| Концепция | Концепцияның мәні | Өкілдері |
| Субстанционалды | Кеңістік пен уақыт бір-бірімен байланыссыз. Кеңістік пен уақыт материямен байланысты емес, табиғи құбылыстардың „әлемдік аренасы“ сияқты өз бетерінше тіршіілк етеді | Декарт, Эпикур, Ньютон |
| Релятивистік | Кеңістік пен уақыт бір-бірімен байланысты. Кеңістік пен уақыт материямен байланысты. Кеңістік пен уақыт материалды процесстергше тәуелді (қозғалыс уақытына, гравитацияға және т.б.) | Аристотель, Лейбниц, Эйнштейн |
МАТЕРИЯ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
| ҚОЗҒАЛЫС – материяның өзгерісі және өзара әрекеттестігі | ТҮРЛЕРІ | МЫСАЛ |
| Механикалық | Шардың жазықтағы қозғалысы | |
| Физикалық | Ядролық реакция | |
| Химиялық | Қышқылдың химиялық реакциясы | |
| Биологиялық | Клетканың бөлінуі | |
| Психологиялық | Сезіну немесе ойлану | |
| Әлеуметтік | Әлеуметтік-саяси революция | |
| Ғарыштық | Ғаламдық галактикааралық кеңістіктің кеңеюі |
АРЫШТАҒЫ МАТЕРИЯ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНЫҢ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
?
Мегаәлем Мегагалактика
Галактика жүйесі
Галаактика
Жұлдыздар шоғыры
Ғарыш жүйесі және жұлдыздар
Макроәлем Макродене
Молекула
Микроәлем Атомдар
Субэлементарлы бөлшекткр (протон, не трон және т.б.)
Элементарлы бөлшектер (кварктер)
Физикалық вакуум (материаның ерекше күйі)
?
САНАННЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ТУРАЛЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ
КОНЦЕПЦИЯЛАР
| Концепция | Негізігі идеясы | Өкілдері |
| Идеалистік | Сана материя мен адам пайда болмай тұрып бар | Платон, Аристотель, Августин, Аквинский, Гегель және т.б. |
| Материалистік | Сана жоғары ұйымдасқан материядан туындаған. Адам пайда болағнға дейін сана болмаған. | Фейербах, Маркс, энгельс, Ленин, Конт, Дарвин |
| Пантеистік | Сана – ғарыштық субстанцияның бөлінбейтін (имманентті) қасиеті. Ол мәңгі тіршілк етеді, көптген материалды формаларда әртүрлі пайда болады және дамуыынң сатылары да түрліше. Сана ғарыштық эволюция процессінің дамуына жатады. | Махатмы, Блаватская, Ла Дью, Рерих |
Тақырып 11. Даму принципі: диалектика және синергетика
ДИАЛЕКТИКА
| Диалектика дамудың жалпы заңдары туралы ілім |
| Даму-бұл материалды және идеалды обьектілердің, яғни заңдылықты, бағытты, қайта айналмауды білдіретін сандық-сапалық өзгеріс. |
| Даму бағыттары: ü Прогресс – төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделіге өту, даму. ü Регресс – жоғарыдан төменге өту, құлдырау. |
| Негізгі идеялары: ü Табиғаттағының бәрі өгереді және дамиды; ü Табиғатағының бәріне полярлық және қарама-қайшылық тән; ü Табиғаттағының бәріне жалпы байланыс, өзара әректтестік тән. |
| Диалектиканың негізгі заңдары(Г.Гегель): ü Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңы, ü Терістеуді терістеу заңы; ü Сандақ және сапалақ өзгерістердің өзара ауысу заңы. |
| Дамудың қайнар көзі (себебі) ü Қарама-қарсылықтардың қарама-қайшылық әрекеттері |
| Диалектиканың моделдері: ü Логика-гносеологиялық модель (Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель концепциялары); ü Тепе-теңдік модель (Спенсер, Ле Дантек, Уорд, т.б. концепциялары); ü Материалистік модель (Маркс, Энгельс, Плеханов, Ленин); ü Натуралистік модель (Дарвин, Хаксли, Берталанфи, Симпсон, т.б.) |
| Диалектика категориялары ü зерттеудің жеке принциптерін бейнелейтін ұғымдар. Белгілі-бір зат пен құбылыстың қайшылықтарын ашу және оны шешу - диалектикалық зерттеу болып табылады, диалектика категориялары зерттеу барысында қолданылады. ü Диалектиканың екі жұп категориялары: ұқсастық пен өзгеріс, сан мен сапа, шексіздік пен шекті, түр және мазмұн, мән және құбылыс, мүмкіндік және шындық, қажеттілік және кездейсоқтық, себеп және салдар, т.б. |
СИНЕРГЕТИКА
| Синергетика (грек, synergtikos - біріккен әрекет) — пән аралық сипаттағы ғылым саласы; күрделі жүйелердің өзін-өзін ұйымдастыруы туралы ғылым, тепе-тең емес ашық жүйелердегі кооперативтік құбылыстарды зерттейді. |
| Синергетика ұғымын 1971 ж. неміс физигі Г. Хакен енгізген. Синергетика саласындағы зерттеулер күрделі динамикалық жүйелердегі өзін-өзі ұйымдастыру үрдістерін зерттеумен байланысты. |
| Синергетиканың зерттеу объектісі линейлі емес жүйелер. Шынайы жүйелердің басым көпшілігі де - дәл осы линейлі емес жүйелер. |
| Синергетикалық теория өзін-өзі дамытушы жүйелерді ашық жүйе ретінде қарастырады. Синергетикалық өзі-өзі ұымдастыру концепциясы өзіндік қозғалыс принципін және материяның дамуын жаратылыстық-ғылыми анықтауға көмектеседі. |
