Дәріс. Ерте темір дәуіріндегі мемлекеттер халықаралық қатынастар жүйесінде

Мақсаты мен міндеттері:

- Қазақстан территориясындағы ерте ортағырлық түрік мемлекеттерінің этноәлеуметтік құрылымдық жүйесі, саяси өмірі, көшпелі экономикасы, этникалық үрдістерінің ерекшеліктері ерекшіліктері туралы түсінік беру.

Жоспар:

1. Ерте дәуірде халықаралық қатынастардың ерекшелігі.

2. Сақ-парсы қатынастары. Александр Македонскийдің Орта Азияға жорықтары.

3. Үйсін және Қаңлы мемлекеттерінің сыртқы саясатындағы Қытайдың ықпалы.

4. Орта Азия тарихындағы Ғұндар және әлемдік тарихтағы алатын орны. Ғұндардың Ұлы қоныс аударуы.

Әдебиеттер тізімі:

Алтын Орданың құрылуының құлауына дейін Алматы, 1998.
Қазақстан тарихы. I-IVТ. Алматы, 1996-98
Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1994.
Қазақтар 9 томдық анықтамалық т.1-9. Алматы, 1998.
Артықбаев Ж.О. қазақстан тарихы: Оқулық – хрестоматия. Астана, 2000.
Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін (очерк) Алматы, 1995.
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. - Алматы: Рауан. 1992.

Ерте дәуірде халықаралық қатынастардың ерекшелігі

Этникалық ортаның өзгеруіне байланысты біздің заманның 1-ші ғасырында Еуроазия далаларында басымдық түркі тілдес тайпаларға ауысты. Бірінші түрік қағанаты мемлекетінің құрылуымен Қазақстанның орта ғасырлық тарихы басталады.

1968 жылы Монғолияда Орхон алқабында түркі руналық жазуның ескерткіші табылды, әзірше бұл түркі қағанаты дәуірінің алғашқы ескерткіші.

Бұл жазулар кағандардың билеушілерінің қорған- жерлеу орындарында қойылған. Қағандар билеушілері – Таспара, Бильге және оның ағасы Күлтегін. Міне, осы түркі жазуларынан біз түркі империясы – түркі елі (мемлекеті) туралы білеміз.

Ерте ортағасыр дәуірінде Римнің құлауынан оңала алмай жатқан Еуропаға қарағанда Орта Азияда күрделі өзгерістер болды. Санаулы онжылдықта Ұлы Дала кеңістігінде Рим империясының аумағынан кем емес мемлекет құрылды. Дала империясы – түркі қағанатының тууы - түркі әлемі туралы ұғым туғызды, Қазақстан тарихында және басқа да Еуроазия елдеріндегі ежелгі түркі деп аталатын жаңа дәуірді ашып берді.

Түркілер тарихы - Қытай жылнамашыларының жазып алған ежелгі түркі аңызына сүйенсек, Шығыс Тянь Шань – Турфаннан басталады. Бұл аңызға қарасақ түркілер ата- бабалары жау тайпаларымен түбімен жойылған, тек бір ғана 10 жастағы ер бала аман қалған, оны бір қасқыр өлімнен аман алып қалып, өзі асырыған, кейіннен оған әйел болып, 10 ер бала туған. Олардың бәрі Түрфан әйелдеріне үйленген. Осы Тарланның Ашина есімі бір немересі жаңа тайпаның көсемі болып, оған өз есімін берген. Кейіннен Ашина руының көсемдері өз туысқандарын Алтайға шығарады, онда олар жергілікті тайпаларды игеріп, түркі есімін қабылдайды. Сондықтан да қасқыр - көптеген түркі халықтарының ең қасиеттейті хайуаны. Сол қасқыр терісі - ішінде қолдары мен аяқтары шабылған адам жатқан қасқыр фигурасы каған стеласындағы барельефте бейнеленген.

Аңыз түркілердің шығу тегін Шығыс Тянь-Шаньмен, Қытай жылнамашылары сияқты байланыстырады. Қытай жылнамашыларының айтуынша кейінгі ғұндар тайпасы ІІІ-IV ғасырда солтүстік Тянь-Шаньға қоныс аударған және Турфан аймағына ығыстырылып, онда 460 жылға дейін мекендеген. Сол жылы оларға монғол тілді жуань – жуань (авар) тайпалары шабуыл жасап, олардың иеліктерін құртып, ғұн тайпаларын Алтайға ығыстырған. Сол тайпалар ішінде Ашина ұрпақтарының тайпасы да болған. Ашина Алтайға қоныс аудармай тұрып жергілікті халықпен араласып кеткен. Олар күштерін жинап аварларды талқандады.

551 жылы түркі билеушісі Бұмын “қаған” титулын алды, яғни ол император дегенді білдіреді. VI ғасыр ортасында тарихи аренаға жаңа тұлға – Түркі қағанаты келді.

Мұған қаған (553-572) 553 жылы Оңтүстік Батыс Манчжуриядағы моңголдардың қидан тайпаларын және Енисайдағы қырғыздарды жаулап алып, түрік елінің Орта Азияның Оңтүстік Сібірдегі өктемдегін біржола орнықтырды. Бірінші Түрік қағанаты атанған осынау мемлекеттік құрылым 630 жылға дейін сақталған.

Қытай жылнамаларының айтуына қарағанда әлгі қағанат Ұлы Қабырға сыртында жатқан елдердің баршасының зәресін алған. Шығыстан Корей шығанағына дейіңгі он мың км жуық, Оңтүстіктен Алашан Гоби шөлдеріне, солтүстіктен Байкалға дейінгі бес-алты мың км жуық жердегі ұланғайыр кеңістік осы державаның табанында жатты. Ол аздай-ақ Қытайдың Солтүстігіндегі Ци және Солтүстік Чжу мемлекеттерін де өзіне қаратып алды. Міне оның қуаттылығы осындай болған.

Түріктердің Батысқа қарай жасаған жорықтары да жемісті болған. 5 ғасырдың 60-шы жылдарының соңына қарай түрік қағанаты сол заманғы ірі де іргелі мемлекеттер – Византияның, сасанидтік Иранның және Қытайдың саяси, сондай-ақ экономикалық қарым-қатынастары жүйесіне кіреді де, Қиыр Шығыс Жерорта теңізі жағалауындағы елдерді жалғастыратын сауда жолдарына бақылау жасау үшін күрес жүргізеді.

555-558 жылдары түркілер Жетісу мен Қазақстанның Сырдария, Арал, Орал және Жайыққа дейінгі далаларын иеледі. Түркілердің батысқа қозғалысы тек жаулап алу болған жоқ, сонымен бірге ол Орта Азия түркілер тайпаларының қоныс аударуы және олардың Солтүстік Шығыс Орта Азия аймақтарына, алдымен қазақ далаларына қоныстанулары болды.

Жергілікті тұрғындар, түркі тілдес жақындығы және сақтар ұрпақтары үйсін, қаңлы тайпалары Солтүстік батыс Қазақстанды мекендегендер Түркі қағанатына кірді, немесе батысқа қашты.

Өздерінің жаулап алу жоспарларын олар тыңғылықты дайындаған. Бірінші кезекте Иранмен одақ құрды, ең басты бақталасы Каспий теңізінен Индияға дейінгі және Шығыс Түркияға дейінгі кеңістікті алып жатқан Эфталит патшалығын жойды. Түркі Эфталит соғысынан кейін түркі -иран одағы ыдырап шиеленіске әкелді. Бұл жағдайда түркілер Иранның жауы – Византиямен одаққа кірді. Сол мақсатпен 567 жылы Византияның императорына, Константинопольға түркі елшілігі Маниах бастап келіп, Иранға қарсы Қиыр шығыс пен Орта теңізді байланыстыратын сауда жолын бақылау үшін әскери келісімге отырды. Түркілердің сауытты атты әскері 568-569 жылдары Иранға нәтижелі жорық жасап, бірнеше бай қалаларды жаулап алды.

Түркі әскерлерінің жоғарғы әскери шеберлігі қағандарға онжылдықтар бойы VI ғасырдың ІІ-ші жартысында Азия мен Еуропада үздіксіз соғыстар жүргізуге мүмкіндік берді. Түркі әскерлері ондық жүйе бойынша бөлінді. Әскер ісінде түркілердің майысқан қылыш жаңалық болып кірді. 571 жылы Естемі-қаған әскери қимылдарын Еділ жағалауына ауыстырып Солтүстік Кавказды жаулап алды және Боспорға (Керчь) шықты. Сонымен, өзіне байланыстары нәтижелі бола бастаған Византияға қарай айналып өтетін жол ашты. 575-76 жылдары Истеми-қағанның қазасынан кейін, оның Ұлы Түріксан, Византияның аварлармен келіссөздеріне қанағаттанбай, Қырымға басып кірді. Түркі экспансиясының негізгі бағыты – шығыс болды, яғни көшпелі халықтардың өмірлік жауы Қытай.

Шығыстан Батысқа қарай керуендер жүретін Ұлы Жібек жолының бойындағы көптеген сауда қалалары Түркі қағанаты бақылауына көшті және берілді. Түркі қағанаты өздерін құлдықтағы елдерінің халықтарымен сыпайы ұстауы, жергілікті салт дәстүрлермен санасуы, жергілікті құдайларды тануы да оларға өз септігін тигізді.

Мемлекет басшысы – қаған болды. Одан кейінгі бірінші тұлға – жабғы – ол қаған тұқымынан, бірақ мұрагер бола алмаған. Мұрагер – тегін атауына ие болды. Көшпенділер рулар мен тайпаларға бөлінді, оларды колбасшылары басқарған. Көшпелі халық он атқыштан тұратын тайпалық одаққа бөлінген (бұдын). Бұл рутайпалық ұйым емес, әскери әкімшілік түрі болған. “Атқыштар” құрамына жалпы бір атпен бірнеше тайпалар кіруі мүмкін. Әр атқыш бір төмен шығаруы керек, әскер саны 10000 және оның басында ұлы қолбасшысы – шад, қан принципі бойынша әр қайсысының өз әскери туы болған. Барлық онатқыштар батыс және шығыс одағына 5-5 тен бөлінген. Бұл жағдай кейіннен мемлекеттің ыдырауына саяси жол ашты. Жаулап алған елдердің аумақтарын бағындыру үшін әр елде басқарушылары тағайындалды. Басқарушы болып олардың балалары емес, інілері немесе жиендері тағайындалды. Қан ханзадалары тақтан дәмеленіп өз басқаруларына үлестерін алып отырды. Сөйтіп, осылай үлес жүйесі – ерекше тақмұрагерлік тәртіп қолданылды. Қазақ даласында феодалдық қатынастар түріктердің келуімен және жерді қан ханзадалар шадтардың олардың тайпаларының әскери ондық тәртіппен жеке үлеске бөлуімен келді. Әскери ақсүйектер ерекшеленді, бірақ негізгі халық – қарапайым көшпенділер, олар әскерді құрайтын да және ру қолбасшысына бағынышты.

Өндірістік күштердің төмен деңгейі және көшпелі мал шаруашылығы рулық тұрмыс салтын сақтауға ықпал етті. Үлестер үлкен аталық отбастарына тиесілі болды. Қағанаттың әлеуметтік құрылымының негізгі белгісі - әскери және тайпалық құрылыстар қосарлануы болды. Соғыс және соғысқа ұйымдастыру халық өмірінің тұрақты қызметі болды. Билік институты – халықтың әскери көсемі тұрақты лауазымды тұлға бола бастады. Шенеуніктердің алып жүйесі құрылды. Олар өз қолдарында әскери және азаматтық функцияларды - жабғы, шад, түтүктер және басқалары қызметтерге мұрагерлікке ие болды. Соғыстар әскери қолбасшының беделін күшейтті. Отбасылық құлдық болды. Мұндай мемлекеттердің негізгі күштері – оның әскері және басқару жүйесі болды.

Әскери көшпенділер аристократтарының билік үшін таласы, бұл кезде ыдырауды басынан өткерген Қытай мен Ираннан сыртқы қауіп, табиғи апаттар – жұт (малдың қырылуы), даладағы аштық, жергілікті халықтың көтерілістері жас түркі мемлекетінің беделін түсірді. Осы себептердің жиынтығы 603 жылғы Түркі қағанатының екі дербес мемлекетке бөлінуіне Шығыс және Батыс әкелді.

Сақ-парсы қатынастары. Александр Македонскийдің Орта Азияға жорықтары.

Батыс – Түрік қағандығының территориясы: Алтай тауынан Тянь-Шань тауына дейін, шығыста Баркөлден бастап, батыстқа Арал теңізі мен Каспий теңізіңе дейін созылған кең алқапты алып жатты.Қағандықтың негізгі тірегі ежелгі үйсіндердін атамекенінде – қазіргі Жоңғар ойпаты мен Жетісуда еді.

Батыс Түрік қағанатының аталуы “он екі ел” – яғни 10 оқтың мемлекеті, орталығы – Шу өзені аймағындағы (Жетісу) Суяб қаласы. Ол Түркі елі жаулап алған барлық жерлерінің; батыста – Шығыс Түркістан, Орта Азия, Қазақстан далалары және Солтүстік Кавказдың мұрагері болды.

Осы ұлан-байтақ территорияны мекендеген түрік тілдес тайпалар: үйсін, қаңлы, дулат, түркеш, қарлық, теле, басмыл т.б. тайпалар Батыс-Түрік қағандығының құрамына қосылды. Батыс-Түрік қағандағы құрылған кезде шығыс жақтан келген түркі тілдес көшпелі тайпалар бұрыннан осы өңірді мекен еткен үйсін, қаңлы ұлыстарына араласып, етене болып, сіңісіп кетті.Тянь-Шаньның оңтүстігіндегі, Мәуараннахрдағы, Орта Азияның тағы басқа жерлеріндегі отырықшы аймақтар мен қалалар Батыс-Түрік қағандығына тәуелді болды. «Ұлы Жібек жолы» бұл елді басып өтті.Бұл жол сауда-саттықтың өркендеуіне жол жағалауындағы қалалардың көркеюіне игі ықпал жасап отырды. Сауданың өркеундеуіне байланысты ақша айналысы жарыққа шықты, сауда мен қолөнердің орталық қалалары гүлденді. Олар: Құлан, Неуакет, Тараз,Мерке қалалары еді.Қалаларда өндіріс құрал-жабдықтарын жасайтын теміршілік кәсібі, қыш құмыра өндірісі, тоқымашылық, ағашшылық, тері өңдеу, тағы басқа да қолөнер кәсіптері өркендеді.

Шығыс Түркі қағанаты Түркі қағанатының шығыс иелігінің Қытайға дейінгі шекарасын қамтыды және оның орталығы Монғолияның Орхон өзені бойында болды.

Бұл екі қағанаттың бір біріне көп айырмашылығы болды. Егер Шығыс түркі қағанатында көшпелі өмір салты басым болса, Батыс қағанатта халықтың бір бөлігі отырықшы өмір сүріп, егіншілікпен, қолөнермен және саудамен айналысқан.

Қоғамдық ұйым да күрделене түсті. Тек бір ғана Шу алқабында VI-VIII ғасырда 18 ірі қала және басқа көптеген елді мекендер болған. Қалалар – Суяб, Тараз. Батыс-Түркі қағанатының гүлдену дәуірі Шеху (618-619 жж) қағаны және Тон-жабғы (618-630) мерзіміне жатады. Олар өздерінің ата бабаларының құдіретін жаңғыртып, әскери күшпен өз империяларының шекараларын Амудария мен Гиндушқа дейін ұлғайтты.

627-28 жж Тон-жабғы өзі бастап әскерімен Ираклий Византия императорының Кавказға жорығына қатысты.

Түріктер Чарда (Дербент) сүбелі олжа – Тбилисиді жаулап алды.

Орта Азияда да ісі алға басты, онда Тон-жабғы өзінің билігін солтүстік Жетісудан оңтүстік Ауғанстанға, солтүстік батыс Түркістанға дейін күшейтті. Тон-жабғы кезінде қағанат қуаты ең биік шыңға жетті. Ол қуат бірақ тез бітті, өкінішке орай тарих қайталанды, сөйтіп Батыс- Түрік қағанатын оның алдындағылардың тағдыры күтті. Өзара келіспеушіліктің нәтижесі Жетісуға 657 ж. Қытайдың Таң империясы әскерлерінің басып кіруі және батыс түркі мемлекетінің ыдырауы болды. Тан империясы батыс түркілерімен басқаруға кірісіп және ол істерде VII ғасырдың аяғына дейін жетістікке жетті. Тан династиясы көптеген түркілеуді қызметке тартты. Негізгілері – қарапайым жұрт, көшпелілер, қара бұдын қағанатта көшпелі жартылай көшпелі тайпалар мекендеген, отырықшы егіншілік аудандарда негізінен соғдылықтар.

Жаулап алған елдерінде бұдын – басқарушылар болған, олар алым – салық жинап, қаған ордасына жіберіп отырған.

Ондықтар тайпасы бес-бестен бөлінген. Дулудың бес тайпасы Сұябтан шығысқа қарай орналасып, нушибидің бес тайпа Суябтан батысқа қарай орналасқан. Уақыт өткен сайын әскери - әкімшілік жүйе өзін жойды.

634 жылы билік басына нушибиларға сүйенген Елтірі Шыр қаған келді.

Ол әскери - әкімшілік жүйені жаңғыртқысы келді. Жаңа өзгерістер тайпа көсемдерін (еркін және чорларды) қаған өзі тағайындап бекітетін, өзіне туәелді басқарушыға айналдырды. Әр бестікке – қаған руының өкілі – шад жіберілді. Ол ешқандй тайпа ақсүйектерімен байланыссыз және орталық билік мүддесін қорғайды. Бірақ бұл шаралар да жеткіліксіз болып тайпа аралық және династикалық күрес басталды. Ал дулу мен нушиби арасындағы күрес 17 жылға (640-657) созылды.

Осыдан кейін қытайлықтар қағанат аумағына басып кірді. Тан империясы қағанатты VIII ғасырдың басына дейін өздері таңдап алған қағанат руынан шыққан өкілдер арқылы басқара бастады. Батыс түркі мемлекетін түргеш тайпасының көсемі Үш–Елік қалпына келтіріп, жаңа Түргеш қағанатын құрды.

Дамыған ортағасырлардағы мемлекеттер (ХІ-ХІІІ ғғ) Батыс-Түрік қағанатындағы өзара тартыстар, Жетісуда өз үстемдігін орнатуға ұмтылған қытай императорлық әулиетінің саяси-әскери әрекеттері қаған билігінің әлсіруіне, сөйтіп бірте-бірте тек аты ғана қалуына көбіне-көп себепші болды. Батыс-Түрік қағанатындағы тайпалардың арасында түргеш тайпалардын ықпалы күшейе берді.