықаралық әдептiлiкке сiлтеме жасалған. Iсте жеке тұлғалардың испандық ханға деген талабын қамтамасыз ету шарасы бойынша голландық портта испандық үш кеме тоқтатылды. Сот шешiмiнде шетел егемендiгiне қарасты әдептiлiк ережелерiне сәйкес, шетел мемлекетiнiң кемелерiн қамауға алуға болмайды. 19 ғасырдың басында америкалық соттар мемлекет иммунитетiн қалыпты халықаралық құқықтың нормасы ретiнде есептедi. Халықаралық сыпайылық немесе халықаралық құқықтың әдет-ғұрпына қарамастан, сот тәжирибиесiнiң басталуынан мемлекеттiк иммунитет мемлекет арасындағы егемендiктiң нәтижесі ретiнде қарастырылды.
БҰҰ халықаралық комиссиясы көптеген мемлекеттердiң сот тәжiрибиелерi мен доктриналарын зерттеп, мынадай тұжырымға келдi: «мемлекет иммунитетi пайдасына ең салмақты дәлелдемелердi халықаралық құқықтан табуға болады, олар әдет-ғұрыпта және мемлекеттiң тәжiрибиесiнде мемлекет құндылығы, егемендiк, тәуелсiздiк, теңдiк қағидалары арқылы көрсетiлген. Барлық осы түсiнiктемелер өзара тығыз байланысты және толық жиынтықта мемлекет иммунитетiнiң мықты халықаралық құқықтық негiзiн құрайды. Иммунитет бастауын егемендiктен алады. Егер екi мемлекеттiң жағдайы тең дәрежеде болса, онда бiр мемлекет екiншiсiне байланысты өзiнiң билiгiн немесе өз егемендiгiн жүргiзе алмайды: рar in parem imperium non habet».
Жеке құқық саласында мемлекеттiк иммунитет – нәтижелiлiктiң, егемендiктiң аспектiсi болады. Тең теңнiң үстiнен билiгi мен заң құзiретiн жүргiзе алмайды. БҰҰ халықаралық құқық комиссиясының қорытындысы мемлекеттiк иммунитет аясындағы халықаралық шарттардың және ұлттық заңдардың құрылуына үлкен септiгiн тигiздi.
Мемлекет иммунитетiнiң әрекет өрiсiн анықтау үшiн, мемлекет терминiнiң түсiнiгi қажет. БҰҰ Бас Ассамблеясы мен халықаралық құқық комиссиясының ұсынған «Мемлекет және оның меншiгiнiң иммунитеттерi» конвенциясының жобасында мемлекет терминiнiң түсiнiгiне федеративтi мемлекеттiң құрамдас бөлiктерi де келтiрiлген. 1999 жылы редакцияда мемлекет терминiне келесiдей түсiнiктемелер берiлген:
1) мемлекет және оның органдарының бас шылығы; 2) мiндеттеменi беру шегiндегi мекемелер мен басқа кеңселер; 3) мемлекеттiк билiкке өкiлеттiктерi бар унитарлы мемлекеттiң саяси және федеративтi мемлекеттiң құрамдас бөлiктерi.
Жоғарыда көрсетiлгендей иммунитет толық мемлекеттiң өзiне ғана емес, сонымен қатар оның әр бөлiктерiне жекеленiп қолданылады. Мемлекеттiң ресми қызметiн атқарған жағдайда мемлекеттiң ресми өкiлдерiне де иммунитет қолданылады. Федеративтiк субъектiлердiң жағдайы унитарлы мемлекеттiң саяси бөлiктерiмен теңдестiрiлген.
Шетелдік заң құзiретiнен мемлекет иммунитетi келесi элементтерден құрылады: 1) соттық иммунитет; 2) алдын ала талап бойынша қолданылатын шаралардан иммунитет; 3) сот шешiмiн мәжбүрлі түрде орындатудан иммунитет; 4) мемлекет меншiгiнiң иммунитетi; 5) мемлекет келiсiмдерiнiң иммунитетi.
Соттық иммунитет дегенiмiз – тар мағынасында шетел мемлекетiнiң сотына бағынбау иммунитетi болып есептелiнедi. Мемлекет шетел мемлекетiне өз сот билiгiн жүргiзе алмайды, басқаша айтқанда шетел мемлекетi жауапкер бола алмайды. Бiрақ мемлекеттен өзiнiң заңдық мүдделерiн және құқығын қорғау барысында шетел сотына арыз берсе, шетел мемлекетi заң құзiретiнен бас тарта алмайды. Бұндай бас тарту егемендi мемлекет құқықтарының бұзылуына әкеледi.
Шетел сотының iсiнде мемлекет жауапкер ретiнде қатыса алады, егер бұл мемлекет ерiктi түрде келiсiмiн берсе. Бұл әдiлетсiздiктiң белгiсi болып саналмайды. Iске мүдделi тұлғалар ешбiр кедергiсiз мемлекетке, оның органдарына, заңды тұлғаларына қарсы сол мемлекеттiң сотына арыз бере алады. Бұл жағдайда иммунитет туралы сұрақ туындамайды. Сонымен қатар өз мемлекетiнiң басқармасына дипломатиялық қорғау көрсету туралы өтiнiш бере алады.
Сот шетел мемлекетiнiң қатысуымен жеке құқықтық дауды қарастырған кезде, алдын ала талап бойынша шараларды қолдануға құқығы жоқ, өйткенi бұл шараның мәжбүрлi сипаты болады. Әдетте бұл шаралар сотпен iстi қозғау алдында қолданылады. Әр жағдайда, егер бұндай (шетел мемлекетiнiң банктiк шоттарын жабу, мүлкiнiң тiзiмiн жүргiзу, мемлекеттiң өз мүлкiн қолдану құқығын шектеу) жағдайлар шетел мемлекетi немесе оның мүлкiне қатысты әрекеттер болса, олар иммунитетке сәйкес қолданылмайды.
Дауды шешуге өкiлеттiлiгi бар органдардың, шетел сотының немесе арбитраждың шешiмiн мәжбүрлi түрде орындатуға құқығы жоқ. Екiжақты және көпжақты келiсiмдер, сонын iшiнде арбитраждың шешiмдерiн орындау туралы 1958 жылғы Вена конвенциясы мемлекет иммунитетiн шектемейдi. Осындай келiсiмдердi қабылдап, мемлекет иммунитетiн, шетел мемлекетiне қарсы өз азаматтарының және заңды тұлғаларының iстерi бойынша шешiмдi жүзеге асыру үшiн өз еркiмен шектейдi. Жалпы ережеге сәйкес, мемлекетке қарсы шетел мемлекетiнiң шешiмiн жүзеге асыру үшiн, сол мемлекеттiң келiсiмi қажет.
Мемлекет меншiгiнiң иммунитетi дегенiмiз – шетел мемлекетiнiң шекарасында орналасқан мемлекет меншiгiне қолсұқпаушылық режимi. Мемлекет меншiгiнiң қолсұқпаушылығын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет иммунитетiнiң концепциясы, саяси-құқықтық тұрғысын белгiлейтiн негіз – мемлекеттiк меншiк болып табылады.
Мемлекет иммунитетi және мемлекет меншiгiнiң иммунитетiнiң арасында айырмашылық бар. Мемлекет меншiктiк иммунитетке сотта iс қаралу жоғына қарамастан ие болады. Меншiк үшiншi жақтың пайдалануында болса да, мемлекет меншiктiк иммунитетке ие болады. Мемлекеттiң меншiктiк иммунитетi мемлекет иммунитетiнiң автономды элементi болып саналады. Бұл тұжырым сотта да дәлелденуi мүмкiн. Мысалы, ағылшын сотының «Cristina» iсiнiң жалпымен мойындалған шешiмi бойынша, сот шетел мемлекетi iске тартылама, жоқпа, оның меншiгiн тартып немесе ұстап қалуға құқығы болмайды. Осы ұстанымға халықаралық-құқықтық актiлер негiзделген. Мемлекет меншiгiнiң қолсұқпаушылық режимi мемлекеттiк актiнiң халықаралық-құқықтық доктринасымен тығыз байланысты. Бұл доктринаға сәйкес шетел мемлекетi өз шекарасында қабылдаған актiлерге байланысты ешбiр мемлекет шешiм шығара алмайды. Егер шетел мемлекетi құқықтық актiге сәйкес мүлiк алатын болса, ешбiр мемлекет сол актiн заңдылығы бойынша мәселенi көтеруге құқығы болмайды. Осымен мемлекеттiң меншiктiк иммунитетi сипатталады, егер мемлекет өз территориясында белгiлi бiр мүлiктiң өз меншiгiнде екенiң ашық түрде жарияласа, ешбiр мемлекет бұл фактiнiң заңдылығын тексеруге құқығы жоқ. 1921 жылғы Лютердiң Сегораға қарсы iсiнiң Сот төресi Скреттонның шығарған шешiмi бойынша, егер Красин азаматы Англияға тауармен келiп, бұл тауардың Ресей Федерациясының меншiгiнде екенiн жарияласа, еш ағылшын соты бұл азаматтың сөзiнiң растығын тексере алмайды. Бұндай сенiмсiздiк халықаралық сыпайылыққа қарсы қайшылық туғызып немесе casus belli болып түсiндiрiлуi мүмкiн.
Халықаралық жеке құқықтағы мемлекеттер арасындағы қатынастар сонын iшiнде мемлекет арасындағы келiсiм шарттар мемлекетке сәйкес заңнамамен реттелуi тиiс. Бұл ереже сот тәжiрiбиесiнде ерте кезден қалыптасқан. 1929 жылы Халықаралық Сот Әдiлдiгiнiң Тұрақты Палатасы серб және бразил қарыздары бойынша қарастырған iсте, нақты қарыздар бойынша реттеу құқығын сол қарыздардың шыққан елге берiледi, Сербия заңдарын қолданған.
Осы және мемлекеттiк иммунитетке байланысты басқа да ережелерге байланысты күмән туындатылса да, қазiргi уақытқа дейiн қолданылып жүрген халықаралық шарттарда бұл ережелер тiркелген. Бұнын маңызды дәлелi 1965 жылғы мемлекет пен шетел инвесторлары арасында инвестициялық дауларды шешу тәртiбi туралы Вашингтон конвенциясы болып табылады. Конвенцияның 42 бабына сәйкес туындаған дау екi жақтың қай құқықты таңдау туралы келiсiмi бойынша шешiледi немесе ондай келiсiм болмаған жағдайда iсте белгiлi бiр жағы болып табылатын мемлекеттiң заңы бойынша шешiледi.
Жоғарыда қарастырылған бөлек элементтер өзара тығыз байланысты және халықаралық қарым-қатынаста мемлекет иммунитетiнiң мазмұнын құрайды. Иммунитет мемлекет үшiн мiндет болмайды, ол мемлекеттiң құқығы. Мемлекет өз иммунитетiнен бас тартуға толық құқылы. Мемлекет иммунитеттен толық түрде немесе оның кейбiр элементерiнен ғана бас тартуға құқылы. Мемлекет шетел азаматтары мен заңды тұлғалары арасында қарым-қатынасты жеңiлдету үшiн, көп жағдайда өзiнiң иммунитеттерiнен бас тартады.
Иммунитеттен бас тарту заңды түрде болу үшiн, келесiдей шарттарды орындауға тиiс:
1. Бас тарту толық мазмұнда жазбаша түрде болуы тиiс, бiржақты мемлекеттiк органмен мәлiмденiп, халықаралық шарттың қорытындысына кiргiзiлуi тиiс;
2. Бас тарту тұспалданған түрде болмауы тиiс, конклюденттiк (шартта белгiленген болса, егер дау туындаса және сол дау Стокгольм палатасымен шешiлсе,мемлекет иммунитетке ие болады) әрекеттерден туындамауы тиiс;
3. Иммунитеттен бас тарту кеңейтілген түрде түсiндiрiлмеуi тиiс. Мемлекет белгiлi бiр мәмiлеге ғана байланысты иммунитеттен бас тартады, басқа мәмiлелер бойынша мемлекет иммунитетке ие болады; егер мемлекет iсте жауапкер ретiнде қатысса, оған шетел сотының шығарған шешiмi мәжбүрлi болып саналмайды;
Кеңес уақытында кеңес мемлекеттерi де иммунитеттерден бас тарту жағдайлары кездескен. Бұл кеңес мемлекеттерiнiң шетел мемлекеттерiнде тауар өкiлеттiктерiнiң ашылуымен байланысты болған. Тауар өкiлеттiктерiнiң ашылуы кеңес үкiметiмен белгiлi шетел мемлекетiнiң арасындағы келiсiм шартқа негiзделiп, сол шарттарда иммунитеттен бас тарту мүмкiншiлiгi көзделген. Бұл бас тарту 1989 жылғы шетелдегi совет үкiметiнiң тауар өкiлеттiктерi туралы ережеге негiзделген. Ережеге сәйкес қабылдаушы мемлекеттiң шекарасындағы құқықтық әрекет немесе мәмiле бойынша пайда болған iсте тауар өкiлетiлiгi жауапкер ретiнде қатыса алған.
Абсолюттiк иммунитет мемлекет иммунитетiн толық күйде және барлық элементтерiн қолдану болып есептелiнедi. Мемлекеттiң иммунитетi оның келiсiмiмен ғана шектелуi мүмкiн.
Кеңес және басқа да социалистiк мемлекеттерде экономиканың негiзiн мемлекеттiң меншiгi және сыртқы сауданың монополиясы құраған кезде, иммунитет әрдайым абсолюттi түрде түсiндiрiлген. Абсолюттi иммунитет доктринасы кеңес құқығында заңды түрде тiркелген. Социолистiк мемлекеттердiң көпшiлiгi оның iшiнде Қазақстан, қазiргi уақытқа дейiн абсолюттi иммунитет теориясын ұстанған. Қазақстан Республикасының Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 422 бабына сәйкес:
1. Шет мемлекетке талап қоюға, оны үшiншi тұлға ретiнде iске қатысуға тартуға, оның мүлкiне тыйым салу мен бұл мүлiктi талапты қамтамасыз ету тәртiбiмен ұстап қалуға және бұл мүлiкке өндiрiп алуды қолдануға, егер Қазақстан Республикасының заңында немесе халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, тиiстi мемлекеттiң құзiреттi органдарының келiсiмiмен ғана жол берiледi.
2. Халықаралық ұйымдардың соттық иммунитетi Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарында, сондай-ақ бұл ұйымдардың Қазақстан Республикасының құзiреттi мемлекеттiк органдарымен келiсiмдерiнде белгiленедi.
3. Шет мемлекеттердiң Қазақстан Республикасында тiркенлген дипломатиялық өкiлдерi және Қазақстан Республикасының заңында немесе халықаралық шартында аталған басқа да адамдар Қазақстан Республикасының заңында, халықаралық құқық нормаларында немесе халықаралық шартында белгiленген шекте Қазақстан Республикасы сотының азаматтық iстер жөнiндегi құзіретіне жатады.
Мемлекеттiң iшкi және сыртқы экономикалық қатынас функцияларының кеңеюi, оның халықаралық жеке құқықта құқықсубъектiлiгiнiң пайда болуына әкелдi. Бiрақ иммунитетi бар егемендi мемлекеттiң пайда болуы, халықаралық тауар айналымындағы жеке қатысушыларға кедергiсiн тигiздi. Сондықтан да соттық тәжiрибиеде және доктриналарда иммунитеттi шектеу пiкiрi пайда болды.
Абсолюттiк иммунитет туралы доктрина мемлекеттердiң қатысуымен жүргiзiлетiн коммерциялық қатынастарға кедергi келтiретiндiктен, тәжiрибиеде бұл доктрина толық күйiнде қолданыла алмайды. Шетел мемлекетiнiң аумағында мемлекет қаншалықты шетел мемлекетi өз заң құзiретiнен бас тартса соншалықты иммунитетке ие болады. Сондықтан абсолюттi иммунитеттi қолданатын мемлекеттер шетел мемлекетiнiң де иммунитетiн өзара жүргiзедi немесе реторсия қолданады. Тәжiрибеде және доктринада көрсетiлгендей, мемлекеттiк құқықтық тұлғаның автономдық теориясы көп социалистiк мемлекеттердiң, соның iшiнде Қазақстанның функционалдық иммунитеттi қабылдауын дәлелдейдi.
