Айналым құралы мөлшерлік деңгейде мөлшерленетін және мөлшерленбейтін болып бөлінеді.
Мөлшерленетін айналым құралына өндіріс запастарын құрайтын шикізат, материалдар, ыдыс, аяқталмаған өндіріс, алдағы мерзімде жұмсалатын шығындар т.б. жатады.
Қарызға берілген айналым қаражаты - кәсіпорындардың, бірлестіктердің және ұйымдардың айналым қаражатының қысқа мерзімді банк кредиті және айналымға тартылған қаржы есебінен құралған бөлігі.
2. Айналым қаражаттары әрқашан да қозғалыста болып, ауыспалы айналым жасайды, яғни айналыс сферасынан өндіріс сферасына қайта айналып келіп отырады. Мұндай құбылысты айналым қорларының кезеңі деп атайды.
Айналым каржысының айналымдылығы - айналым қаржысының тиімді пайдалануын сипаттайтын экономикалық көрсеткіш.
Айналымдылық коэффициенті – сатылған өнімнің көлемін (
) айналым қаражаттарының орташа қалдығына (СО) бөлу арқылы анықталады:
,
Айналым корларының айналымын жылдамдату кәсіпорынның негізгі мақсаты болып табылады және оның мынадай жолдары бар:
- ғылыми-техникалық прогрестің соңғы нәтижелерін қолдану;
- өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру формаларын жетілдіру;
- арзан конструкциялық материалды қолдану;
- шикізат, отын-энергетика ресурстарын үнемді қолдану және т.б.
Айналым қорларын қолдануды ұйымдастырудың негізі мақсаты - өндіріс процесін үзіліссіз жалғастыру және сатуға шығарылған өнімді айналым қорларының ең аз мөлшерімен қамтамасыз ету.
Өз қозғалысында айналым қорлары үш сатыдан өтеді:
- ақшалық;
- өндіргіш;
- тауарлық.
Ақшалық сатыда дайындық жұмыстары жүргізіледі. Айналыс сферасында ақша капиталы өндіргіш капиталға айналады. Өндіргіш сатыда өндіріс процесі басталады. Өндіргіш сатыда дайын өнім шығарылып, сату сатысы басталады, яғни өндіргіш капитал тауар капиталына айналады да, тауар сатысы басталады. Схема түрінде алсақ,
А – Т... Ө... 
- 
,
Мұндағы: А – кәсіпорынның ақша құралдары;
Т - өндіріс құралдары;
Ө - өндіріс;
- дайын өнім;
- өнімді сатудан түскен ақша құралдары
Кәсіпорындағы айналым қорлары – кәсіпорынның өз қорларынан және қарызға алынған ресурстардан тұрады.
Айналым қорларының көздеріне пайда, несие, жарғы қоры, бюджеттік қорлар, кредиторлық берешек т.б. жатады.
Өндірісте әліде болса өңдеуден өтпеген (көмір, мұнай, мақта, ағаш т.с.с.) еңбек бұйымдарын шикізаттар деп айтуға болады. Шикізат, материалдар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі материалға жаңа өнім кұрамындағы басты затты сипаттайтын материалды жатқызамыз (машина жасау зауытында метал, нан пісіретін наубайханада ұн т.б.). Ал көмекші материалдарға жаңа өнімге керекті және оған сырт түрі мен оның құрамының талапқа сай болуын (лак, сыр, тұз, қант, май) немесе техниканың жұмысы дұрыс атқарылуын қамтамасыз ететін керекті заттарды жатқызамыз.
Аяқталмаған өндіріс – бұл еңбек бұйымы, өндіріс цехтарының өңдеу үрдісінде болған, бөлімшелерде, әртүрлі деңгейдегі дайындықта жатқан, цех қоймаларындағы бұйымдар мен бөлшектер. Аяқталмаған өнімге кеткен материалдарға, отынға, электроқуатқа, еңбек ақыға белгілі көлемде шығындар жұмсалады, бірақ олар әліде болса өңдеуден толығымен өтпеген, сол себептен оларды сатуға болмайды.
Айналым құралын мөлшерлеуде табиғи және ақшадай түрдегі көрсеткіштер қолданылады.
Кәсіпорында барлық материалдық ресурстарды пайдалану деңгейін анықтауға арналған жинақтаушы маңызды көрсеткіш – материал сиымдылығы (Мс) және оның кері көрсеткіші – өнімнің материал қайтарымдылығын көрсетеді.
Материал сиымдылығы (Мс) және өнімнің материал қайтарымдылығы (Мқ) тауарлы өнім көлеміне (Тө) есептегенде төмендегі формуламен анықталады.
сатылған өнім көлеміне (Сө)есептегенде:
Кәсіпорында айналым құралдарын пайдаланудың маңызды көрсеткіштеріне келесілер жатады:
• айналым құралының айналым коэффициенті;
• айналым құралының жүктеу коэффициенті;
• айналым құралының айналу жылдамдығы.
Айналым құралының айналым коэффициенті (Ка) – бір жыл ішіндегі айналым құралының айналымдылығымен сипатталынады; яғни сатылған өнімнің құнын немесе айналым сомасын (ай, тоқсан, бір жыл) тиісінше осы уақыт ішіндегі айналым кұралының орташа қалдығына бөлу арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш сатылған өнім көлемінің айналым құралының бір теңгесіне шаққандағы мөлшерін көрсетеді:
мұнда Ка – айналым құралының айналым коффициенті;
Сө – сатылған өнім көлемі, теңге;
Ақ – айналым қорының орташа жылдық құны, теңге.
Айналым коэффициенті жоғары болғаны - айналым құралы тиімді пайдаланғанын көрсетеді.
Айналым құралын тиімді пайдалануда маңызды көрсеткіш – айналым құралын жүктеу коэффициенті болып табылады, айналым коэффициентінің өлшемінің кері қатынасын көрсетеді. Ол айналым құралының сомасына, сатылған өнімге жұмсалған шығындардың бір теңгесімен сипатталынады:
мұнда Кж – айналым құралының жүктеу коэффициенті.
Неғұрлым айналым құралының жүктеу коэффициенті аз болған сайын, кәсіпорында соншама айналым құралы тиімді пайдаланып, оның қаржылық жағдайы жақсарғанын көрсетеді.
Кәсіпорында айналым құралының айналымдылығы келесі факторларға байланысты болып келеді: өндіріс циклінің ұзақтығына, шығарылатын өнімнің сапасына және оның бәсекеге төтеп беруіне, өнімнің материал сиымдылығын төмендету жолдарына, жабдықтау тәсілі және өнімді өткізу әдістеріне, айналым құралын тиімді пайдалану бағыттарын жетілдіруге.
Айналым құралының айналу жылдамдығы немесе ұзақтығы күнмен есептелінеді. Бұл көрсеткіш айналым құралы неше уақытта толық айналымнан өтетінін көрсетеді. Сонымен қатар, бұл көрсеткіш өндіріс циклінің ұзақтығын (К) айналым коэффициентіне (Ка) қатынасын көрсетеді, немесе мезгілдегі күн санын, айналым коэффициентіне (Ка) бөлу арқылы анықталады:
мұнда К – мезгілдегі күн саны (360, 90, 30)
Айналым құралының айналым ұзақтығы азайған сайын немесе сондай жағдайдағы көлемде, сондай өнімді сатуда, оның жасаған айналымдылық саны көбейсе, соншама айналым құралын аз қажет етеді және керісінше, неғүрлым айналым құралы тезірек айналымдылықты жасаса, соншама оларды тиімді пайдаланады.
Айналым құралдарының айналымдылығын тездету - кәсіпорынның бірінші кезектегі мәселесі, оны орындауды келесі жолдармен іске асырады.
1. Өндіріс запастарын құрау сатысында – ғылыми түрде негізделген запас мөлшерін ендіру; тұтынушыларға шикізатты, жартылай фабрикаттарды, жабдықтаушы бұйымдарды т.б. қамтамасыз етушілерге жақындату; тұрақты ұзақ байланыстарды кеңінен пайдалану; материалдық-техникалық жүйесін қамтамасыз етуде қойманы кеңейту, материалдар мен жабдықтардың тиеу-түсіру жұмыстарын механизациялау және автоматтандыру.
2. Аяқталмаған өндіріс сатысында – ғылыми-техникалық прогресті (алдыңғы қатарлы техниканы және технологияны, әсіресе қалдықсыз, аз қалдықсыз, роботтық кешендерді, роторлық желілерді, өндірісті химияландыру т.с.с.) тездету, үлгіге салу, үйлестіруді, өндіріс үлгісін дамыту; өнеркәсіп өндірісінің ұйымдастыру түрлерін жаңалау, арзан құрастырылған, құны төмен материалдарды қолдану; экономикалық ынталандыру жүйесін жетілдіру; шикізат және отын-энергетикалық ресурстарды пайдалануды үнемдеу: көтеріңкі сұраныстағы өнімнің үлес салмағын көбейту.
3. Айналым сатысында – өнімді өндірушілерді тұтынушыларға жақындату, есептесу жүйесін жаңалау, тыңғылықты және өз уақытысында партиялар, ассортименттер, транзиттық мөлшерде жасасқан келісім-шарт бойынша өте қатаң түрде өнімді тиеп жіберу.
Кәсіпорында материалдық ресурстарын пайдалану деңгейі айтарлықтай мөлшерлік базасының жағдайымен анықталады.
Мөлшерлік база дегеніміз – кәсіпорында материалдық ресурстардың шығысын жоспарлағанда және талдағанда қолданатын мөлшерліктер мен барлық мөлшер жиынтығы.
Материалдық ресурстардың мөлшер шығыны – бұл өнім бірлігін өндіруге (немесе жұмыс) жұмсалатын шикізатты (материалдар немесе отын т.б.) жоспардан тыс барынша шығыс көлемі.
Материалдық ресурстардың шығын мөлшерін келесі түрде көрсетуге болады:
мұнда Мш – мөлшерлік шығыс көлемі;
qш – баға массасы, немесе пайдалы шығыс;
Σq1 - технологиялық калдық және жоғалту соммасы;
Σq2 - басқадай ұйымдастыру – техникалық қалдықтар мен жоғалтулар.
Бірінші және негізгі элемент мөлшері – бұйымның таза массасы, яғни өнімді өндіруге жұмсалған материалдық ресурстарды пайдалы тұтыну деңгейі немесе жұмыс көлемі.
Екінші элемент мөлшері – өнім өндіру үрдісінде технологиялық ерекшелігіне сәйкес қосымша материал шығынын ескереді.
Қалдық – бұл негізгі материалдан қалған, оны өндірісте қолданып, сондай өнім өндіруден пайда болған қалдық. Қалдықты өзінің өзгешілік пайдалану мүмкіндігіне қарай қолданылатын (қайтарылатын) және қолданылмайтын (қайтарылмайтын) болып жіктеледі.
Қайтарылатын қалдық – бұл материалдық ресурстардың қалдығы, оны кәсіпорында пайдалануға немесе оны басқа кәсіпорынға немесе халыққа сатуға болады.
Қайтарылмайтын қалдыққа жататыны - өндірісте қолдануға жарамайтын қалдық, бірақ оны екінші кезектегі ресурс ретінде қолдануға болады (жаңқа, метал сынықтары, қиқым, макулатура т.б.).
Шығын – бұл өндірісті техникалық дамыту кезеңінде қолдануға жарамайтын материал бөлігі. Оған жататыны - материалдық ысырап шығыны.
Үшінші элемент мөлшеріне – технологиялық үрдіске байланысты емес, басқадай себептерден туындаған материалдық ресурстардың шығыны және ұйымдастыру–техникалық қалдық шығындары жатады.
Шығын мөлшерінің құрылымы, өнімді өндіру бірлігіндегі материал ресурстарының шығын мөлшерін құрастыруға, жеке элементтердің сандық қатынасы мен құрамын түсіндіреді. Мөлшерден басқа "мөлшерлену" түсінігі бар. Дегенмен, мөлшер және мөлшерлену екі түсінік, белгілі бір бағытты және жоспар шарасында сандық шығынын көрсетсе, олардың мазмұны әртүрлі әдістемелердегі есептеуде мағнасына қарап ажыратылады.
Шығын мөлшері – бұл элементтері бойынша мөлшер құрастырылады. Материал шығындарының маңызын жинақталып айтылыуын, физикалық бірлік өлшемінде (м3, м2, метр бойы, тонна) немесе техникалық параметрде (қуаттылық бірлікте, жүк көтергіштігі, эксковатор ковшінің сиымдылығы, жүрісі және көлік құралының жұмысы т.б.) есептеу.
Шығын мөлшері "мөлшерлену" түсінігімен айырмашылығын салыстырмалы нақты өнім бірлігі бойынша ажыратылады. Бұлардың міндетіне кіретіні, мөлшерді белгілеу немесе мөлшер ретінде шығып, сол немесе басқадай материалдық ресурстар бірлігінде шығынды анықтауда оның ұзындығы, беті, салмағы т.б. белгіленеді. Сонымен шығын мөлшері олардың орындалатын функциясының айырмашылығына және техникалық құралдарының арналу ерекшелігін есепке ала отырып, шығын мөлшерін белгілейді. Мысалы, жұмыс және күш машиналарының материал шығындары бойынша есептегі қуаттылық бірлігіне (кг/ат күші) қарай шығын мөлшері болуы мүмкін; көлік құралдары – қуаттылық бірлігіне және тонна–шақырымдылық жұмысқа (кг/ат күші, т/шақырым); жүк көтеретін машиналар – жүк көтеру бірлігіне (кг/т); эксковаторлар – ковш көлемінің бірлігі және жүкті орналастыру (кг/м3, м) қашықтығына сәйкес есептеледі.
Айналым құралын жоспарлағанда және оған деген қажеттілікті үш әдіспен анықтайды: талдау, коэффициенттік және тура есеп әдістері.
Талдау әдісте өндіріс көлемінің өсуін, айналым құралдарының орташа нақты қалдық мөлшерін ескеріп, қажеттілікті анықтауды болжайды. Сонымен қатар, осы мәселеде алдағы жылдардағы нақты жұмыс жағдайы ескерілуі тиіс. Бұл әдіс қаржы материалдық құндылыққа көп шығын жұмсайтын, айналым құралдарының жалпы сомасында үлкен үлесі бар кәсіпорындарында қолданылады.
Коэффициенттік әдісте өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей тәуелді запастар мен шығындар (шикізат, материалдар, аяқталып бітпеген өндіріс шығындары, қоймадағы дайын өнім) және оған тәуелсіз (запас бөлшектер, құнсыз және тез тозатын бұйымдар, алдағы мезгілде жұмсалатын шығындар) болып бөлінеді.
Керекті жағдайда талдау және коэффициенттік әдістер үйлесімді пайдалануға болады. Алдымен талдау әдіспен айналым құралына қажеттілікті, өндіріс көлеміне байланыстылығын анықтап, одан кейін коэффициент әдісінің көмегімен өндіріс көлемінің өзгеруін ескереді.
Тура есеп әдісі өзара кәсіпорындардың тәжірибе жұмыстарындағы есептері, тауар-материалдық құндықтарды тасымалдау, кәсіпорындардың ұйымдастыру-техникалық даму деңгейлерінің барлық өзгеруін есепке ала отырып айналым құралының әрбір элементтерінің запасын дәлелдеген есепте алдын ала ескерілуі тиіс. Бұл әдісті қолданған кезде, оның еңбекті көп керек ететін жұмыс екенін еске алу керек.
7 Дәріс. Еңбек ресурстары
Жоспар:
бек нарығы: мәні және қызмет ету механизмі. Кәсіпорынның еңбек ресурстары, олардың құрамы және құрылымы, қалыптастыру көздері. Кадрлардың құрамы және құрылымы.
сіпорындағы кадрлық жұмыс. Кәсіпорындағы персоналды басқару тұжырымдамасы. Кәсіпорынның қызметін тиімді істеу үшін ұйымдастырушылық мінез-құлықтың мәні және маңызы. Еңбек өнімділік өсуінің резервтері және факторлары.
1. Кәсіпорын өндірісіндегі негізгі факторларға еңбек құралы, еңбек заты және мамандар жатады.
Еңбек – негізгі материалдық және рухани байлық көзі, ал еңбек ететін мамандар - қоғамның басты өндіргіш күші. Еңбек ететін адамдар – бұлар әртүрлі қабілеттегі, ынтадағы және талаптағы адамдар.
Еңбек ресурстары дегеніміз – халықтың біраз бөлігі, еңбекке жарамды, күш жігері мол, білімді және халық шаруашылығында жұмыс істеуге тәжірибесі мол адамдарды айтады.
Халықтың еңбекке жарамдылығы деген ұғым өндірістің шешуші факторы ретіндегі жұмыс күшін қолдану үрдісінде адамның қолданатын күш-қуат және интеллектік қабілеттердің жиынтығын білдіреді. Оның үстіне жұмыс күші тікелей адамның белгілі көлемдегі және сападағы жұмысты орындауына мүмкіндік беретін білімі мен қабілетін құрайды.
Белгілі уақыттағы еңбек ресурстарының тізімдегі құрамы – мамандардың және жұмысшылардың санын құрайды. Тізімдегі құрамға:
1) негізгі;
2) негізгі емес етіп қызметке қабылданған – тұрақты, уақытша және маусымдық жұмысшылар саны кіреді.
Тізімдегі құрамға – барлық жұмысқа келген, сонымен бірге демалыстағы, іс-сапардағы, ауруына сәйкес жұмысқа келе алмаған, өндіріс саласындағы қызмет атқарып жүрген адамдар кіреді.
Тізім бойынша құрамдағы адамдардың орташа тізімдегі санынан айырмашылығы апта, ай, тоқсан, жыл аралықтарындағы көрсеткішпен анықталады.
Орта тізімдегі санды – бір ай ішіндегі істеген жұмысшылар санын, бір айдағы күндерді қосып (демалыс, мейрам күндерін қоса) қосындыны ай ішіндегі күндерге бөлу арқылы анықтайды. Осы тәсілмен сол сияқты, тоқсан, жылдық орташа тізімдегі жұмысшылар санын шығарады.
Өндіріс саласында істейтін жұмысшыларды өздерінің өндіріс жұмысына қатысуына байланысты екі топқа бөлуге болады:
а) өнеркәсіп-өндіріс саласындағы қызмет істеушілер (негізгі қызмет етушілер);
б) өнеркәсіптік емес мекемелерде (негізгі емес) болып бөлінеді. Өнеркәсіп-өндіріс саласындағы қызмет істеушілер өздерінің жұмыс қызметіне байланысты екі топқа бөлінеді:
а) жұмысшылар және
б) қызметкерлер болып
Жұмысшылар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Кәсіпорында бұлардың ара қатынасы талдау көрсеткішпен сипатталады
Негізгі жұмысшылардың сандық коэффициентін төмендегі формуламен анықтаймыз:
Кнж = 1 – Жқж / Жж,
мұнда Кнж – негізгі жұмысшылардың сандық коэффициенті;
Жқж – бөлімшелерде, цехта, кәсіпорында орта тізімдегі қосымша жұмысшылар саны, адам;
Жж – бөлімшелерде, цехта, кәсіпорында орта тізімдегі, барлық жұмысшылар саны, адам.
Бөлімшелердегі, цехта, кәсіпорындағы мамандардың құрамы деп әртүрлі категориядағы, жұмыс істейтін жұмысшылардың барлық жұмысшылар санына қатынасын айтамыз.
Мамандардың құрамын талдау жасап анықтағанда жұмысшылар саны (КЖі) кәсіпорындағы жалпы ортатізімдегі жұмысшылар (Жж) санына салыстыру арқылы анықталады.
КЖі = Жі / Жж, немесе КЖ = (Жі * 100) Жж,
мұнда Жі – орта тізімдегі жұмысшылар сандары (і – категориядағы), адам.
Еңбек ұжымы сан, құрамы жағынан, маманданған деңгейі әр уақытта тұрақты көлемде болмайды. Олар өзгеріп отырады: кейбір жұмысшы жұмысын өзгертеді, оның орнына басқа жұмысшы қабылданады. Осындай мамандардың өзгеріп отыруын – мамандардың ауысуы дейміз.
Кәсіпорында мамандардың осындай жағдайын бірнеше көрсеткіштер көмегімен анықтап отырады:
1. Мамандардың (жұмысшыладың) ауысу (кету) коэффициенті (Каж) – белгілі бір уақытта түрлі жағдаймен жұмыстан шығарылған жұмысшылардың санының (Жжш) дәл сол уақыттағы жалпы ортатізімдегі санына (Жж) қатына-сымен анықтайды:
КАЖ = Жжш/Жж * 100(%)
2. Мамандарды (жұмысшыларды) қабылдау коэффициенті (Кқж) – белгілі бір уақытта қабылданған жұмысшылар санының (Жқж) дәл сол уақыттағы жалпы орта тізімдегі санына (Жж) қатынасымен анықталады:
Кқж = Жқж/Жж * 100(%)
3. Мамандардың тұрақсыздық коэффициенті (Ктзж) – белгілі мерзімінде (Жжш) жалпы жұмысшылар арасында еңбек тәртібін бұзып немесе өз арызымен жұмыстан шыққан жұмысшылар санының (цехтағы, бөлімшелердегі) кәсіпорынның сол мезгілдегі орта тізімдегі жұмысшылар санына бөлу арқылы анықталады.
Ктзж = (Жжш / Жж) * 100 (%)
Кәсіпорында еңбекті ұйымдастыруды дұрыс жүргізуде және жоспардағы белгіленген жұмыс көлемін орындау үшін, әрбір жұмысшының еңбек етіп отырған саласындағы жұмысын анықтау мақсатымен еңбегі мөлшерленуі тиіс.
Еңбекті мөлшерлеу – өндіріс жағдайында белгілі бір нақты жұмысты орындауға жұмсалатын уақыттың жоғары деңгейін анықтау (белгіленген сағат, алмасу уақыт бірлігінде жоғары көрсеткіште өнім өндіру).
Еңбекті мөлшерлеу тәжірибе статистикалық және талдау әдістері арқылы іске асырылады. Мұның ішінде талдау әдісі прогрессивті деуге болады, мұнда мөлшерлеудің қалыптасуы ғылыми тұрғыда болғандықтан өндірісте кең қолданылады. Ал тәжрибе – статистикалық әдісте, кәсіпорындағы қалыптасқан мәлімет бойынша жоспардағы мезгіл мен өткендегі мерзімдер мәліметін салыстыру арқылы жүргізіледі.
Талдау әдісі – жан-жақты бірнеше операцияларды талдаудан өткізіп, қарап өтеді:
• өндіріс үрдісін зерттеуде өндіріс құрамындағы элементтерді бөлшектеп зерттеу арқылы;
