ндіріс рентабелділігі – кәсіпорын жұмысының тиімділік көрсеткіші ретінде. Рентабельділік деңгейін көтеру жолдары.

1. Пайда – ұлғаймалы өндіріс процесінде шаруашылық қызметтің қаржылық қорытынды нәтижесін көрсететін экономикалық категория.

Ол капитализм тұсында қосымша құнның өзгерген формасы ретінде көрінеді, бұған жолдамалы жұмысшының капиталист тегін иемденген ақысы төленбеген еңбегі сіңген. Әдетте қосымша құн капитал айналымы аяқталғаннан кейін ғана нақтылы көрінеді.

Пайда сыртқы көзге бүкіл авансыланған капиталдың - тұрақты және өзгермелі капитал өсімі сияқты болып көрінеді.

Сөйтіп пайда капиталдық қанаудың нәтижесі ретіндегі оның шын мағынасы көрінбейді де «бүкіл авансыланған капитал тудыратындай болып көрінетіндей қосымша құн пайданың өзгермелі формасына айналады». К.Маркс өзінің «Капитал» деген еңбегінде пайданы егжей-тегжейлі қарастырып қосалқы үлес қосты. Ол былай деген: «Пайда қосымша құнның өзгерген түрі», сөйтіп барлық авансыланған капитал қызметі нәтиженің түрін бейнелеген. К.Маркс пайданың нағыз қайнар көзі ретінде жалдамалы жұмысшыға төленбеген қосымша еңбекті есептеген.

Маркстың ойы бойынша, сыртқы құбылыста көрінетін нәрсе сол – пайда айналым сапасында тауарды сатқан кезде өмірге келеді. Шын мәнінде пайда бұл өткерілетін қосымша құн, бұл қосымша құнның өзгерген түрі және өндіріс саласында жалдамалы жұмыс күшімен жасалады.

Маркстың пайымдауынша, пайда – бұл қосымша құн. Оны өндіріс аясында жалдамалы жұмыс күші жасайды және тауар айналымы саласында өткеріледі.

Маркс пайданың капитализм жағдайында «қосымша құнның дәл өзі екендігін, бірақ ол капиталистік өндіріс әдісімен қажетті түрде пайда болады бүркемелі форма екендігін» атап көрсетті. Ол Ф.Энгельске жазған хатында былай деп жазды: «Пайда біз үшін ең алдымен басқа ат немесе қосымша құн үшін басқа категория ғана.

Жалақы формасының арқасында бүкіл еңбектің ақысы төленген сияқты болып көрінетіндіктен, оның ақысы төленбеген бөлігі еңбектен емес, капиталдан, оның үстіне капиталдың өзгермелі бөлігінен емес, түгелдей барлық капиталдан пайда болатындығы сөзсіз. Соның нәтижесінде қосымша құн өзара сандық айырмашылықсыз пайда формасын иемденеді. Бұл тек қосымша құн көрінісінің бүркемелі формасы ғана».

Пайда көлемінің бүкіл авансыланған капитал көлеміне қатынасы пайда нормасын сипаттайды.

Пайда нормасына ықпал жасайтын негізгі факторлар – қосымша құн нормасы, капиталдың органикалық құрылымы, капитал айналымының шапшаңдығы. Пайда нормасы капиталдың органикалық құрылымына кері тәуелді болады да, қосымша құн нормасы мен капитал айналымының шапшаңдығына тікелей пропорционалды өзгереді. Тұрақты капитал үнемдеуінің өсуі де пайда нормасының артуына себеп бола алады.

Пайда нормасына қандай факторлар әсер етеді?

1. Қосымша құнның нормасы. Қосымша құнның нормасы жоғары болса, соғұрлым оның абсолюттік мөлшері үлкен болады, демек бұл пайда нормасы деген сөз.

2. Капиталдың органикалық құрылымы.

Ғылыми – техникалық революция әсерімен капиталдың қорлану, процесі оның органикалық құрылымының өсуіне алып барады, сөйтіп өзгермелі капиталдың үлесі салыстырмалы төмендейді, ал тұрақты капиталдың үлесі – ұлғаяды.

Өзгермелі капиталдың мөлшері кем болған сайын, қосымша құн да кемиді және пайда нормасы да солай болады.

1. Капитал айналымы.

Пайда нормасына капиталдың айналу саны әсер етеді.

Егер капитал 80с+20v кезінде капитал бір айналым жасаса, онда қосымша құн нормасы 100 % кезінде пайда нормасы 20 % тең болады.

2. Тұрақты капиталды қадануды үнемдеу.

Экономия өте жетілген немесе өте арзан машина, жабдықтарды қолдану жолымен және ғылыми жаңалықтар мен өнертапқыштары пайдаланудың арқасында қол жеткізіледі.

Техникалық прогресс капиталдың органикалық құрылымын арттырады. Ол жалдамалы жұмысшылар еңбегін қанау мөлшерінің артуы жұмысшы күшінің құнынан жалақының төмендеуі, тұрақты капитал бөліктерінің арзандауы, жұмыссыздықтың етек алуы, арзан шикізатты шеттен келтіру, тауар экспортынан жоғары пайда табу сияқты қарама – қарсы факторларға қарамастан пайда нормасының төмендеуіне жағдай жасайды. Соларалық бәсеке нәтижесінде капиталдың бір саладан екінші салаға стихиялы ауысуы арқылы салаларда қалыптасқан пайда нормасы пайданың ортақ орта нормасына теңеседі.

Түрлі пайда нормасының теңесуі құнның өндіріс бағасына аталуына жағдай жасайды.

1. Қосымша құн жасау, пайда табу – капитал формациясының тұрақты мақсаты.

2. Монополиялық капитализм тұсында пайданың жоғарғы нормасын алудың соңына түсу барған сайын капиталистік дамудың қозғаушы күшіне айналады, сонымен қатар бұл буржуазиялық қоғам қайшылығының тереңдей, әрі шиеленісе түсуіне соқтырады.

Егер монополиялық капитализмге дейінгі кезеңде құн заңы – шаруашылықтың негізгі тепе – теңдігін қалыптастыратын экономикалық басты реттеуші, капитал мен еңбекті сала мен аудан бойынша орналастырушы қызметін атқарып, ол өндіріс бағасы түрінде көрінсе, ал империализм дәуірінде монополиялық баға түріне ие болады.

Монополиялар өндірістің, ғылым мен техниканың өскелең мүмкіндігін жоғары монополиялық юаға қою, өз елі еңбекшілерін қанауды күшейту, тәуелді елдер халықтарын тонау, экономиканы милитарландыру және монополияланбаған кәсіпорындар пайданың бір бөлігін иемдену жолымен барынша жоғары пайда табуға пайдаланады.

Капитал кәсіпорындарда өндіріс шығындарын үнемдеу және пайданың өсуі дағдарыс нәтижесінде кездесетін аса зор зиянмен, өндірістік аппаратты толық пайдаланбаумен, жұмыссыздықпен ұштасып отырады.

Социализм тұсындағы пайда әлеуметтік – экономикалық жаңа мазмұнға ие болады, капиталдың пайдадан жасалу тәсілі, қалыптасу сипаты, қоғамдық ұдайы өндіріске ықпалы, пайдаланылу мақсаты жағынан түбірінен өзгеше. Социалистік қоғам пайдасы:

1. Қоғамдық меншік болып табылатын қосымша өнімнің нақты көрініс формасы, жолдастық қарым – қатынасты және еңбекшілердің социалистік өзара көмегін көрсетеді.

2. Қанаудан азат адамдардың жоспарлы ұйымдасқан еңбегімен жасалады.

3. Жоспарлы белгіленген баға бойынша тауарды өткізу жағдайында пайда болып, бүкіл еңбекшілер игілігіне жұмсалады.

4. Өндірісті үздіксіз өркендеудің қажеттерін қаржылай қамтамасыз етудің және бүкіл қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін көтерудің басты көзі қызметін атқарады.

5. Халық шаруашылығын жоспарлы басқарудың маңызды экономикалық тетігі ретінде пайдаланылады және социалистік өндірістің экономикалық тиімділігінің синтетикалық көрсеткішінің бірі болады.

Қоғамдық өндірісті интенсивтендіру және оның тиімділігін арттыру нәтижесінде пайданы шапшаң өсіру шаруашылықтың өзінде өндірісті ұлғайтуға, жалпы мемлекеттік бюджетке төленетін төлемді арттыру мүмкіндігін молайтады.

Ашық шаруашылық есеп жағдайында кәсіпорын мен министрлік қарауында өндірісті ұлғайту және жетілдіру мақсатына, ғылыми зерттеу жұмыстарына, күрделі қаржы т.б. шығындарға жұмсау үшін қолданылатын пайда үлесін өсіру өте қажет.

Өндірістік және өнеркәсіптік бірлестіктер құру және дамыту пайданың бір бөлігін орталықтандыруға мұмкіндік береді, ол сала бойынша бірыңғай техникалық саясат жүргізуге және кәсіпорын мен бірлестіктердің өзінің экономикалық ресурстарын барынша тиімді пайдалануына жағдай жасайды. Шетелдерде пайданы өсіру қарқынын қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудың маңызды көрсеткіші деп қарайды.

Пайда экономикалық теорияда ең күрделі және қарама – қайшы мәселелердің бірі болып табылады.

Пайданың қайнар көзі және оның экономикадағы өсуі туралы сұрақтар пікір талас тудырады. Орыс сөзі «пайда» В. Дальдің түсіндірме сөздігінде «өсім», «көбею», яғни бастапқы жұмсалған капитал санына «үстеме» деп түсіндіріледі.

Бұл үстеме тауар өндірілгенде емес, сонымен бірге сатылғанда да көрінеді. Сондықтан пайданы тікелей коммерциялық қызметтегі табыспен байланыстырады. Осыған байланысты заңды сұрақтар туындайды: пайда қандай ортада құрылады, кім оны өндіреді, ненің есебінен пайда болады.

Әр түрлі мектептер әр сұраққа әр түрлі жауап береді. Меркантелистер пайда айналыста пайда болады және оның қайнар көзі сыртқы сауда болып табылады деп есептеген.

А. Смит пен Д. Рикардо пайданы өнімнен жұмысшы еңбегі үлесін алып тастағандағыға тең деп есептейді.

А.Смит өзінің басты еңбегі «табиғатты зерттеу және халықтар байлығының себептері»(1776ж) деген еңбегінде былай деген: «жұмысшылардың материалға қосқан құнының өзі екі бөлшекке бөлінеді, біреуі- олардың жалақысын төлеуге, екіншісі – кәсіпкердің пайдасын төлеуге кетеді». А.Смит пайданы кәсіпкердің жалдамалы жұмысшы еңбегі өнімнен шегеру ретінде қарастырған. А.Смит ойын былай қорытындылаған: пайда – бұл жұмысшының төленбеген еңбегі, алайда оның қорытындылары қарама – қайшылықта болды. А.Смит өнім құнының осы бөлігі кәсіпкерге оның капиталының қызмет жасағандығын «марапаттау» ретінде жүзеге асқанын айтқан. А.Смиттің пайданы – бұл кәсіпкерге оның капиталының қызмет жасағандығын марапаттау идеясы өзінің ізбасарлары тапты: кейініректеу «ұстамдылық», «күтушілік», «тәуекелділік» теориялары пайда болып, бірақ ол теориялардың мәні – пайданың нағыз қайнар көзін жасыруында болды.

Д.Рикардо өзінің пайдаға көзқарасын «Саяси экономия және салық салуды бастау» деген еңбегінде баяндаған, онда ол жалақы мөлшері мен пайда бір – біріне кері қатынаста болатындығын дәлелдеуге тырысқан.

«... Пайданың жоғарылауы немесе төмендеуі, жалақының төмен немесе жоғары болуымен байланыстылығын» айтқан. Демек, Д.Рикардоның айтуынша, пайда – бұл жұмысшылар өндірген қосымша құн.

К. Маркс пайданы тек жалдамалы еңбекпен жасалған екінші, туынды және өзгертілген формадағы қосымша құн деп қарады.

Бұл категорияның анықтамасы қазіргі батыс экономистер бойынша түрлі варианттардың келісімді бірігуі болып табылады, оның ішінде негізгілері:

Пайда – бұл барлық өндіріс факторларынан алынған табыс, яғни рента, процент, жалақы.

Пайда - бұл кәсіпкерлік қызмет үшін марапаттау және техникалық жетістіктерді енгізуге төлем.

Пайда - бұл тәуекел және белгісіздік үшін төлем.

 

14 тақырып. Кәсіпорын қаржысы

Жоспар:

сіпорын қаржысы түсінігі және функциялары. Кәсіпорындағы қаржы қатынастар нысандары. Кәсіпорынның қаржы қызметінің негізгі қағидалары мен ұйымдастыру бағыттары. Қаржы механизмі: құрамдық элементтер, құқықтық, нормативтік және ақпараттық қамтамасыз ету.

2. Кәсіпорындарда салық салу: мәні, түрлері және қағидалары. Кәсіпорынның қаржы ресурстары. Қаржы жоспарлау. Кәсіпорындағы қаржы ресурстарды қалыптастыру көздері. Заемды қаржыларды алу әдістері. Несиелер, оларды берудегі негізгі қағидалар.

Салықтар – кез келген өркениетті мемлекеттің кіріс көзі. Әлемдік тәжірбие көрсетіп отырғандай салық пен несие қаржы жағынан реттеуді ұштастырып нарықтық экономиканы басқарудың анағұрлым тиімді түрі болып табылады. Салықтардың мемлекет қазынасын толтыруға бағытталған қызмет құралы ретінде орны өз алдына, уақыт өткен сайын оның шаруашылық салаларына ықпал жасауға және өндіріс пен ғылыми- техникалық прогрессті дамытуға ынталандыруға икемді экономикалық реттеуші тұрғысындағы маңызы айқын аңғарылады.

Қазіргі жағдайда салықтардың маңызы мен рөлін мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету шеңберінде ғана бағалауға болмайды. Макроэкономикалық реттеуде олардың маңызы барған сайын орта түсуде. Қазақстан тарихында тұңғыш рет Салық кодексі жасалғанда барлық маңызды сәттер барынша ескерілді. Салыққа қатысты заң актілеріне ортақ методалогиялық және тұжырымдамалық негіздері еліміздің аумағын да берегей салық тәртібін қолдануды және барлық салық қатынастарын реттеуді қамтамасыз етуде. Әлемдік тәжірбиеде қолданылып жүрген салық салу принциптеріне және республика экономикасының даму деңгейіне жете назар аударылды. Салықтардың саны қысқартылды, салықтың анағұрлым маңызды түрлеріне бірегей ставка белгіленді, бюджетпен есеп айырысу жеңілдетілді.

Салықты жетілдіру ұзақ даму жолынан өткен көптеген елдерге қарағанда, экономиканы жедел орнықтыру және дамыту қажеттігі ескеріле отырып Қазақстанда қоғамның талабына жауап бететін және нарықтық экономиканың жағдайына икемделген салық жүйесін жасауды шұғыл қолға алды.

Салық салынатын нысандарды және нақты пайданы айқындауда халықаралық тәжірбиеде қолданылып жүрген принциптерді пайдалануға жол ашу мақсатында өнімнің өзіндік құнына әсер ететін шығындардың жүйесі қайта қаралып, түпкі нәтижені көрсететін баланстық пайда ұғымы енгізілді. Жылдық жиынтық пайданы анықтаудың жолдары белгіленді. Нақты пайдаға ғана салық салынуы үшін салықтық есеп жүйесі қолданыла бастады.

Республика экономикасы шетелдік инвестицияны тарту барған сайын ұлғая түсуіне байланысты Салық кодексінің бір тарауы халықаралық салық салу мәселесін қарады.

Қазақстанның 2030 жылғы дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің енгізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сай сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушылар салынатын салықтардың тиімділігін арттыру.

Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төле-нетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен мін-деттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.

Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттілектері мен сұрау салуларына бейімделді.Салықтар тауар-ақша қатынастарының ах-уалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.

Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі- ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кіріс-терін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып та-былады. Салықтарда мемлекеттіңэкономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні,олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салық-тарды төлеу- әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ша бабында:заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.

Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:

1)пайда (алынған игіліктер) қағидаты.

2) «қайыр көрсерту» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.

Алынған игіліктерге және төлем қабілеттігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.

Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын

А. Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:

1)салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты);

2)салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықтауы керек (анықтылық қағидаты);

3)әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс(қолайлылық қағидаты);

4)салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).

Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ ет-ті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке «салықтар- оны төлей-тіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны»деп қорытын-ды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағи-даттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды.

Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық са-лудың қағидаттары баянды етілген.Қазақстанның салық заңнамасында соны-мен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төле-удің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізде-леді

Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың міндеттемелерін то-лық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар және бюджетка төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуы тиіс.Салық салудың ақындығы салық төлешінің салықтық міндеттеме-лері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.

Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.

Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерешелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болды; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жар-налар мен аударымдаржатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнім-нің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздер-ден есептелінеді.

Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларын толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұста-ған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцяларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.

Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категория-сының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фисклдық функция -барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Өйткені салықтар мемлекеттік бюд-жеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік –мәдени шар-аларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді.Бұл орада салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайданылады. Бұл реттеушілер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлемі ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс- әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімді салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы – 19,7%,1998жылы -16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6%, 2001жылы -22,2% болды(салыстыру үшін Украинада -29%, Ресейде – 33,3%).

Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.

Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақта-маған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мү-шелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.

«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемле-кетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

1991жылғы дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономи-каны басқарудың әміршіл- әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.Бюджеттің басты кіріс көз-дерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағыттал-ған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалып-тасты.

1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидатта-рын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап 13 жаплы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.