Үнді халқының, көрші Қытай елі сияқты, 4-5 мыңжылдық өркениеттік тарихы бар. Олай болса, оның өзіне тән ерекшеліктері біршама.
Үнді елінің ғажап ерекшелігі - оның әлеуметтік ұйымдастырылуында. Ондағы адамдар үлкен жабық әлеуметтік топтардан тұрады. Оны - варна, я болмаса каста дейді.
Негізінен алғанда, Үндістан қоғамында 4 каста тарихи пайда болды. Олар:
Брахмандар (ақтар); айналысатын істері - ой еңбегі, негізінен, діни қызметкерлер, ел басқарушылар.
Кшатрилер (қызылдар); айналысатын істері — жауынгерлік істер.
Вайшьилер (сарылар); еңбек етеін адамдар, негізінен, егін егу, мал бағу, қолөнермен айналысу т.с.с.
Шудралар (қаралар) - ең ауыр, кір жұмыстармен айналысатындар.
Тарихи алғы үш каста - б.ғ.д. 1500 жылдары Үнді еліне басқа жақтан келген арий тайпалары. Шудралар - жергілікті сол жерде пайда болған аборигендер болып есептеледі (аb огіgіnе - латын сөзі, басынан бастап).
Әрбір кастаның өзінің әдет-ғұрыптары және басқа касталармен қандай қатынаста болу керек жөніндегі ережелері бар. Үлкен касталардың өзі іштей әртүрлі топтарға бөлінеді.
Басқа жақтан келген адамдар бірде-бір кастаның ішіне кіре алмағаннан кейін, өзінше дербес каста болып қалыптаса бастайды.
Касталық қоғам қалай пайда болғаны, оған әкелген қандай себептердің болғаны белгісіз болса да, оның негізінде жатқан 3 принципті көрсетуге болады. Олар:
Әрбір кастаның ішкі тазалығы және басқалардың сол тазалықты бұзуы мүмкіншілігінен пайда болатын үрей, қорқыныш сезімі;
Касталық қоғамның пирамидальдық құрылымы. Әр каста өзінен төмен жатқан топтарға жоғарыдан қарап, өзінің қадірлігін сезінуге мүмкіндік алады.
Реинкарнация, яғни адамның жан дүниесінің келесі өмірде ауысып кету мүмкіндігі.
Әрбір адамның негізгі құндылығы сол өзі туып-өскен каста болғаннан кейін, индустар коғамның саяси өміріне, жерге, билікке онша көп мән бермеген. Үнді еліне жер ауып келген басқа халықтар ерекше каста болып, өзінің әдет-ғұрыптарын, тілін сақтауға жақсы мүмкіндік алып, сол коғамның ерекше құрамдас бөлігі ретінде жеңіл сіңісіп кетеді.
Үнді халқының тағы бір орасан-зор ерекшелігі - оның өте бай мифологиясында. Жер бетіндегі бірде-бір халықтың аңыздарын үнді аңыздарымен салыстыруға болмайды.
Үнді аңыздарында 3 мыңнан артық Құдай кейіптері суреттелген! Олар да адамдар сияқты сүйінеді, күйінеді, туады, қартаяды, соғысады, бір-біріне көмектеседі т.с.с.
Үнді мифологиясындағы негізгі Құдайлар мен негізгі ұғымдар:
Индра - найзағайдың, күн күркіреудің Құдайы;
Митра — күн Құдайы;
Варуна - аспан Құдайы;
Агни - от Құдайы;
Яма - өлім Құдайы;
Тапас - дене інкәрі, жылылық;
Рита - ғарыштағы тәртіп;
Пуруша - ғарыш адамы, рух, жан;
Карма - адамның тағдырын құрайтын жан-дүние;
Сансара - ғарыштағы қысылған, күйзелген жан-дүние әлемі;
Мокша - бүл дүниедегі азаптан құлылып, дүниежүзілік рухқа қосылуға мүмкіншілік алу;
Дхарма - заң мен әділет Құдайы.
Үнді мифологиясындағы негізгі кітаптар: Ригведа, Упанишада, Махабхарата, Бхагавадгита т.с.с.
Үнді космогониясына (Дүниенің пайда болуы) келер болсақ, онда ол Пуруша - ғарыш адамымен байланыстырылады. Құдайлар оны құрбандыққа шалып, оның денесінен бүкіл Дүние пайда болады.
«Пуруша неше бөлікке бөлінді? Оның аузы мен бөксесі, қолы мен аяғы не нәрсеге айналды? Оның аузы - Брахманға, қолы -кшатриге, бөксесі - вайшьиге, аяғы - шудраға айналды. Ай -ойынан, күн - көзінен, кіндігінен - кеңістік, тынысынан - жел, басынан - аспан, аяғынан - жер. Осылай Дүние келді», - дейді Ригведа.
Ал Упанишадаға келер болсақ, Дүниені жаратқан Брахман болып саналады. «Брахман - ең бірінші Құдай, бәрін жаратқан, бәрін сақтайды. Ол - Дүниенің ең басы, себебі байланыстырушы». Оны қалай танып-білуге болады? деген сұраққа, «нети-нети» (ол емес) деген жауап береді. «ол танылмайды, бұзылмайды, байланбайды, ауыспайды...»
Үнді мифологиясында адам - табиғаттың өсімдіктер мен жануарлар сияқты ажырамас бөлігі ретінде каралады. Адам дене мен жаннан тұрады. Адам Дүниеге келгенде оның бойына жан келіп кіреді және ол сол адамның кармасын анықтайды. Мысалы, егер сәбидің денесіне қылмыскердің жан дүниесі ұяласа, онда ол өсе келе қылмысқа баруы мүмкін. Бірақ ол өзін дұрыс ұстап, әрқашанда өзінің рухани тазалығын сақтаса, мокшаға (құтылу) - сансарадан құтылу дәрежесіне көтеріліп, бұрынғы кармасынан айырылып, аспандағы рухқа қосылып, мәңгілікке жетуі мүмкін.
Мифологиядағы моральдық мәселелерге келер болсақ, онда Дүниеге байланбау, кемдерге көмектесу, еш нәрсені зәбірлемеу, өтірік айтпау сияқты талаптарға көп көңіл бөлінген. «Адам байлыққа қуанбауы керек: біз байлыққа ие бола аламыз ба, егер сені көрсек - Яма!» (Яма - өлім Құдайы).
«Менің білетінім - байлықта тұрақтылық жоқ, өйткені мәңгілікке уақытшамен жетуге болмайды» деген дана сөздерді Үнді мифологиясында табуға болады.
Үнді мифологиясының негізгі қағидалары соңынан пайда болған философиялық көзқарастарға өзінің зор әсерін тигізді.
Джайнизм философиясы
Джайнизм (Джина - жеңіс) философиясының негізін қалаған Махавира деген ойшыл болған.
Джайнизм «жеңіс» деген сөзден шыққан. Адам кімді жеңу керек? Басқаларды ма, әлде бүкіл Дүниені ме? Жоқ, бүл Дүниедегі шынайы жеңіс - ол адамның өзін-өзі жеңуі.
Джайнизм философиясында 9 ұғым бар. Олар: тірі (джива), өлі (аджива), ізгі, күнә, жанның бұзылуы (ашрава), самвара - жанның тазалануы, тәуелділік, карманы бұзу - нирджара, жанның денеден құтылуы - босау.
Джайнизм философиясының негізгі ұғымдарының бірі - свят-вада (свят - белгілі бір жағдайда) әрбір заттың шексіз әртүрлі қасиеттері мен белгілері бар. Уақыттың шеңберінде олардың бәрі өзгеріп отырады. Сондықтан бірде-бір затты толығынан танып-білу мүмкін емес. Зат жөніндегі біздің тұжырымдарымыз шектелген болуы керек.
Джайнизмнің «үш маржаны», ол - дұрыс сенім, дұрыс білім, дұрыс жүріс-тұрыс.
Адам өз-өзін жеңуі үшін бірнеше қағидаларды ұстауы керек. Олар:
Апариграха дүниедегі заттарға қызықпау, байланбау, самарқау қарау;
Сатья - әрқашанда ол қандай киын болса да шындықты айту;
Астея - ұрламау, өлейін деп жатсаң да, еш нәрсені рұқсатсыз алмау, сұрап қана алу;
Ахимса - еш нәрсеге зәбірлік жасамау, өйткені барлық тіршіліктің жаны бар.
Тарихта мыңдаған жылдар өтсе де, джайнизмнің адам алдына қойған талабына әлі де болса қазіргі өркениет жеткен жок.
Уақытында Үнді елінің XX ғ. ұлы азаматы Махатма Ганди ахимса қағидасына сүйене отырып, өз халқын бейбіт жолмен ағылшындардың бодандығынан алып шыққан болатын.
Ал бүгінгі таңда ахимсаның рөлі бұрынғыдан да жоғары болып отыр. Мысалы, бүгінгі таңдағы «аңшыларға» келетін болсақ, олар күннен-күнге әлсіреп келе жатқан табиғатқа қаншалықты теріс әсерін тигізіп жатыр! Жануарды өлтірген - бір қадам адам өлтіруге жақын, ал адам өлтірілген жағдайда - соғыстың да бітпейтіні хақ. Сондықтан аң аулап, хайуандық инстинктерді оятқанша, табиғатқа тек «фото аулауға» шығу - бүгінгі таңның талабы.
Нарықтық заманға өту жолында бүгін көп адамдар бірін-бірі алдау жолына түсіп, біреу мың теңгенің затын ұрлап түрмеге түссе, екіншісі миллиондаған теңге тұратын байлықты басып қалып, іскер деген атақ алып жүр. Егер джайнизм дүниеге байланба десе, біздің журналистер «Бай және бақытты болған жақсы» деген бағдарламаларды телеэкраннан көрсетеді. Сен бай болып, айнала қоршаған адамдар қайыршы болса, ондай өмірден қандай ләззат алуға болады?!
Сонымен джайнизм философиясының гуманистік моральдық құндылықтары - ұлы Үнді халқының рухани ақмаржаны, ол бүгінгі таңға шейін қоғамдық сананың ажырамас бөлігі. Әсіресе бұл құндылықтар бүгінгі барлық адамға керек материалдық қажеттіктерді өтеп, күнбе-күн жалған қажеттіктерді жасап, жарнама арқылы солардың жолына миллиондаған адамдарды салып қойған Батыс қоғамына ауадай қажет. Мұның өзін кейбір Батыс ойшылдарының өздері де мойындап отыр.
Буддизм
Үнді елінде пайда болып, дүниежүзілік үшінші дінге айналған философия ілімі - буддизм.
Буддизмнің негізін қалаған Үнді елінің шакья тайпасынан шыққан Гаутама Сидхартқа (563-483 б.ғ.д.).
Будда жөніндегі аңыздарға қарағанда, ол үлкен гүлдеген бақтың ішінде туып-өсіп тәрбиеленіпті. үйленіп, балалы болыпты. Бірақ күндердің бір күнінде қалаға келіп, халықтың шексіз зардабын көріп, 29 жасында тәтті өмірден бас тартып, ел аралап кетеді. 6 жыл ел кезіп, өзінің тәнін қинап, ел кезген брахмандармен сұхбаттасып, Дүниенің терең мәнін іздейді.
Бірақ одан еш нәрсе шықпағаннан кейін, ол адамның зардап шегуінің себебі неде және одан қалай кұтылу керектігі жөнінде ойланады.
Күндердің бір күнінде ол алып ағаштың түбіне келіп отырып, ақырында ақиқатқа жетеді - ол Буддаға - яғни ағарған, даналық деңгейге кетерілген әулиеге айналады. Сол күннен бастап ол өзінің ашқан ілімін кеңінен халықка тарата бастайды. Будданың ашқан «Төрт ақиқаты»:
Бұл Дүниедегі өмір зардапқа толы. Оның көбін ешбір адам аттап өте алмайды, өйткені адам бұл дүниеге жылап келеді, жылап кетеді; адам ауырып зардап шегеді; әке-шешесінен, ағайын туғанынан, сүйген жарынан, жолдас-жораларынан айырылып қайғырады. Мұның сыртында өмірден тілегеніне жете алмай, қиналады. «Адам болу өте қиын. Өтпелі пенденің өмірі қиын».
Зардапты жеңу үшін оның шыққан қайнар кезін, себебін білу керек. Оның себептері: өмірге деген құштарлық, өмірде болуға деген іңкәрлік, ләззатқа тоймаушылық. «Құмарлықтан күшті от жоқ; жек көруден артық пәле жоқ; денеден артық бақытсыздық жоқ; тыныш өмірден артық бақыт жоқ». «Ол мені аяғына басты, ол мені ұрды, ол мені жеңді, ол мені жалаңаш қалдырды». Мұндай ойларды ішінде сақтаған адамның жек көруі тоқталмайды. «Адамдар дамыл таппай, қорқып қашқан қояндай, айнала жүгіріп жүр».
Зардаптың себебі анықталғаннан кейін оны тоқтатуға болады, «өйткені ешқашанда бұл дүниеде жек көру жек көрумен тоқтатылмайды, тек қана жеккөруді жоқ кылу арқылы оны тоқтатуға болады. Міне, бүл – мәңгілік шындық. Егер адам құмартудан құтылса, надандық пен жек көруден арылса, еш нәрсеге байланбаса ғана әулиелік жолға түседі!»
Зардапты тоқтатын жол бар, ол - сегіз қырлы. Олар:
Дұрыс көзқараста
Дұрыс сөйлеуде
