Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні

 

Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бір- жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтардың экономикалықмәні олардың өзінің функцияла-ры мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады, олар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сү-ріп, дамуының негізі болып саналады.

Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің кажеттіліктері мен сұрау салуына бейімделді. Салықтар тауар-ақшалай қатынастардың ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Бұл К.Маркске сол кездегі капиталистік қоғам салықтарының мәнін былайша білдіруге негіздеме берді: «Салық – бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен және дінмен қатар бесінші құдай»; одан ары: «Салықтарда мемлекеттің экономикалық тұрғыдан айтылған өмір сүруі жүзеге асады». Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.

Салықтар мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптасты-руда заңи және жеке тұлғалардың қатысу міндеттілігін білдіре- ді. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-інші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге міндетті төлемдерді төлеу әр-кімнің борышы әрі міндеті болып табылады, – деп жазылған.

Қайта бөлудің тетігі бола отырып, салықтар бөлу жүйесінде пайда болатын жаңылыстарды «өшіруді» және экономикалық субъектілер қызметін ынталандыруды немесе тежеуді талап етеді.

Мемлекет қаншама ғасыр өмір сүрсе, салықтар соншама ға-сыр өмір сүреді және мемлекет соншама оңтайлы салық салудың қағидаттары мен әдістерін, яғни салық төлеушілер салық төлеу үшін, ал қазына көптен-көп кіріс алу үшін салық жинауды қалай ұйымдастыру керектігін іздестірді.

Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалы-ғын) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:

1) пайда (алынған игіліктер) кағидаты;

2) «қайыр көрсету» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.

Бірінші жағдайда салық субъектілері салықтарды мемлекет- тен алатын пайдаларға үйлесімді түрде төлеуі тиіс, яғни кімде-кім едәуір пайда алған болса, осы пайданы жасауды қаржылан-дыруға қажетті салықтар төлеуі тиіс деп топшыланады. Мысалы, кім жақсы жолдарды пайдаланғысы келсе, ол бұл жолдарды қол-дап, ұстауға жұмсалынған шығындарды төлеуі тиіс.

Сонымен бірге бүл тұжырымдаманы жалпылама колдану бел-гілі бір қиыншылықтармен байланысты: мемлекеттің ұлттық қорғанысқа, ақысыз денсаулыққа, білім беруге және т.б. жұмсаған шығындарынан әрбір салық төлеуші іс жүзінде кандай жеке пайда және қандай мөлшерде алатынын дәл анықтау мүмкін емес. Оның үстіне бұл тұжырымдамаға ілессек, онда тұрмысы төмендерге, жұмыссыздарға олардың жәрдемақыларын төлеуді қаржыландыру үшін салық салу қажет болар еді, бұлай етудің мағынасы болмайды.

Екінші қағидатқа сәйкес «қайыр көрсету» субъектілер үшін қолайлы болатындай етіп оларға салық салынуы тиіс, яғни са-лық ауыртпалығы нақты табыс пен әл-ауқатқа байланысты бо-луы тиіс. Бұл қағидат мынаны білдіреді: жоғары табыстары бар жекелеген адамдар, кәсіпкерлер және кәсіпорындар табыстары аздарға қарағанда абсолюттік, сондай-ақ салыстырмалы тұлға-лауда неғұрлым жоғары салықтар төлейді. Сөйтіп, салықтарға ұшырататын табыстар алу кезіндегі нұқсанды теңгеру үшін алынатын табыстардың мөлшеріне сәйкес салықтардың беліну мүмкіндігі қарастырылады, яғни бұл тұжырымдамаға сәйкес за-ңи және жеке тұлғалар алынған табыстың тура мөлшеріне қарай салықтар төлеулері тиіс. Сән-салтанат заттарына жұмсалатын қа-жетті шығыстардан төленетін салық пен ең кажетті заттарға жұмсалатын болжамды шығыстардан ұсталатын салықтың арасында айырма болатындықтан, әрине, бүл тұжырымдама үлкен ұтымдылығымен және әділдігімен ерекшеленеді.

Алайда бұл тұжырымдаманы да енгізгенде іс жүзінде ең ал-дымен тұлғаның салықтарды төлеу мүмкіндігін өлшеуге қатаң ғылыми тәсілдеменің жоқтығына байланысты белгілі бір про-блемалар пайда болады. Тек орташа тұтынушы ғана әрқашан ұтымды іс-әрекет ететіндігі анық, яғни бірінші кезекте өзінің та-быстарын ең қажетті тауарлар мен қызметтерге, тек сонан кейін онша маңызды емес игіліктерге жұмсайды.

Сонымен бірге табыс салығының жоғары мөлшерлемесі ке-зінде (50%-дан жоғары) жалпы фирмалар мен халықтың іскерлік белсенділігі шұғыл төмендейтіндігі белгілі. Мұны профессор А.Лаффер бас болып америкалық экономистер теория жүзінде дәлелдеуге тырысып бақты. А.Лаффер бюджетке түсетін салықтар сомасының табыс салығының мөлшерлемелеріне тәуелділігін анықтады («Лаффер нәтижесі» деп аталады).

Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салу-дың кағидаттарын пайдалану салык мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.

Шотланд экономисі және философы А.Смит кез келген эконо-микалық жүйеге қажет салық салудың төрт негіз қалаушы (клас-сикалық болған) қағидаттарын тұжырымдаған еді, олар мыналар: 1) салық салу төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты); 2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты); 3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты); 4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).

Бұдан басқа, салықты төлеудің тәсілі салық төлеушінің ұғуы үшін түсінікті болуы тиіс, ал салық объектінің қос салык салудан қорғанышы болуы тиіс.

Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зом-былықты жоқ етті, бұл үдеріске ретгламенттеуді енгізді және А.Смитке «...салықтар оларды төлейтіндерге құлшылықтың ны-шаны емес, бостандықтың нышаны» деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағи-даттардың тұжырымдамалары нақтыланды, толықтырылды.

Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды.

1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастыры-лады: а) «деңгейлес теңдікке» жету салық төлеушілердің табыс-тарына тең жағдайда біркелкі салық салуды талап етеді. ә) «сатылас теңдікті» сақтау жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессив-ті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді колдана отырып жүргізілуі тиіс.

2. Қарапайымдылық қағидаты. Салықтық механизм салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.

3. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.

4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды. Белгілі бір өнімдерді, қызметтерді, тіршілікті немесе әлеуметтік топтарды салықтан беталды босатудан қашқақтау қажет. Әлеуметтік саясатты, денсаулық пен мәдениетті дамытуды қаржыландыруға қажетті қаражаттарды салықтардың мөлшерлемелерімен айла-шарғы жасау жолымен алуға болмайды. Салық төлеушілердің жекелеген топтары тарапынан қысымға саяси билік берілмеуі тиіс. Бұл қағидат сондай-ақ рыноктық экономика тұрғысынан да маңызды. Нағыз бағаларсыз рынок болмайды. Беталды салықтық жеңілдіктер бағалар жүйесінде көрінеді және әрбір өнімнің нақтылы бағасы туралы анық түсінік бермейді.

5. Салық салудың экономикалық қолайлылығы. Салықтар эко-номиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс. Жұмысты көп істейтіндерге прог-рессивті салық салуға болмайды. Өнімділікке, өндіріске және күрделі жұмсалымдарға салықтардың нәтижесі қалай болатынын есепке алған жөн. Егер нәтиже бұл жағдайлардың біреуінде теріс болған жағдайда мұндай салықты қолданбаған дұрыс.

6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріп-тес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.

Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялығы қағидаттарына негізделеді.

Салық салу міндеттілігі салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемені, салық агенті салықтарды есептеу, ұстау және аудару бойынша міндетті толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындау міндеттілігін айқындайды. Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер ай-қын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындауының, орындалуының және тоқ-татылуының барлық негіздері мен тәртібін, салық агентінің са-лықтарды есептеу, ұстау және аудару бойынша міндетін салық заңнамасында белгілеуді білдіреді.

Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық са-лық төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай болып табылады.

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық ак-тілерресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.

Мемлекетке түсетін салықтық түсімдердің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, арнаулы қорларға төленетін жарналар мен аударымдар, соның ішінде өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнынан, пайдадан (табыстан), еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелетін бюджеттен тыс қорлар жатады.

Салықтардың мәні олардың функцияларында көрінеді. Жал-пы қаржылар категориясы тұрғысынан салық қосалқы категория болып табылады, сондықтан қаржыларға қатысты салықтардың функцияларын қаржылардың бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциялары ретінде қарастыруды ескерген жөн.

Осыларға сәйкес қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржылық категорияның ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән тарихи және негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Тауар-ақшалай қатынастардың, өнді-рістің дамуына қарай бұл функция мемлекетке ақшалай табыс-тардың әрдайым көбейіп отырған түсімдерін айқындайды.

Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің экономи-калық қызметінің ұғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлт-тық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл ретте салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдік-тер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер коғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұты-ну көлеміне ықпал етеді. Сөйтіп, соңғы жылдары Қазақстан үшін салықтық және оларға теңестірілген төлемдердің төмен үлес сал-мағы сипатты болып отыр, бұл олардың жеткіліксіз жиналымды-ғымен – салық салудан жалтарынумен түсіндіріледі.

Қайта бөлгіштік функция арқылы түрлі субъектілер табысы-ның бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірі-лу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1998 жылғы – 16,6% - дан 2008 жылы 22,0% - ға дейін болды (ал Ұлттық қорды есепке алғанда

– 26,4%).

Жалпы қаржыларға сияқты салықтарға да бақылау функциясы тән, ол қаржылық көрсеткіштерді сандық бейнелеу арқылы бюд-жетке салық төлеушінің салықтық төлемдерді төлеудің дұрыстығы мен уақыттылығын тексеруді қамтамасыз етуге жағдай жасайды.

Салықтардың аталған функциялары олардың әлеуметтік-эко-номикалық мәні мен мазмұнын толық аша түседі. Жалпы қаржы-лық категория тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясы-ның құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.

Мемлекет салықтық саясатты – салық саласындағы шара-лар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатка сәйкес жүргізеді.

2007 жылдан бастап салықтық саясат экономиканың жекелеген секторларының әлуетін іске асыруға және жекеше кәсіпкерлік-тің еркін дамуына кедергі келтіретін әкімшілік рәсімдеуді оңайлатуға бағытталған. Сонымен бірге қосылған құн салығының мөлшерлемесі 14%-ға, 2008 жылы 13%-ға, 2009 жылы 12%-ға дейін төмендетілді; ең аз жалақыны шегерімге жатқыза отырып барлық жеке тұлғалар үшін 10% деңгейінде жеке табыс салығының тіркелген мөлшерлемесі енгізілді; шағын бизнес субъектілері үшін патент негізінде 2%-ға дейін арнаулы салық режімінде салық мөлшерлемесі төмендетілді, оңайлатылған мағлұмдама негізінде 3% -дық бірыңғай мөлшерлеме енгізілді.

Бұдан басқа дивидендтерге, жинақтаушы сақтандыру сала-сында қызметін жүзеге асыратын сақтық ұйымдарының инвес-тициялық кірістеріне қос салық салу жойылды, корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді есептеу механизмі жетілдірілді.

Рыноктық қатынастардың қалыптасуы жағдайларында салық-тық саясат тың негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуір белігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан шегіну болып табылады. Бұл еңбек белсенділігін күшейтуде экономикалық мүдделіліктің уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай көбейтуге мүмкіндік жасайды. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін неғұрлым тиімді әрі сенімді қорғау қамтамасыз етіледі.