І-ХІІІ ғасырлардағы түрік кезеңіндегі ислам өркениеті.

Әр халықтың рухани байлығы – оның рухани мәдениеті – діні, әдебиеті, аңыздары, салт дәстүрлері.

Түркі халықтарында ҮІ-ХІІІ ғасырларда бай рухани мұра қалған. Діннің Қазақстан аумағына таралуында Жібек жолының ролі зор – ол тек сауда жолы емес, елшілік, саяси, байланыс жолы. Батыс пен Шығыс халықтары арасында мемлекеттерді бір бірімен байланыстыру көзі болды.

Халықтың рухани байлығы – мәдениет, жазба көздері, аңыздар, батырлар жыры және басқа көне заман авторлары қалдырған халық шығармашылығының және тарихи өткелдердің жауһарлары. Қазақ әдебиеті көне дәуірде - көптеген көне түркі тайпаларының солтүстік Монғолияда шоғырланған әдебиет ескерткіштері: (дастандар, аңыз-жырлар т.б.) Кең тарағандардың бірі Більге қаған және оның ағасы Күлтегін (732-735) құрметіне жазылған руна жазулары (Олар І ші қаған кеңесшілері). Сондай-ақ талас өзені алқабындағы руна жазбасы ескерткіші. Оғыз – қыпшақ кезеңіне дастандармен аңыздар: көне түркі әдеби тілінде жазылған “Оғызнама”, Қорқытбаба кітабы жатады. Кейінгі ғасырлар үлкен әдеби, мәдени жетістіктермен танылады. Араб, парсы мәдениетіне телінуімен түріктер жоғарғы ортағасырлық мәдениет пен жазба әдебиетін негіздеді: Әль Фараби (9 ғасыр), Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари. Орта Азия мен Қазақстанда өзінің ерекше әдебиетінің негізі қаланды. Оған себеп түркі тілдес тайпалардың ортақ әдеби тілі. Сондықтан мәдени құндылықтар, көне түркі жеріндегі, олардың ұлыстарға бөлінгенге дейін бәріне ортақ болды. Түркі халықтарының көне мәдениетінің ортақтығы – шығу тектерінің ортақтығымен, тілі мен генезистің бірлігімен түсіндіріледі. Ол тарихи қалыптасып, өмір салтымен, экономика және қоғамдық сапқа тәуелді болды. Түріктердің Қарахан мемлекеті Қашғардан Амударияға дейінгі аумақты алып жатты. Орталығы – Самарқанд. Бұл кезеңде түркі тілдес халықтардың әдеби тілі қалыптасу кезеңі аяқталды. Осы кезеңде құрылыстың дамуы, сауда, мәдениеттің қарқындап өсуі Орта Азия мен Қазақстанда және жазбаша әдебиеттің дамуы келеді.

Х-ХІ ғасырда барлық түркі тілдес халықтарға ортақ әдебиет негізделді. Тіл екі түрге: парсы және түрік тіліне бөлінді.

“Диуани лұғат-ат түрік” Махмұд Қашғаридің – ХІ ғасырдағы түркі халықтарының мәдени деңгейінің куәсі. Сөздік мағынасынан сол кездегі филология ғылымының деңгейі туралы білуге болады. Лингвистикалық сипатына қарамастан, сөздік әдеби тарихи жинақ, нақты деректерге бай ғалымдар онда бірнеше жүз өлең жолдары, ондаған мақал-мәтелдер және басқа аталы сөздерді санап шықты.

“Атқан оқ – кері қайтпас”, “Ақылмен арыстан ұстауға болады”, т.б. мақал мәтелдер, оның қазақ ауыз әдебиетіне жақындығын білдіреді.

“Диуани” авторы – көне қала Барысхан тумасы. Ол қарахандарда қызметте болған, кейін жақсы білім алып, ана тілін ғана емес, араб тілінде меңгерген.

Түркі, араб халықтарының ауызша, жазбаша әдебиетін жақсы білген. ХІ ғасырдағы ерекше шығармалалардың бірі Жүсіп Хас Хаджин Баласағүн түрік ақын-жазушылардың ең бір білімдісі. Ол ІІ ғасырдың 20 жылдары туған Баласағұн қаласында. Оның “Кұтадғы билік” 1069ж жазылған. Көне түрік әдеби тілінде және Қарахан династиясы Бограханға сыйға тартылды. Онда Қашғар мен Жетісу феодалдарының билеушілерінің моралді этикалық принциптері суреттеледі. Ол тәрбиелік мәндегі дидактикалық трактат, ережелер жиынтығы, ақыл – кеңес ретінде жазылған. Өзінің этикалық ұстанымдары бойынша Жүсіп дастаны, түркі халқының дәстүріне негізделген. Дастан әдебиеті ауызша поэзиямен байланыстырады, диалог пен айтыс түрі пайдаланылған.

Түркі тілдес халықтар тарихында Ахмет Югнакидің орны ерекше. Ол Түркістан ауданында туған. Ол Жүсіп Баласағұн шығармаларындағы тақырыпты жалғастырды. Югнаки өз дәуіріне едәуір білім алды. Ол араб тілін еркін меңгерген. Ахмед Югнаки “Хиуани Ул Ханаих” шығармасымен танымал.

“Менің атам – Қорқыттың кітабы” ортағасыр әдеби ескерткіштердің оғыз-қыпшақ әдебиетінің ерекшесі. Ол оғыздар мен қыпшақтардың отансүйгіштерінен туған. Онда қазақ аңыздарында кездесетін эпизодтар көптеп келтірілген. Қорқыт туралы қазақ халқының шығарған халық аңызы, кейіпкерін тарихи тұлға ретінде көрсетеді. Ол әділдік үшін күрескер, қарапайым халықтың қамын жеп, зұлымдылыққа қарсы. Жақсылық жамандықты жеңеді.

Кітап 12 жырдан тұрады, онда оғыз-қыпшақ батырларының игі істері, ерліктері жырланады. Жырдың негізі халық аңыздарынан алынып, тарихи оқиғалармен толықтырылған. Мазмұны қазақ аңыздары мен жырауларына өте жақын.

Оғыс эпостық шығармаларында қазақ эпостарына жақындық көп. Мысалы; Жеті, 49, 40 қыз, 40 жолдас, 7 күн, 7 түн. Ақ Орда, Алтын бесік, ат, айғыр т.б. кейіпкерлер есімі де қазақ эпостарындағы фактілерді еске түсіреді.

Жалпы түрік әдебиетінің құнды шығармалырының бірі “Оғызнама”. Ол аңыз негізінде шығарылған. Оғыздардың ерлік жорықтары туралы жырланады.

Түркі әлемінің ғалымдары ғылыми қызметті дамытты. Оның бірі философ, оқымысты ғалым Абу Насыр Әл Фараби болды. Отрардан шыққан, философия, математика, геодезия, архитектура, музыка, логикамен шұғылданған. Фараби әлемдік дәрежедегі ойшыл, араб және парсы, грек, үнді, түркі мәдениеттерінің жетістіктерінсинтездеп, жақындатты. “Музыканың үлкен кітабы”, “Ғылымның жіктелу сөзі”, “Трактат” т.б. әлем кітапханаларында сақталған. Қазақ халқының тарихы, оның ауылдық қауымда шектелмей, бүкіләлемдік тарихи процестерде дамығанын дәлелдейді.

Сонымен Х-ХІІІ ғасырларда Қазақстанның этникалық аумағында көшпенділердің мәдени, саяси, экономикалық өмірінде өзгерістер болды.

Өндіріс күштерінің әрі қарай дамуы, көшпелі, жартылай көшпелі мал шаруашылығы, егіншілік, қол өнер және сауда тайпалардың бірігуіне әкелді, сөйтіп неғұрлым ірі мемлекеттер құрылды. ХІ ғасырдың бірінші жартысында саяси гегемония Қазақстанның кең байтақ аумағында қыпшақ тайпаларының одағына көшті. Х ғасырда оңтүстік шығыс Қазақстанда күшті мұсылман мемлекеті – Қарахан хандығы құрылды. Ол Қазақстан тарихында ғана емес, жақын аудандарда да елеулі із қалдырды. Осы кезде қазіргі Қазақстан аумағынан ыста керейлер мен наймандар мемлекеті пайда болды, кейіннен қазақ халқын құрайтын тайпалар құрамына кірген.

Дәрістің негізгі ұғымдары: иқта, хасс, вакуф, диуан, институт коммендация, дуалдық билік жүйесі, ташнау, әмеңгерлік, гурхан, Деш- ті- Қыпшақ.