Азақстан территориясындағы Ғұндар және олардың әлем тарихындағы орны.

Орта Азияның даласында көшпенділердің алғашқы империясы біздің заманымызға дейінгі ІІІ ғасырда көшпелі ғұнн тайпалары (хунну, сюнну) одағының негізінде Ұлы даланың шығысында, Қазақстан мен шекаралас аймақта құрылған.

Ғұнн этнонимының тууы түсініксіз, бұл негізінен түркі тайпалары құраған саяси бірлестік болды. Ғұндар – монғол типтес нәсілге жататын тайпа, болжамдарға қарағанда алтай тілдер семьясындағы тілдердің бірінде сөйлеген.

Біздің заманымызға дейінгі иелері ІІІ ғасырда даланың толық Орта Азияның тау – даласының қожасы ғұндар болды.

Ғаламат мал табындары, сиыр, қой, ешкі, жылқы табындары далалықтардың басты байлығы болды.

Бейбітшілік кезінде ғұндар 24 рудың ақсақалдарының билігінде болды. Соғыс кезінде олар әскери жасақтар құрды және барлық билік ақсақалдар алқасы сайлаған билеуші – шаньюй қолында болды.

Біздің заманға дейінгі ІІІ ғасырдың аяғында ғұндар дәстүрлік қатынастардың дағдарысына ұшырады. Оның қорытындысы мемлекет құруға әкеп соқты.

Моденың ғұн қоғамына келуімен өзгерістер басталды. Моде өзінің басқаруына өз иеліктерінің орталығын қалдырды, ал шығыс және батыс иеліктеріндегі жерлерді өзінің жақын туыстарының ішінен басқарушыларға берді.

Моде әскерлері жеңіліс дегенді білмеді. Майдан даласында олар ІІІ отрядты құрады: орталық және екі қанаттағы, олардың әрқайсысы өз міндеттерін жақсы білетін. Тәртіп темірдей қатаң болды; біреуінің жіберген қателігі үшін, бірнешеуінің басын шабатын. Аз уақыт ішінде Моде әскерлері солтүстікте Байкалға дейін, батыста Түркістанға, шығыста Ляохэ өзеніне дейін, оңтүстікте Қытайға жетіп қалды.

174 жылы Моде әлі де күшті болып тұрған юэчжи тайпалардын мықтыларына қарсы жорыққа шығып, олардың батыс облыстарын және үйсіндерді басып алды. Ғұндар Қытайдың Хань империясы үшін нағыз апат болды. Көшпенділерге ешқандай тосқауыл бола алмады. Олар жақындаған кезде барлық жұрт бәрін тастап, бірден жасырынып үлгеретін еді. Тіпті Ұлы Қытай қабырғасы да оларды қорғай алмады.

Ғұндар әскерінің ұйымдастырылуы ондық жүйеге негізделді. “Төмен”ның басында төменбашы болды. Олар мындап, жүздеп, ондап саналды, барлық мылтық ұстауға жарамды ер адамдар осыған кірді. Атты әскерде аттардың түріне қарай анықталатын төрт аттар корпусы болды. Шаньюй ордабасы жеке гвардиямен жақсы күзетілді. Шаньюй әскері құрамында бағындырылған тайпалар отрядтары да болды. Әскердің ең жоғарғы бас қолбасшысы шаньюй болды, барлық мәселелерді сол шешетін еді.

Біздің заманымызға дейінгі 200 жылы Моде қытай әскері императормен қоса қоршап алды, бірақ жақын қашықтықтан соғысу тәсілін меңгермегендіктен және нашар қаруланғандықтан оны талқандай алмады.

Ғұндар өзінің стратегиялық мақсатына жетті – Орта Азияның, оңтүстік Сібірдің көшпенділерін бағындырды,. Ұлы Шығыс Түркістан арқылы Жібек Жолына бақылау қойды, Қытай ғұндарға алым – салық төлеп отырды. Дегенмен ғұндар мемлекеті құлдырауға ұшырады, сөйтіп, біздің заманымызға дейінгі 47 жылы бөлшектеніп ыдырады. Оңтүстік ғұндар басыда Қытай қорғаушылығымен шаньюй Хуханье тұрды, ал Солтүстікте оның інісі Чжи Чжи орта Азия тайпаларымен одақтасып батысқа қоныс аударды. Солтүстік ғұндар өздерінің Қытай мен Монғолдар қолдау көрсеткен оңтүстік туысқандарымен ұзаққа созылған қантөгіс күрестер жүргізді. Біздің заманымызға дейінгі ІІ ғасырдың екінші жартысында ғұндардың Шығыс Қазақстан мен Жетісуге көшуі басталды. Батыс Сібірдің угор тайпасымен бірге Жайық бойына, Каспий және Еділ даласына қоныс аударды.

Талқандаудан әзер аман қалған ғұндар ата мекендерін тастап біртіндеп батысқа қоныс аудара бастады. Бұл қозғалыс Қазақстан далалары арқылы өтті.

Қоныс аударудың екінші толқыны біздің дәуірдің І ғасырында басталды. Ол кезде солтүстік ғұндар батысқа қарай көшсе, кейбір тайпалар солармен одаққа кірсе, кейбірі кейін ығысты. Бұл процесс 300 жылға жуық уақытқа созылды., сөйтіп ІІ және V ғасырларды қамтып “Халықтардың Ұлы қоныс аударуы” деп аталды.

Тез арада олар Жайық пен Дон, Арал теңізі аралығында орнықты. Осы жерде кішігірім аумақта ғұндар, алан т.б. тайпалар Иран, Рим империясымен саяси қатынастарға кірді. Олар өздерінің этникалық өзгешеліктерін жоғалта бастады, жергілікті көшпелі тайпалармен ассимиляцияланды.

445 жылы билік басына Атилла - әскери талапты, қатал, билікқұмар келді. 453 жылы Атилла өлген соң, оның әскері ыдырап кетті, ал ол жағдаймен бағындырылған халықтар пайдалана қойды. Ғұндар Қара теңіз жағалауына қашып басқа тайпалармен араласып кетті. VII ғасырдан бастап ғұндар есімі аталудан қалды. Бірақ әлемдік тарихта және көптеген халықтар тарихында ғұндар терең із қалдырды. Ғұндардың Римге жорығынан кейін Рим империясы әлсіреді және тіршілігін тоқтатты шын мәнінде ғұндар Рим империясын жойып жіберді. Олардың қысымымен көптеген тайпалар өздерінің тұрақтарын, этникалық құрамын тіпті түр әлпетін өзгертті.

Ғұндардың Қазақстан аумағына жалпы басып кіруімен жергілікті халықтың антропологиялық сипатының өзгеруі де байланысты, бет пішіні монғолоид сипат ала бастады және түрік тілі тарай бастады.

Дәрістің негізгі ұғымдары: көшпелі шаруашылық, шаньюй, гуньмо, сақтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар, аңдық стиль, әскери демократия.