Новыя органы i рэжым улады

Адміністрацыйна-тэрытарыялыіы падзел. Яшчэ да канчатковага падпісання дакументаў аб падзелах Рэчы Паспалітай Кацярына II ажыццяўляла меры, скіраваныя на папярэднюю падрыхтоуку новых зямель да адмiнiстрацыйных перамен па ўзору Расійскай імперыі. Аб гэтым сведчыць шэраг дакументаў 1772,1792,1794 гг.¹ Для правядзення такіх перамен на пасады генерал-губернатараў і губернатараў прызначаліся ваенныя. Яны маглі разлічваць на падтрымку расійскіх войскаў, якія ўжо знаходзіліся на тэрыторыі Беларусі i Літвы. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. да Расійскай імперыі былі далучаны паўночна-ўсходнія землі Беларусі, што раней уваходзілі ў склад Полацкага, Віцебскага i Мсціслаўскага ваяводстваў. Новая тэрыторыя ўвайшла ў склад Пскоўскай (Пскоўская, Велікалуцкая, Дзвінская, Полацкая правінцыі) i Магілёўскай (Магілёўская, Аршанская, Рагачоўская, Віцебская правінцыі) губерняў, якія былі аб'яднаны ў генерал-губернатарства. Губернскімі гарадамі сталі Магілёў i Апочка². Але Апочка быў невялiкім горадам, таму губернскае праўленне неўзабаве перанеслі ў Полацк. У 1775 г. было прынята "Устанаўленне кіравання губерняў Усерасійскай імперыі". Згодна з ім Расійская імперыя падзялялася на губерні, якія iнакш называліся намесніцтвамі, з колькасцю насельніцтва ад 300 тыс. да 400 тыс. чалавек мужчынскага полу. Губерні, у сваю чаргу, дзяліліся на паветы з насельніцтвам ад 20 тыс. да 30 тыс. чалавек мужчынскага полу³. У жніўні 1776 г. замест Пскоўскай была заснавана Полацкая губерня (з аддзяленнем яе ад велікарускіх правінцый). Магілёўская ж губерня пакідалася без змен. Вясной 1777 г. гэтыя губерні былі падзелены на паветы. У склад Магілёўскай губерні ўвайшлі Магілёўскі, Чавускі, Старабыхаўскі, Аршанскі, Бабінавіцкі, Сенненскі, Мсціслаўскі, Чэрыкаўскі, Копыскі, Клімавіцкі, Рагачоўскі i Беліцкі паветы, у склад Полацкай - Полацкі, Дрысенскі, Себежскі, Невельскі, Дынабургскі, Рэжыцкі, Люцынскі, Веліжскі, Гарадоцкі i Суражскі паветы. У сувязі з гэтым мястэчкі Дрыса, Люцын, Сураж, Чавусы, Копысь, Бабінавічы, Клімавічы i Беліца атрымалі статус гара-

___________

¹ Полное собрание законов Российской империи с 1649 г. (далей - ПСЗРИ). СПб., 1830. ~ XIX. С. 507,511,531; Т.ХХШ. С. 388,389,572-574,595.

²ПСЗРИ.Т.Х1Х.С602

³Там жа. С. 234-271.

51

доў і сталі павятовымі цэнтрамі. 3 1778 г. Магілёўская i Полацкая губерні называліся намесніцтвамі¹.

Для ўладкавання межаў губерняў, a таксама ў ваенных i гаспадарчых мэтах узнікла неабходнасць правядзення ix апісання, вымярэння i картаграфавання. На працягу 1772-1774 гг. былі складзены два камеральныя апісанні: агульнае - на далучаную ўсходнебеларускую тэрыторыю i спецыяльнае - на казённыя вёскі. Агульнае апісанне дало адміністрацыі губерняў статыстычную характарыстыку тэрыторыі, а спецыяльнае - вызначыла зямельны фонд, які з'яўляўся крыніцай даходаў для казны, а таксама мог быць выка-рыстаны для падараванняў². У 1783-1785 гг. у Магілёўскай i Полацкай губернях было праведзена генеральнае межаванне, якое скасавала папярэднія правы на валоданне зямлёй i дакументальна афармляла правы новай улады на далучаныя землі³.

У 1793 г., пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай, да Расіі, акрамя ўкраінскіх, адышлі наступныя беларускія землі: рэшткі Полацкага ваявод­ства (на левым беразе Заходняй Дзвіны), Віцебскага і Аршанскага паветаў Віцебскага ваяводства; Мінскі, Мазырскі - Мінскага ваяводства; частка Рэчыцкага павета (па правым беразе Дняпра); усходнія часткі Навагрудскага i Слонімскага ваяводстваў; Сініцкі павет Слуцкага княства; усходнія часткі Браслаўскага i Ашмянскага паветаў - Віленскага i Пінскі павет Брэсцкага ваяводстваў. Указам ад 13 красавіка 1793 г. рэшткі Полацкага ваяводства былі далучаны да Полацкага намесніцтва, a ўсе землі ад яго мяжы да р. Бярэзіны - да Магілёўскага; Мазырскі павет быў далучаны да Чарнігаўскай гу-берні, а на астатняй тэрыторыі ўтворана Мінская губерня⁴.

Указам Сената ад 3 мая 1793 г. генерал-губернатару Ц.Туталміну было загадана заснаваць Мінскае намесніцтва ў складзе акруг: Мінскай, Віцебскай, Пастаўскай, Докшыцкай, Дзісенскай, Барысаўскай, Ігуменскай, Бабруйскай, Мазырскай, Давыд-Гарадоцкай, Пінскай, Нясвіжскай i Слуцкай⁵.

У сувязі з падаўленнем паўстання 1794 г. i канчатковым, трэцім падзелам Рэчы Паспалітай Кацярына II загадала ліфляндскаму, эстляндскаму i літоўскаму генерал-губернатару князю М.Рэпніну падзяліць рэшткі Вялікага княства Літоўскага на тры часткі з цэнтрамі ў Вільні, Гродне i Коўне (або ў Кейданах). Кожная з гэтых частак была даверана камандзірам карпусоў, якія, у сваю чаргу, даручылі кіраванне паветамі камандзірам сваіх палкоў. Апошнія павінны былі наладзіць сувязі з мясцовым насельніцтвам праз спецыяльных камісараў⁶.

У чэрвені 1795 г. у Гродне быў створаны часовы орган кіравання тэрыто-рыяй Літвы i Заходняй Беларусі - Вярхоўнае праўленне Літвы. Яго струк­туру складалі чатыры аддзяленні: казённае (кіраўнік - палкоўнік I. Фры-зель), крымінальнае (брыгадзір I. Русакоў), грамадзянскае (надворны са-

___________

¹ Рубинштейн С.Ф. Хронологический указатель указов и правительственных распоряжений по губерниям Западной России, Белоруссии и Малороссии за 240 лет, с 1652 по 1892. Вильно, 1897. С.120,122.

² Анішчанка Я.К. Камеральнае апісанне - крыніца па сацыяльна-эканамічнай гісторыі Усходняй Беларусі (1772-1774 гг.) // Весці Акадэміі навук БССР. Сер. грамад. навук. 1988 № 3. С.77.

³ Анішчанка Я.К. Генеральнае межаванне на Беларусі. Мн., 1996. С. 13, 14, 132.

⁴ПСЗРИ. Т. XXIII. СПб., 1830. С.419.

⁵Там жа. С. 427.

⁶Там жа. С. 573.

52

ветнік Н.Волкаў) i эканамічнае (прэм'ер-маёр Літке)¹. Гэты папярэдні этап у кіраванні новымі землямі быў неабходны для ix уніфікацыі з расійскімі, што складала цалкам акрэсленую праграму ўнутранай палітыкі Кацярыны II.

14 снежня 1794 г. было загадана падзяліць новадалучаныя землі на Віленскую i Слонімскую губерні i скласці штаты прысутніцкіх месцаў паводле "Устанаўлення для кіравання губерняў Усерасійскай імперыі" 1775 г. У жніўні 1796 г. губерні перайменаваны ў намесніцтвы: Віленскае ў складзе 11 паветаў (Віленскага, Завілейскага, Трокскага, Браслаўскага, Ашмянскага, Ковенскага, Упіцкага, Вілкамірскага, Цельшаўскага, Расіенскага i Шавельскага) i Слонімскае - васьмі паветаў (Слонімскага, Навагрудскага, Гродзенскага, Ваўкавыскага, Лідскага, Брэсцкага, Кобрынскага, Пружанскага)².

Такі падзел праіснаваў толькі да канца 1796 г., калі Павел I правёў новую адміністрацыйна-тэрытарыяльную рэформу. Указам ад 12 снежня 1796 г. на тэрыторыі Беларусі і Літвы былі створаны наступныя губерні: Беларуская (яна аояднала Магілёўскае i Полацкае намесніцтвы), Мінская (з далучаным да яе Рэчыцкім паветам) i Літоўская (у яе склад увайшлі Слонімскае i Віленскае намесніцтвы)³.

3-за таго, што кіраваць вялікімі па памерах губернямі было нязручна, Аляксандр I у 1801 г. увёў новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел. Згодна з ім Беларуская губерня была падзелена на Магілёўскую i Віцебскую (абедзве губерні ўвайшлі ў склад Беларускага генерал-губернатарства); Л ітоўская - на Віленскую i Гродзенскую губерні (увайшлі ў склад Л ітоўскага ваеннага губернатарства)⁴.

Органы кіравання ў губернях i паветах. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай i ўключэння беларуска-літоўскіх зямель у склад Расійскай імперыі царскі ўрад пачаў распаўсюджваць на ix сваю сістэму мясцовага дзяржаўнага кіравання. Яна стваралася па аналогіі з расійскімі губернямі. Галоўнай асобай у губернях быў генерал-губернатар, які лічыўся на-меснікам цара i ўзначальваў мясцовую адміністрацыю падпарадкаваных яму тэрыторый. У час знаходжання ў Пецярбургу ён засядаў у Сенаце, у тым дэпартаменце, да якога адносіліся справы яго губерні. Фактычна ге­нерал-губернатар быў надзелены неабмежаванымі паўнамоцтвамі. Яму падпарадкоўваліся вайсковыя i грамадзянскія губернатары (або правіцелі).

У абавязак грамадзянскага губернатара, які камандаваў мясцовым гарнізонам, уваходзіў нагляд за зборамі падаткаў, рэкрутаў, ходам следства, заключэннем казённых падрадаў i паставак, падтрыманнем грамадскага па­радку i інш.⁵ Персанальны склад вышэйшай адміністрацыі набіраўся з рускіх саноўнікаў i чыноўнікаў. Аднак канчатковае рашэнне прымаў гене­рал-губернатар, таму ўлада грамадзянскіх губернатараў ў канцы XVIII - першай палове XIX ст. была даволі абмежаванай. Да таго ж адбываліся ix частыя персанальныя змены.

У кожнай губерні, як, дарэчы, i выканаўчы орган, дзейнічала губернскае праўленне ў складзе "общего присутствия" i канцылярыі. Гаспадарчай i рінансавай справай кіравала казённая палата, якую ўзначальваў віцэ-губер-

___________

¹ПСЗРИ. Т. XXIII. С.574; Милютин Д.М. Гродно в 1794, 1795 и 1796 г. Гродно, 1905. С.64.

²ПСЗРИ.Т. XXIII. С.845,922.

³ПСЗРИ. Т. XXIV. СПб., 1830.. С.229.

⁴Псторыя Беларускай ССР: У 5 т. Мн., 1972. Т.1.С.447,448.

⁵ Григорьев В. Реформы местного управления при Екатерине II (Учреждения о губерниях 7 ноября 1775 г.). СПб., 1919. С.214.

53

натар. Яна займалася раскладам i зборам падаткаў, кіраваннем і наглядам за казеннай маёмасцю. У губернях дзейнічалі і такія органы кіравання, як рэкруцкія ўправы, прыказ грамадскай апекі, межавая кантора i інш¹.

Галоўным органам павятовай улады лічыўся ніжні земскі суд, які адначасова выконваў адміністрацыйна-паліцэйскія і судовыя функцыі. Узначальваў яго земскі спраўнік. У адрозненне ад расійскіх губерняў, ён не выбіраўся, a прызначаўся Сенатам. У склад суда ўваходзілі два-тры засядапелі. прызначаныя ад дваран. Ніжні земскі суд сачыў за падтрыманнем паў павеце, забяспечваў своечасовую выплату жыхарамі падаткаў і выканання імі розных павіннасцей².

Паміж указам аб стварэнні губерняў i прызначэннем генерал-губерната-раў і губернатараў праходзіў час (ад года да двух), за які адміністрацыі па-трэбна было падабраць чыноўнікаў, правесці сходы па выбару кандыдатаў на саслоўныя пасады. Не давяраючы мясцовым жыхарам, улады нярэдказа-прашалі чыноўнікаў з расійскіх і маларасійскіх губерняў. Так, у 1795 г. у мінскіх губернскіх установах працавала па восем чалавек з Архангельскага i Аланецкага намесніцтваў, адзін - з Цвярскога i два - з Магілёўскага³. У1796 г. віленскі і слонімскі генерал-губернатар князь М.Рэпнін прызначыў на кан-цылярскія пасады чыноўнікаў і студэнтаў з Маларосіі. Але прыезжыя службоўцы нядоўга заставаліся ў краі, дзе для ix усё было чужое - мова, звычаі, вера i дзе да ix дрэнна ставілася мясцовае насельніцтва.

У сувязі з недахопам рускіх чыноўнікаў Кацярына II дазваляла прызна-чаць на адміністрацыйныя пасады ў новаўтвораных губернях мясцовых жыхароў. Чыноўнікаў неабходна было "выбіраць з тых, хто непахіснай вер-насці, пры валоданні ўласнасцю i пры іншых якасцях мелі чыны польскія".

Мясцовая шляхта атрымала правы выбіраць сваіх прадстаўнікоў у opra­ны мясцовага кіравання i суда, аналагічныя з правамі расійскага дваранства. На беларуска-літоўскія губерні таксама была распаўсюджана расійская (уведзеная яшчэ Пятром I) 14-класная сістэма чыноў i рангаў.

У канцы XVІІІ ст. у беларускіх гарадах налічвалася больш за 1,9 тыс. служачыхграмадзянскіх устаноў (каля 1,5 % адагульнай колькасці гараджан)⁵. У адрозненне ад праваслаўных рускіх чыноўнікаў - выхадцаў з розных саслоўяў (дваран, мяшчан, духавенства) мясцовыя ўраджэнцы былі толькі дваранамі i ў асноўным католікамі. Пры гэтым памеснае дваранства імкнулася пазбягаць канцылярскай службы, якую лічыла справай неганаровай, а чын атрымлівала за ваенную службу ці выбраныя дваранскія пасады⁶.

Змены ў судовай сістэме. На далучанай тэрыторыі ў якасці судовага заканадаўства працягваў дзейнічаць Статут ВКЛ 1588 г., які быў перакладзена па загаду генерал-пракурора Сената А.Вяземскага ў 1780 г. на рускую мову⁷. Для найвышэйшай апеляцыі ў 1774 г. пры юстыц-калегіі ліфляндскіх, эстляндскіх i фінлядскіх спраў Сената быў створаны Беларускі дэпартамент, які праіснаваў да 1780 г. Да гэтага часу вышэйшай апеляцыйнай уста-

__________

¹Żytkowicz L. Rządy Repnina na Litwie w latach 1794-97. Wilno, 1938. S.159-162.

²Юхо Я.Л. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы i права Беларусі. Мн., 1992. С.242, 243.

³ Смородскйй А.П. Столетие Минской губернии. 1793-1893. Мн., 1893. С.56.

⁴Там жа. С.26.

⁵Лютый A.M. Социально-экономическое развитие городоп Белоруссии в конце XVIII -первой половине XIX века. Мн., 1987. С.56.

⁶ЗайончковскийП.А Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. М., 1987. С27.

⁷АнішчанкаА.К. Прававы статус беларускіх земляў у палітыцы адміністрацыі Кацярыны II // Весці Акадэміі навук Беларусі. Сер. гуманітар. навук. № 2.1994. С.64, 65.

54

новай у ВКЛ быў Галоўны Літоўскі трыбунал, які знаходзіўся ў Вільні. З далучэннем да Pacii Вільні трыбунал быў скасаваны. Аднак ад часоў ВКЛ заставалася яшчэ шмат незакончаных спраў. Таму ў канцы 1796 г. для таго, каб ix завяршыць, быў створаны Грамадзянскі дэпартамент старых літоўскіх спраў¹. У лютым 1797 г. быў заснаваны Галоўны літоўскі суд, які распаўсюджваў сваю дзейнасць на Літоўскую губерню. Ён ажыццяўляў кантроль за дзейнасцю грамадзянскага i крымінальнага судаводства ніжэйшых судоў і таксама з'яўляўся апеляцыйнай інстанцыяй для магістратаў i ратуш. Пасля губернскай рэформы 1801 г. галоуныя суды былі адкрыты ў кожнай губерні ў складзе крымінальнага i грамадзянскага дэпартаментаў.

Паводле "Устанаўлення..." 1775 г. на новадалучаных землях уводзіліся павятовыя суды ca шляхецкай апекай, у губернях - верхнія земскія суды для шляхты; ніжэйшыя i верхнія расправы для вольных сялян; гарадавыя i губернскія магістраты. Акрамя таго, у губернскіх гарадах былі крымінальная і грамадзянская палата i губернскі пракурор, які кантраляваў ix дзейнасць². Расійскі ўрад адмяніў на тэрыторыі смяротнае пакаранне i не дазваляў су­дам разглядаць справы тых асоб, якія не мелі ў паветах нерухомай маёмасці.

Замест земскіх судоў спачатку ва Усходняй Беларусі, а потым у іншых губернях былі створаны губернскія i правінцыяльныя земскія суды, якія з 1773 г. пачалі называць павятовымі. У далейшым ім былі перададзены i функцыі гродскіх судоў (пасля ix скасавання). Падкаморскія суды, скасаваныя ў 1772 г. ва Усходняй Беларусі, а на астатніх тэрыторыях у 1795 г., былі адноўлены Паўлам 1 у 1797 г. i праіснавалі да 1832 г.

Даўжэй за ўсё ў беларуска-літоўскіх губернях ca старой судовай сістэмы пратрымаліся гродскія (у Віцебскай, Магілёўскай i Мінскай губернях да 1795 г., у Віленскай і Гродзенскай да 1831 г.), кампрамісныя і эксдывізор-ска-таксатарскія суды (да 1840 г.).

Спалучэнне бюракратычнага i саслоўнага элементаў у мясцовым кіраванні найбольш яскрава выявілася ў судовай сістэме. У рад прызначаў на па-сады ў губернскіх i павятовых судовых установах толькі саветнікаў і канцылярскіх чыноўнікаў. Усе астатнія пасады замяшчаліся па выбару дваранства. Аднак пры гэтым урад пільна сачыў, каб на пасады суддзяў, спраўнікаў, засядацеляў выбіраліся асобы, верныя расійскай уладзе.

У канцы XVIII - першай трэці XIX ст. у беларуска-літоўскіх губернях сістэма судаводства захавала пэўныя адрозненні ад расійскай. У грамадзянскім судаводстве дзейнічалі нормы Статута ВКЛ, сеймавых канстытуцый, а справаводства вялося на польскай мове. Крымінальнае ж судаводства ажыццяўлялася згодна з агульнаімперскімі законамі i на рускай мове. І гэта нягледзячы на заяўленне расійскіх улад, што "суд i расправа ўнутраных тых правінцый, у асабістых справах, могуць правадзіцца па іх законах і звычках, і ix мовай, ва ўсіх тых выиадках, якія не датычацца ўлады нашай ".

Адносіны да шляхты. У Рэчы Паспалітай шляхта была самым прывілеяваным саслоўем. Яна перыядычна збіралася на сеймікі, на якіх выпрацоўвала і адстойвала свае мясцовыя інтарэсы перад цэнтральнымі ўладамі, выбірала і зацвярджала кандыдатаў на адміністрацыйныя пасады, вызначала памеры добраахвотнага абкладання. Праз сваіх прадстаўнікоў

____________

¹ Сборник документов, касающихся административного устройства Северо-Западного края при императрице Екатерине II (1792 - 1796). Вилыю, 1903. C.XXXV1, CXXXVII.

² ПСЗРИ. Т.XIX. С.239,240, 243,246.

³Там жа. С.509.

55

удзельнічала ў выбранні караля на вальным сейме i магла яму не падпарадкоўвацца, нават да ўзброеных выступленняў (канфедэрацый).

3 пераходам да Расійскай імперыі шляхта страціла свае палітычныя пра­вы, але ўсё ж заставалася прывілеяваным саслоўем. Перш за ўсё яна, пад пагрозай пазбаўлення нерухомай маёмасці, як i іншыя станы насельніцтва, павінна была прынесці прысягу на вернасць расійскай імператрыцы. Прысяга прыносілася калектыўна ў публічных месцах. У 1778-1785 гг. пры паступленні на расійскую службу шляхціц павінен быў даваць пісьмовае абавязацельства аб няўхільным паслушэнстве расійскім уладам¹.

Звычайнай практыкай у імперыі з'яўлялася i тое, што вышэйшае саслоўе новых зямель павінна было пацвярджаць свае правы на прывілеі i таму пачынаючы з 1772 г. шляхце належала прадставіць у губернскія гарады дакументы аб сваім паходжанні. Даволі проста гэта было зрабіць для магнатаў i буйной шляхты, бо яны мелі свае прыватныя архівы, і вельмі цяжка для прадстаўнікоў дробнай шляхты, якая ў канцы XVIII ст. складала каля 95 % ад агульнай колькасці саслоўя². Значная яе частка не мела не толькі неабходных дакументаў, але i грошай для ix пошукаў у дзяржаўных архівах. Тым больш што пасля падзелаў Рэчы Паспалітай частка дакументаў засталася на тэрыторыях, якія адышлі да Прусіі або Аўстрыйскай імперыі.

3 1772 г. шляхта, якая мела дакументы, пацвярджала свае паходжанне ў земскіх судах, а з 1785 г. - у губернскіх вывадовых камісіях. Асобы, якія пацвердзілі свае паходжанне, уносіліся ў дваранскія радавыя кнігі. Напрыклад, у 1775 г. 463 чалавекі з Полаччыны пацвердзілі свае шляхецтва i па ра-шэнню беларускага генерал-губернатара З.Чарнышова былі выключаны са спісу асоб, якія плацілі падаткі. Больш цяжкай гэта справа аказалася для дубровенскай шляхты, хоць яна i мела неабходныя дакументы, датаваныя 1508 i 1650 гг., аднак з прычыны змен уладальнікаў Дубровенскага графства справа зацягнулася амаль на 20 гадоў. Паводле ўрадавых звестак 1795 г., 1096 асоб мужчынскага полу з беларускіх губерняў чакалі пацвярджэння Герольдыі i выключэння ix з падатковай рэвізіі³.

Царскі ўрад, абвясціўшы дваранства "першынствуючым" расійскім саслоўем, юрыдычна замацаваў яго пануючыя пазіцыі ў сістэме абсалютысцкай дзяржавы. Сацыяльны, юрыдычны i палітычкы статус дваранскага саслоўя Расійскай імперыі ўпершыню ў найбольш поўным выглядзе быў зафіксаваны Кацярынай II у "Даравальнай грамаце дваранству" (1785). Усе пазнейшыя заканадаўчыя акты па гэтым пытанні ўносілі толькі некаторыя папраўкі i дапаўненні, у залежнасці ад патрабаванняў часу. Асновай палітычнай i эканамічнай магутнасці дваранства з'яўлялася валоданне не толькі зямлёй, але i прыгоннымі, на што не мелі правоў іншыя саслоўі. Дваранства было вызвалена ад усялякіх падаткаў, цялесных пакаранняў, магло быць асуджана толькі роўнымі сабе. Пры Кацярыне II амаль усе саслоўі атрымалі свае ўстановы. Аднак кал i дзейнасць гарадскіх устаноў абмяжоўвалася горадам, a сельскіх - воласцю, то дваранскіх - паветамі i губернямі.

____________

¹ Анішчанка Я.К. Прававы статус беларускіх земллў у палітыцы адміністрацыі Кацярыны II // Весці Акадэміі навук Беларусі. Сер. гуманітар. навук. 1994. № 2. С.68.

² Тумилович Т.Н. Дворянство Белоруссии в конце XVIII - первой половине XIX в.: Автореф. дис.... канд. ист. наук. Мн., 1995. С.5.

³ Rychlikowa I. Carat wobiec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772-1831 // Kwartalnik historyczny. T. XCVIII. № 3.1991. S.64, C6, 69, 70.

56

Ba ўсіх новаўтвораных губернях i паветах дваранству было дазволена кожныя тры-чатыры гады збіраць сходы (сеймікі)¹. У ix функцыі ўваходзіла выбранне губернскіх i павятовых прадвадзіцеляў дваранства (маршалкаў), а таксама прадстаўнікоў у саслоўныя суды i ўстановы, раскладка земскіх павіннасцей, вырашэнне гаспадарчых i грамадскіх спраў мясцовага жыцця.

Па прадстаўленню генерал-губернатара З.Чарнышова Сенат дапусціў у 1773 г. да выбараў у дваранскія сходы асоб, якія валодалі не менш чым 10 рэвізскімі душамі. Права голасу i выбрання на пасаду атрымалі ўладальнікі 20 i больш сялян. 3 цягам часу парадак выбараў мяняўся. У 1805 г. права голасу атрымалі дваране, якія дасягнулі 18-гадовага ўзросту, валодалі ў губернях нерухомымі маёнткамі не менш за восем дамоў i атрымлівалі 150 руб. даходу ў год. 3 1817 г. у Гродзенскай губерні тэрмінам на тры гады дазволілі ўдзельнічаць у выбарах дваранам, якія страцілі свае дакументы ў час вайны 1812 г. i не былі да гэтага часу запісаны ў дваранскія кнігі².

Галоўную ролю сярод абраных асоб адыгрывалі дваранскія маршалкі. На пасадах ix зацвярджаў імператар з ліку двух выбраных кандыдатаў. Асноўным ix абавязкам было загадванне справамі дваранскай карпарацыі. Пасады маршалкаў не аплачваліся, таму на ix звычайна выбіралі заможных памешчыкаў. У Гродзенскай губерні i паветах, напрыклад, маршалкамі ў розны час былі князь К.Друцкі-Любецкі, граф К.Грабоўскі, князь К.Свята-полк-Чацвярцінскі, граф В.Пуслоўскі i інш³.

Для прадстаўнікоў жа дробнай шляхты выбранне ў нізавыя выканаўчыя органы, суды i паліцыю з'яўлялася магчымасцю паправіць сваё матэрыяльнае становішча, таму яны імкнуліся заняць там адпаведныя пасады. Так, па выбарах 1785 г. у Полацкім, Віцебскім, Дрысенскім, Суражскім i Гарадоцкім паветах з 20 засядацеляў павятовых i ніжніх земскіх судоў 11 чалавек мелі ў сярэднім да 30 душ прыгонных⁴.

Асобна паўстала пытанне аб правах татарскай шляхты. 3 прычыны не зусім акрэсленага становішча татараў у Рэчы Паспалітай мясцовае дваран­ства не жадала дапускаць ix да выбараў. Але ўсё ж літоўскі ваенны губернатар Л.Бенігсен палічыў, што татары, "если они суть дворяне и владеют соб­ственными имениями", павінны прыняць удзел у выбарах⁵.

У выніку рэвізіі 1811 г. выявілася, што да шляхецкага саслоўя прыпісалася каля 200 тыс. чалавек, сярод якіх былі мяшчане, дваравыя, невядомых саслоўяў людзі з беларуска-літоўскіх губерняў. Ім удалося прыпісацца да дваранства толькі таму, што яны былі католікамі і уніятамі і размаўлялі па-польску. 3 іншага боку, у гэтых жа губернях заставаліся людзі, якія пацвердзілі дваранскае паходжанне, але працягвалі плаціць падаткі ў казну.Таму пры правядзенні новай рэвізіі, згодна з указам Сената ад 20 студзе-ня 1816 г., павінны былі пакідаць у дваранстве толькі тых, хто быў запісаны да саслоўя ў 1795 г., a астатнім неабходна было пацвярджаць сваё паходжан­не дакументамі.

____________

¹ Instrukcja o sejmikach i urzędowaniu z wyborów. Wilno, 1839.

²Никотин И А. Столетний период (1772-1872) русского законодательства в воссоединенных от Польши губерниях и законодательство о евреях (1649 - 1876). Т.2. С.354-356.

³ Ateneum Wilienski. Wilno, 1924. Cz. II. S.424-428.

⁴Анішчанка Я. Дваранскія выбары ў Полацкім намесніцтве 1789 г. // Весці Акадэміі навук Беларусі. Серыя грамад. навук. № 3-4. 1992. С.55.

⁵ Байрашаускайте Т. Литовские татары в дворянских собраниях XIX в. // Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы i Польшчы i яе ўзаемадзеянне з беларускай i іншымі культурамі. Мн., 1996. C.135.

57

Новы указ ад 23 жніўня 1817г. зноў нагадаў губернскім уладам пра неабходнасць хутчэйшага разбору чыншавай шляхты. Дробная шляхта, асабліва чыншавая, якая магла мець зямлю, але без прыгонных, або знаходзіцца на службовых i чыншавых землях, трапляла ў спісы падатковага насельніцтва і павінна была плаціць падаткі. Губернскае кіраўніцтва імкнулася паскорыць выкананне гэтага ўказа. Аднак у 1823 г. віцебскі, магілёўскі i смаленскі генерал-губернатар князь М.Хаванскі вымушаны быў адзначыць, што гу-бернскія i павятовыя маршалкі дакладна не ведаюць колькасці шляхты. На яго думку, на працягу 1816-1819 гг. у некаторых паветах праверку пра-ходзіла толькі чыншавая шляхта, частка астатніх спрабавала зрабіць гэта, але не закончыла, a іншыя наогул не прадстаўлялі дакументаў¹.

Такім чынам, у канцы XVIII - першай чвэрці XIX ст. царскі ўрад імкнуўся уніфікаваць беларускія землі на ўзор расійскіх - як па адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле, так i ў губернска-павятовым кіраванні, i ў адносінах да вышэйшага саслоўя - шляхты. Гэта ўдалося зрабіць часткова i толькі ў адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле, які стаў такім жа, як i ва ўсёй імперыі. Недахоп расійскіх чыноўнікаў, якіх улады вымушаны былі замяняць мясцовымі, прыводзіў датаго, што гэтыя чыноўнікі, як i іншыя прадстаўнікі шляхецкага саслоўя беларуска-літоўскіх губерняў, не імкнуліся выконваць загады расійскіх улад, удзельнічалі ў тэты час у розных тайных таварыствах, былі на баку Напа-леона ў час вайны 1812 г.

Насельніцтва

Пасля ўключэння беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі падворная (падымная) сістэма падаткаабкладання, што існавала ў Рэчы Паспалітай, была заменена на падушную. Яна дзейнічала ў імперыі з 1722 г. i ахоплівала асоб мужчынскага полу падатных саслоўяў. 3 мэтай уліку падатнага насельніцтва ў Беларусі былі распаўсюджаны перапісы (рэвізіі), якія фактычна насілі фіскальны характар. 3 1719 па 1858 г. у Расіі было праведзе-на 10 рэвізій. Беларусь ахапілі шэсць апошніх: 5-я (1796), 6-я (1811), 7-я (1815), 8-я (1833), 9-я (1851), 10-я (1858).

Рэвізіі ўлічвалі не ўсе катэгорыі жыхароў. У імянныя спісы (рэвізскія казкі) заносіліся толькі тыя саслоўі i групы насельніцтва, якія павінны былі плаціць падаткі, - сяляне, мяшчане, купцы i інш. Збор статыстычнай інфармацыі аб прывілеяваных саслоўях i трупах (дваранах, духавенству, дзяржаўных служачых) ажыццяўляўся нерэвізскім шляхам - праз губернскія канцылярыі, духоўныя ўстановы, ваеннае ведамства i звычайна прымяркоўваўся да тэрміну правядзення рэвізій.

Нягледзячы на шэраг недахопаў (утойванне памешчыкамі часткі рэвізскіх душ, ухіленні ад рэвізіі сярод мяшчан, пропускі ў імянных спісах з-за няўважлівасці перапісчыкаў i т.д.), рэвізіі канца XVIII - першай паловы XIX ст. з'яўляюцца адзінай найбольш поўнай дэмаграфічнай крыніцай. Да-датковымі крыніцамі служаць матэрыялы царкоўнага (метрычныя кнігі i спісы прыхаджан, або кліравыя ведамасці) i адміністрацыйна-паліцэйскага ўліку насельніцтва, (апошні, аднак, да канца 50-х гг. XIX ст. ахопліваў толькі гарадскіх жыхароў).

________________

¹ Rychlikowa I. Carat wobiec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach. 1772-1831. S. 77,78.

58

Дынаміка колькасці насельніцтва. На момант заканчэння 5-й рэвізіі на тэрыторыі Беларусі (прыкладна ў сучасных яе межах) пражывала 2636 тыс. чалавек. Дынаміка колькасці насельніцтва краю на працягу першай паловы XIX ст. паказана ў табл. 1.

Табліца 1. Дынамікаколькасці наеельміцтва Беларусі

Год	Усе насельніцтва,тыс.	Сельскае	Гарадское
		колькасць	%	колькасць	%
	2636,0	2543,5	96,5	9,5	3,5
	2981,0	2859,0	95,9	122,0	4,1
	2909,0	2814,0	96,7	95,0	3,3
	2826,0	2674,3	94,6	151,7	5,4
	3479,0	3235,4	93,0	243,6	7,0
	3398,0	3113,0	91,6	285,0	8,4

* Лютый А.М. Социально-экономическое развитие Белоруссии во второй половине

XVIII - первой половине XIX в. (К проблеме генезиса капитализма): Дис.... д-ра ист. наук. Мн., 1990. С. 272; Переписи населения России. Итоговые материалы подворных переписей и ревизий населения России (1648-1858). М., 1972. Вып. IV—XII.

 

Як вынікае з табл. 1, за 60 гадоў насельніцтва Беларусі павялічылася нязначна; з 2636 тыс. да 3398 тыс. чалавек, або на 28,9 %. Павелічэнне колькасці жыхароў краю адбывалася цалкам за кошт натуральнага прыросту. Міграцыі з.іншых рэгіёнаў імперыі перакрываліся большай колькасцю выбыўшых. Лік апошніх заўсёды пераважаў. Так з 1815 па 1842 г. з пяці заходніх губерняў выехала 7770, а прыехала 3470 рэвізскіх душ¹.

Франка-расійская вайна 1812 г. вызвала ў Беларусі зацяжны дэмаграфічны крызіс У 1815 г. у параўнанні з перадваенным годам агульная коль­касць насельніцтва паменшылася на 72 тыс. чалавек, у тым ліку сельскага на 45 тыс., гарадскога - на 27 тыс. Стагнацыя народней гаспадаркі, якая доўга не магла аправіцца ад наступстваў вайны, працягвалася і ў 20-я гг. XIX ст., асабліва ва ўсходняй частцы краю. Усяго з 1815 па 1833 г. на-сельніцтваскарацілася на 83 тыс. чалавек (2,8 %), у тым ліку сельскае - на 5 %.

Пасля адноснай стабілізацыі эканомікі ў 30-40-я гг. XIX ст. адбываецца i рост насельніцтва. 3 1833 па 1851 г. яно вырасла на 23,1 %, у тым ліку сель­скае - на 21, гарадское - на 60,6 %. 50-я гг. характарызаваліся новай хваляй скарачэння як сельскага, так i ўсяго насельніцтва.

Даныя табл. 1 таксама сведчаць, што тэмпы росту гарадскога i сельскага насельніцтва кардынальна адрозніваліся. Калі з 1796 па 1858 г. сельскае на-сельніцтва павялічылася ўсяго на 22,4 %, то гарадское - у 3,1 раза (з 92,5 да 285 тыс.). Рост колькасці жыхароў вёскі забяспечваўся выключна ix нату­ральным прыростам. Унутраная міграцыя з гарадоў у сельскую мясцовасць фактычна адсутнічала.

У адрозненне ад сельскага колькасць гарадскога насельніцтва па-вялічвалася псраважна за кошт міграцый туды розных саслоўных катэго-рый мясцовага сельскага жыхарства: вольных людзей, панцырных баяр, ад-надворцаў, шляхты, дзяржаўных сялян. Усе яны ў адпаведнасці з шэрагам указаў урада маглі запісвацца ў купцы i мяшчане.

___________

¹ РДГА, ф.571, воп.9, спр.18, арк. 199-203; спр.24, арк. 305-309.

59

Важнай крыніцай папаўнення гарадскіх саслоўных груп было яўрэйскае насельніцтва. У канцы XVIII ст. яго ўдзельная вагаў гарадах не перавышала 30-35 %¹. На падставе шэрагу ўказаў яўрэі высяляліся з сельскай мясцозасці. Так, указ Сената ад 19 кастрычніка 1807 г. устанавіў трохгадовы тэрмін высялення, але працэс зацягнуўся на гады. Сенацкі указ ад 11 кра­савіка 1822 г. забараняў яўрэям пражываць у вёсках з 1825 г. Толькі к пачатку 40-х гг. яўрэйскае насельніцтва Беларусі ў асноўным было гвалтоўна пе-раселена ў гарады i мястэчкі, чым тлумачыцца значны рост колькасці гараджан паміж 1833 i 1842 гг.

На рост ліку гараджан паўплывала таксама значнае павелічэнне адміністрацыйнага апарату. 3 канца XVIII ст. да пачатку 60-х гг. XIX ст. колькасць чыноўнікаў павялічылася ў 7 разоў (з 1,9 да 13,5 тыс.), а ix удзель­ная вага сярод гараджан - з 1,5 да 5,2 %. За адзначаны перыяд з 2,8 да 8,4 % павялічылася ў гарадах i ўдзельная вага вайскоўцаў, а ix колькасць вырасла у 7,8 раза (з 2,8 да 21,8 тыс.).

Сярод 42 беларускіх гарадоў у канцы XVIII ст. да буйных (звыш 10 тыс. жыхароў) адносіўся толькі Віцебск, асноўная ж маса гараджан пражывала ў дробных гарадах з насельніцтвам да 2 тыс. чалавек. У канцы 50-х гг. XIX ст. буйных гарадоў налічвалася ўжо 9, дзе пражывала 45,3 % гараджан. Вырасла колькасць сярэдніх гарадоў з насельніцтвам звыш 5 тыс. чалавек (19,5 % га­раджан).

У цэлым для дэмаграфічнай сітуацыі першай паловы XIX ст. характэр­ным было зніжэнне ўдзельнай вагі сельскіх жыхароў (з 96,5 да 91,6 %), павелічэнне долі гараджан (з 3,5 да 8,4 %) i апераджальныя тэмпы росту апошніх, што сведчыла аб хуткіх урбанізацыйных працэсах у Беларусі. У параўнанні з сярэднімі паказчыкамі па Еўрапейскай Расіі, дзе колькасць гарадскога насельніцтва з 1825 па 1858 г. вырасла на 62 %, беларускія гарады павялічылі колькасць свайго насельніцтва на 90 %². У пэўнай ступені такі рост быў абумоўлены нізкімі зыходнымі данымі колькасці жыхароў бела-рускіх гарадоў у канцы XVIII ст.

Саслоўная структура. Расійскае феадальнае грамадства афіцыйна па-дзялалася на чатыры саслоўі: дваране, духавенства, гарадскія i сельскія абывацелі, аднак фактычна яно мела больш складаную структуру. Унутры кожнага саслоўя былі асобныя групы, якія адрозніваліся прававым становішчам і адносінамі да маёмасці. Акрамя таго, мелася мноства нешматлікіх асобных саслоўных груп i катэгорый насельніцтва.

Найбольш шматлікім саслоўем было сялянства. Па юрыдычнаму стану у Беларусі вылучаліся тры вялікія групы сялян - прыватнаўласніцкія, дзяр-каўныя (казённыя) i вольныя. Абсалютную большасць складалі прыватнаўласніцкія. Да ix адносіліся памешчыцкія (панскія), царкоўныя i тыя, што належалі асобным мяшчанам i розным ведамствам (гарадам, дабрачынным арганізацыям, Вольнаму эканамічнаму таварыству i т.д.). У канцы XVIII ст., паводле даных 5-й рэвізіі, прыватным уладальнікам належала 94,5 % усяго сялянства, з ix абсалютная большасць (87,0 %) знаходзілася пад уладай памешчыкаў (табл. 2).

___________

¹ Анішчанка Я.К. Яўрэі ўсходняй Беларусі ў канцы XVIII ст. паводле ўрадавага ўліку // Весці Акадэміі навук Беларусі. Сер. гуманітар. навук. 1993. №4. С.66-67.

²Лютый А.М. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце XVIII -первой половине XIX века. С.37-38, 43, 52, 60.

60

Табліца 2. Колькасць i ўдзельная вага асноўных катэгорый сяляя Беларусі, тыс.*

Разрады сялян	5-я рэвізія (1796-1808)	7-я рэвізія (1815-1825)	8-я рэвізія (1833-1851)
	колькасць	%	колькасць	%	колькасць	%
Памешчыцкія		87,0		80,9		75,7
Дзяржаўныя	167,0	7,5	244,8	11,8	542,0	20,6
Царкоўныя i манастырскія	77,3	3,5	112,6	5,4	10,2	0,4
Вольныя	45,9	2,0	18,3	0,9	64,2	2,5
Іншыя	-	-	20,4	1,0	21,7	0,8
Усяго	2240,2		2079,1		2627,1

* Гісторыя сялянства Беларусі: У 3 т. Мн., 1997. Т. 1. С.276; Сосна У.А. Фарміраванне сас-лоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст. Мн., 2000. С.31. Для атрымання агульнай колькасці кожнай катэгорыі сялян прыведзеныя А.Г. Ка-ралёвай i У. А. Сосна даныя па рэвізскіх (мужчынскіх) душах падвоены i акруглены да тысяч.

 

Гэта быў час масавай раздачы царызмам дзяржаўных зямель Беларусі расійскім вяльможам, чыноўнікам і ваеннымчынам. Палітыка Кацярыны II i Паўла I была накіравана на пашырэнне памешчыцкага землеўладання. Усяго з 1772 па 1801 г. у прыватнае ўладанне было падаравана 208 720 рэвізскіх душ, з ix 140 тыс. - ва Усходняй Беларусі¹. Пры Аляксандры I палітыка масавых раздач казённых зямель, населеных сялянамі, у прыват­нае спадчыннае ўладанне была прыпынена, хаця асобныя факты мелі месца на працягу ўсяго дарэформеннага часу.

На працягу першай паловы XIX ст. удзельная вага панскіх сялян няўхільна зніжалася: з 87,0 % у 1796 г. да 75,7 % у 1851 г. (на 11,3 %). Дынаміка ix абсалютнай колькасці мела хвалепадобны характар. Два значныя спады адбыліся ў першай чвэрці і ў 50-я гг. XIX ст. За апошняе дзесяцігоддзе існавання прыгону колькасць памешчыцкіх сялян зменшылася на 6,0 % - з 1989,5 тыс. у 1851 г. да 1869,7 тыс. чалавек у 1858 г². Зніжэнне абсалютнай колькасці і ўдзельнай вагі прыгоннай часткі насельніцтва было выклікана значнымі рэкруцкімі наборамі, міжсаслоўнымі пераходамі, канфіскацыямі памешчыцкіх маёнткаў, нізкім натуральным прыростам. Апошні фактар быў непасрэдна звязаны з панскім усеўладдзем у сваіх маёнтках якія, непамерна павышаючы колькасць павіннасцей, даводзілі сваіх сялян да галечы. У такіх неспрыяльных сацыяльна-эканамічных умовах, калі смяротнасць часта перавышала ўзровень нараджальнасці, узнаўленне насельніцтва пры­гоннай беларускай вёскі ішло вельмі марудна. Дэмаграфічныя працэсы ў асяроддзі гэтай самай шматлікай часткі грамадства вызначалі тэндэнцыі развіцця i ўсяго насельніцтва.

Значная частка зямель у Беларусі, населеных сялянамі, належала царк-ве, перш за ўсё каталіцкай. У пачатку 90-х гг. XVIII ст. у ВКЛ каталіцкаму i

_______________

¹ Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в. С.23-24.

² Падлічана па: Тройницкий А. Крепостное население России по X народной переписи. С.28-29,30,32.

61

уніяцкаму духавенству належала каля 10 % сялян¹. Паводле даных 7-й рэвізіі, колькасць царкоўных сялян склада 112,6 тыс. чалавек, або 5,4 % сялянскага саслоўя². Пасля ліквідацыі ў 30-я гг. шэрагу каталіцкіх манастыроў і перадачы духоўных уладанняў у арэнду памешчыкам, а таксама секулярызацыі царкоўных уладанняў у 40-я гг. колькасць духоўных сялян рэзка скарацілася: у сярэдзіне XIX ст. - да 10,2 тыс. (0,4 %). Паводле даных 10-й рэвізіі, у 1858 г. налічвалася толькі 3987 рэвізскіх душ, падуладных цэрквам i манастырам.

Пасля памешчыцкіх другое па колькасці месца займалі дзяржаўныя сяляне. Яны належалі казне, плацілі аброк, былі асабіста вольнымі, мелі права мяняць сваю саслоўную прыналежнасць i месца жыхарства. Склад гэтай трупы сельскага насельніцтва быў вельмі стракатым i неаднародным. Усяго налічвалася болып за два дзесяткі найменняў сялян, падуладных казне. Найбольш шматлікімі былі старосцінскія, паезуіцкія, паманастырскія, вольныя хлебаробы, канфіскаваныя i інш. Указ Сената ад 15 мая 1840 г. ска-саваў разнародныя найменні сялян, якія належалі Міністэрству дзяржаўных маёмасцей, і надаў ім агульную назву - дзяржаўныя сяляне³.

У 1796 г. у Беларусі налічвалася прыкладна 167 тыс. дзяржаўных сялян, што складала 7,5 % ад усіх сялян (гл. табл.2). На працягу першай паловы XIX ст. ix колькасць i ўдзельная вага няўхільна павялічваліся, асабліва ў 30-40-я гг., калі адбылося падваенне абодвух паказчыкаў. Да пачатку 50-хгг. XIX ст. дзяржаўныя сяляне ўжо складалі 20,6 % сялянскага саслоўя, а ix коль­лькасць павялічылася ў 3,2 раза i склада 542 тыс. чалавек. Гэта стала вышкам урадавай палітыкі ў 40-50-я гг., накіраванай на папаўненне дзяржаўнай вёскі шляхам пераводаў у казну канфіскаваных па розных прычынах ці шляхам куплі панскіх маёнткаў і секулярызацыі царкоўных уладанняў, далучэння да дзяржаўных сялян аднадворцаў, якія жылі на казённых землях, а таксама вольных людзей.

Вольныя людзі засталіся з часоў Рэчы Паспалітай, дзе яны складалі 10 % насельніцтва. Гэта былі незапрыгоненыя сяляне, якія не належалі ні памеш­чыкам, ні царкве, ні дзяржаве, ні іншым уласнікам і мелі права свабоднага перамяшчэння. Па сацыяльнаму i нацыянальнаму саставу вольныя людзі складалі самую неаднародную катэгорыю сельскіх жыхароў. Да ix адносіліся зямяне, баяры, частка слуг панцырных, збеглыя з Раей стараабрадцы, ахрышчаныя яўрэі, іншаземцы, татары, шляхціцы, якія пражывалі на ўласніцкай зямлі, адпушчаныя на волю сяляне i інш.

Царскі ўрад спачатку вырашыў пакінуць за імі ўсе правы. Указам ад 13 кастрычніка 1783 г. вольным людзям дазвалялася па ix жаданні выбіраць месца жыхарства i род заняткаў, запісвацца ў купцы i мяшчане, паступаць на дзяржаўную службу. Згодна з новымі правіламі, устаноўленымі царскім урадам ад 14 жніўня 1840 г., вольныя людзі, якія пастаянна жылі ў гарадах, прыпісваліся да гарадской грамады, а паселеныя на казённых землях – да лзяржауных сялян з ураўнаваннем у правах i ўплатай тых жа падаткаў, што i

_____________

¹Bardach J., Lesnodorski В., Pietrzak M. Historia państwa i prawa polskiego. Warszawa, 1985. S.264.

²Cocнa У.А. Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы ХVШ -першай палове XIX ст. С.31.

³ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 15. №13471.

⁴ Улащик М.М. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии. М., 1965. С.57; Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине

ХІX в. С.73; Сосна У.А. Фарміраванне саслоўна-групавога складу еялянства Беларусі ў канцы [II - першай палове XIX ст. С.20-34, 76,109-112.

⁵ ПСЗ. Собр. 1-е. Т. 21. №15853.

62

апошнія¹. Да Міністэрства дзяржаўных маёмасцей, паводле закона ад 23 мая 1847 г., былі аднесены i вольныя, якія мелі ўласныя землі, а для паселеных на панскіх землях уводзіліся абавязковыя дагаворы з уладальнікамі, дзе агаворваўся тэрмін пражывання ў дадзеным маёнтку. Тым самым без дазволу памешчыка нельга было змяніць месца жыхарства.

Колькасць вольных людзей увесь час вагалася. 3 аднаго боку, яны былі вялікім рэзервам для папаўнення іншых саслоўяў i груп, перш за ўсё казённых сялян i мяшчан. 3 другога боку, паводле указа ад 1 жніўня 1857 г., вольныя людзі папаўнялі свае шэрагі за кошт аднадворцаў, што жылі на памешчыцкай зямлі, якіх, паводле перапісу 1842-1843 гг., у пяці заходніх губернях налічвалася 9321 душа мужчынскага полу, i гэта колькасць увесь час узрастала з-за пераводаў у аднадворцы беззямельнай шляхты.

Прывілеяваным саслоўем было дваранства. Яго ўнутраная структура вызначалася значнай дыферэнцыяцыяй. У апошнія гады існавання Рэчы Паспалітай доля шляхты складала каля 10-12% усяго насельніцтва³. У канцы XVIII - пачатку XIX ст. толькі 5-6 % буйных i сярэдніх дваран валодалі зямлёй i прыгоннымі, абсалютная ж большасць саслоўя (95 %)уяўляла са­бой дробную беззямельную шляхту⁴, якая арандавала зямлю ў буйных землеўладальнікаў і апрацоўвала яе сваімі рукамі. Пэўная частка беззямельнай шляхты наймалася на службу да магнатаў, перабіралася ў гарады.

Паводле няпоўных даных, у 1796 г. колькасць дваранства складала 137,5 тыс. чалавек, або 5,2 % ад усяго насельніцтва Беларусі (табл. 3). Да 1816 г., па меры ўдасканалення ўліку непадатных саслоўяў, колькасць зафіксаваных у гістарычных дакументах дваран дасягнула 196,7 тыс. чалавек пры ўдзельнай вазе 6,7 %.

Табліца 3. Дынаміка і ўдзельная вага дваранства Беларусі*

Год	Колькасць, тыс. чалавек	%
	137,5	5,2
	196,7	6,7
	173,8	6,2
	186,4	6,6
	196,7	5,8

* Туміловіч Г. Дваранства на Беларусі ў канцы XVI 11 - першай палове XIX ст. // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. №4. С.55.

 

"Разбор шляхты" 30-40-х гг. XIX ст., які заключаўся ў пераводзе пэўнай яе часткі, што дакументальна не магла пацвердзіць свайго дваранскага па-ходжання, у дзве занава створаныя падатныя саслоўныя групы - аднадворцаў i грамадзян заходніх губерняў, быў прычынай скарачэння дваранства з -1816 па 1833 г. на 22,9 тыс. чалавек. Пераводы шляхты ў іншыя саслоўныя

___________

¹ ПСЗ. Собр. 2-е Т. 15. №13811; Т.ХХ. Х»21242.

² Сосна У A. Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы XVIII -першай палове XIX ст. С.89-91, 96-97.

³BardachJ., Lesnodorski В., Pietrzak M. Historia państwa i prawa polskiego. S.264; ГрыцкевічА. Беларуская шляхіа// Спадчына. 1993. №1. С.13.

⁴ Тумилович Г.Н. Дворянство Белоруссии в конце XVIII - первой половине XIX в:. Автореф-дис.... канд. ист. наук. Мн1,1995. С. 16-17.

63

 

групы не былі беспаваротнымі. Урад пакінуў ёй магчымасць вярнуцца ў стан дваранства ў выпадку прадстаўлення адпаведных дакументаў i зацвярджэння Герольдыяй.

У сувязі з гэтым колькасць дваранства па гадах значна адрозніваецца, хаця тэндэнцыя да скарачэння яго ўдзельнай вагі i якаснага стану бясспрэчная. Да канца 50-х гг. XIX ст. удзельная вага дваран Беларусі знізілася з 10-12 % да 5-6 %, але пры гэтым павялічыўся працэнт (з 5-6 да 14) сярэдніх і буйных дваран - землеўладальнікаў¹. У цэлым удзельная вага дваранства краю ў канцы 50-х гг. XIX ст. працягвала заставацца самай высокай у імперыі: у Віленскай губерні - 6,04 %, у Мінскай - 6,03, у Гродзенскай - 4,7, у Магілёўскай - 4,2, у Віцебскай - 3,8, у той жа час у сярэднім па Еўрапейскай Расіі-1,5%².

Другім прывілеяваным саслоўем было духавенства. У апошнія гады існавання Рэчы Паспалітай яно складала прыкладна 1,0 % насельніцтва. Да скасавання уніі ў Беларусі самым шматлікім было уніяцкае духавенства, другое па колькасці месца займала каталіцкае. У канцы 50-х гг. абсалютную большасць ужо складала праваслаўнае духавенства. У 1858 г. у пяці заходніх губернях пражывала 27 717 духоўных асоб і членаў ix сем'яў, з ix 21 721 - у сельскай мясцовасці i 5996 - у гарадах. Па канфесіях духавенства размяркоўвалася наступным чынам: праваслаўнае - 83,3 %, каталіцкае - 11,0, іудзейскае - 5,0, мусульманскае - 0,4, пратэстанцкае - 0,3 %³ За паўстагоддзе ўдзельная вага духавенства ў складзе насельніцтва знізілася да 0,6 %.

Неаднародным па структуры было i саслоўе "гарадскіх абывацеляў". Колькасць мяшчан у канцы XVIII ст. складала 78,9 тыс. чалавек, ці 80 % усіх гараджан. Да 30-х гг. XIX ст. яна амаль падвоілася - 154,6 тыс., да 82,2 % уз-расла ix удзельная вага. У канцы 50-х гг. XIX ст. мяшчан у беларускіх гара­дах налічвалася 196,8 тыс., але ix доля знізілася да 75,2 %, што было выклікана павелічэннем удзельнай вагі іншых груп насельніцтва. У шэрагу гарадоў мяшчане перавышалі 90 %, a ў 13 гарадах (з 42) працэнт дадзенага саслоўя вагаўся ад 80 да 90⁴.

У канцы XVIII ст. у беларускіх гарадах налічвалася да 5,2 тыс. чалавек, якія займаліся гандлем. У ix ліку - мяшчане, рамеснікі, сяляне. Гільдзейскае купецтва не перавышала 200 чалавек (0,2 %). Да 30-х гг. XIX ст. колькасць купцоў трох гільдый у гарадах вырасла да 3,5 тыс. чалавек (1,9 %), а да канца 50-х гг. - да 5,0 тыс. (2,0 %). Асноўную частку з ix складалі купцы трэцяй гільдыі, першай гільдыі набіралася крыху больш за 150 чалавек (2,4 % ад усіх купцоў). У сувязі з павышэннем у 50-я гг. падаткаў на купецкія працэнтныя зборы i выездам купцоў, якія мелі значны капітал, у буйныя гарады Цэнтральнай Раей, колькасць купцоў першай гільдыі ў гэты час некалькі паменшылася.

Паводле даных 9-й рэвізіі, у 1851 г. у пяці заходніх губернях налічвалася 6053 гільдзейскія купцы, з ix 209 - першай, 189 - другой i 5655 - трэцяй гільдыі. Большасць трымальнікаў купецкага капіталу (66,2 %) былі яўрэі, у тым ліку першай гільдыі - 87,6, другой - 75,7, трэцяй - 65,1 %⁵. У 1861 г.

______________

¹ Тумилович Г.Н. Дворянство Белоруссии в конце XVI 11 - первой половине XIX в. С. 17.

² Статистические таблицы Российской империи. Вып. 2. Наличное население империи за 1858 год. С.295-296.

³ Там жа С.268-269.

⁴ Лютый АМ. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце XVIII -первой половине XIX века. С.61, 62.

⁵Кеппен П. Девятая ревизия. Исследования о числе жителей в России в 1851 г. СПб., 1857. С.182-183.

64

 

колькасць купцоў у краі, якія аб'явілі свой капітал, павысілася да 6 988 чалавек¹.

Этнаканфесіянальны склад. У этнаканфесіянальных адносінах насельніцтва Беларусі было стракатым. На тэрыторыі ВКЛ у апошняй трэці XVIII ст. уніяты складалі прыблізна 39,0 % насельніцтва, католікі - 38,0, праваслаўныя - 6,5, стараверы - 4,0, пратэстанты - 1,6 % ²Амаль кожная з пералічаных канфесій уключала прадстаўнікоў розных этнічных груп: беларусаў, палякаў, украінцаў, немцаў, латышоў, рускіх. Што тычыцца іудзеяў i мусульман, то ix цалкам можна атаясамліваць адпаведна з яўрэямі i тата­рамі.

Пасля далучэння да Расійскай імперыі пануючай канфесіяй у краі стала праваслаўе. У 1858- 1859 гг. 58,1 % насельніцтва пяці заходніх губерняў вы­знавала праваслаўную веру, у тым ліку ў Магілёўскай - 71,9, Віцебскай -72,8, Мінскай - 71,9, Віленскай - 21,5 %. Католікі складалі 29,9 % i пражывалі пераважна ў Віленскай губерні, іудзеяў было 9,8, старавераў - 1,6, пратэстантаў - 0,4 i магаметан - 0,1 %³.

Большасць беларусаў у канцы XVIII ст. належала да уніяцкай канфесіі, доля якой сярод вясковага насельніцтва даходзіла да 80 %. Пасля скасавання уніі сітуацыя змянілася. Паводле даных П. Шафарыка, у 1840 г. на тэры-торыі пяці заходніх губерняў пражывала 2726,0 тыс. беларусаў, з ix 87,2 % былі праваслаўнымі i 12,8 % - католікамі⁴. У канцы 50-х гг. XIX ст., паводле няпоўных даных, у пяці заходніх губернях зафіксавана 2790,0 тыс. белару-саў, што складала 69,7 % усяго насельніцтва. 3 ix 2345,9 тыс. (84,1 %) спавядалі праваслаўную веру i 444,1 тыс. (15,9 %) каталіцкую. Па губернях удзельная вага беларусаў была наступнай: Віленская - 46,9 %, Віцебская -59,8, Гродзенская - 57,8, Мінская - 64,6, Магілёўская - 81,7 %⁵.

Другой па колькасці этнічнай супольнасцю ў Беларусі ў дадзены перыяд былі яўрэі. У пяці заходніх губернях у канцы 50-х гг. ix пражывала 463,2 тыс. чалавек. У гэты ж час палякаў налічвалася 442,3, рускіх - 141,6, татар -6,2 тыс. чалавек.

Дэмаграфічйы крызіс. Як вынікае з табл. 1 i 2, у канцы XVIII - першай палове XIX ст. у пэўныя перыяды адбывалася зніжэнне колькасці не толькі сялянскага, але i ўсяго насельніцтва Беларусь. Такая з'ява была характэрна для многіх рэгіёнаў Расійскай імперыі і Еўрапейскай Расіі ў цэлым, але най-больш праявілася ў заходніх губернях.

Большасць дарэвалюцыйных i савецкіх гісторыкаў бачыла прамую залежнасць паміж марудным прыростам, а то i дэпапуляцыяй насельніцтва, з яго нізкім натуральным прыростам у сувязі з высокай удзельнай вагой прыгонных сялян, эксплуатацыя якіх, па меры пераводу памешчыкамі сваіх гаспадарак на капіталістычны лад, ростам паншчыны i аброку, увесь час узмацнялася⁶.

_____________

¹ Рыжкова С.А. Численность гильдейского купечества Беларуси во второй половине XVIII - первой половине XIX века // Айчынная i сусветная гісторыя: сучасныя погляды i метады даследаванняў. Мн., 2000. 4.2. С.122.

²Канфесіі на Беларусі (канец XVIII - ХХст.). С.5.

³Статистические таблицы западно-русского края по исповеданиям. СПб., 1864.

⁴Safarik Р. Slowanski Narodopis. Praha, 1842. S.26.

⁵ Статистические таблицы западно-русского края по исповеданиям.

⁶Бунге Н.Х. Изменения сословного состава населения России в промежутках времени между 7 и 8, 8 и 9 ревизиями // Экономический указатель. 1857. №44. С. 1022-1030; Яцунский В.К. Изменения в размещении населения Европейской России в 1724-1916 гт. // История СССР. 1957. №1. С.206-207, 212; i інш.

65

 

 

Сапраўды з 1838 па 1850 г. у кожнай з чатырох заходніх губерняў нату:ральны прырост быў самым нізкім у Еўрапейскай Расіі - не перавысіў 1 %, а ў Магілёўскай губерні колькасць насельніцтва нават зменшылася на 1 %. У Беларускім рэгіёне быў і адзін з самых высокіх паказчыкаў памешчыцкіх сялян - 50-70 на 100 чалавек насельніцтва. Такое становішча захавалася і ў 50-я гг. Паводле даных 10-й рэвізіі, у заходніх губернях была наибольшая вага прыгоннага насельніцтва, асабліва ў Мінскай і Магілёўскай губернях, адпаведна 60,7 i 64,7 %¹.

Дэмаграфічная сітуацыя значна пагаршалася ў гады неўраджаяў, голаду і эпідэмій. Таму галоўнай прычынай эацяжных дэмаграфічных спадаў у Беларусі як у пасляваенны час, так i ў мірны-я 40-50-я гг., трэба лічыць нізкі натуральны прырост прыгоннага насельніцтва, выкліканы наступствамі вайны 1812 г. i масавымі эпідэміямі 30-50-х гг. Так, з 1833 па 1847 г., паводле разлікаў A. Заблоцкага, на 100 памерлых у Беларусі i Літве прыпадала 124 нованароджаных, у той час як у Цэнтральным земляробчым раёне - 133, у Паўночным - 134, у Паўночна-Усходнім - 137, у ЛевабярэжнайУкраіне - 129, у Правабярэжнай Украіне - 136, у Новарасіі - 164, у Ніжнім Паволжы і Прыўраллі - 149². Паводле даных праваслаўных прыходаў, за 1844-1860 гг. сярэднегадавы натуральны прырост склаў: у Беларусі - 0,7 %, у Сярэднім Паволжы - 1,2, у Прыўраллі - 1,5, у Цэнтральным прамысловым раёне - 0,8, у Левабярэжнай Украіне - 1,0, у Правабярэжнай Украіне - 1,0 %³.

Яшчэ больш яскравыя звесткі даюць царкоўныя матэрыялы па Магілёўскай епархіі з 1804 па 1849 г.: за 46 гадоў на 100 памерлых прыходзілася больш за 190 нованароджаных толькі ў трох выпадках (у 1816, 1824 i 1837 гг.). Сярэдні прырост - ад 150 да 190 – нованароджаных назіраўся за 13 гадоў. Невысокі прырост - да 156 нованароджаных - за 19 гадоў. Акрамя таго, адзначаны 11 гадоў, калі смяротнасць перавышала нараджальнасць: 1807, 1808, 1812, 1813, 1822, 1823, 1831, 1835, 1845, 1846,

1848⁴. Як правіла, усе гэтыя гады адзначаліся як неўраджайныя і галодныя⁵.

На прырост насельніцтва адмоўна ўплывалі эпідэмічныя хваробы. Ад адной толькі халеры ў 1831 г. у пяці заходніх губернях памер 39 551 чалавек, а з 1847 па 1859 г. - 76 864 чалавекі⁶. Высокая эпідэмічная смяротнасць у спалучэнні з узрастаючай эксплуатацыяй сялянства, ростам паншчыны i аброку надавалі ирыгоннаму сялянству характар застойнай дэмаграфічнай групы, якая вымірала, калі не ў папуляцыйным, то ва ўсякім разе ў сацыяль-

______________

¹ Тройницкий А. Крепостное население России. С. 49.

²ЯцунскийВ.К. Изменения в размещении населения Европейской России в 1724-1916 гг. С.205.

³ Архангельский Г.И. Влияние неурожаев на браки, рождаемость и смертность в Европейской России // Сборник сочинений по судебной медицине, судебной

психотерапии, медицинской полиции, общественной гигиене, эпидемиологии, медицинской географии и медицинской статистике. СПб., 1872. Т. 1.

⁴Корсаков С. Законы народонаселения в России // Материалы для статистики Российской империи. СПб., 1841. Отд. 1. С. 274-277, 301, 311; Заблоцкий А.П. Движение народонаселения в России с 1838 по 1847 г. // Сборник статистических сведений о России. СПб., 1851. Кн. 2. С.74-75,78-79; Кайпша Е.И. Движение народонаселения в России с 1848 по 1852 г.//Сборник статистических сведений о России. СПб., 1858, Кн. III. С. 442-443,450-451; Кабузан В.М. Изменения в размещении населения России в XVIII- первой половине XIX в. в материалам ревизий). М., 1971. С. 157.

⁵ Падлічана па: Соловцов И. Историческое и статистическое обозрение неурожаев в России // Сборник статистических сведений о России. СПб., 1858. Кн.ІІІ. С.470-473.

⁶ Архангельский Г.И. Холерные эпидемии в Европейской России в 50-летний период. 1823-1872. СПб., 1874. С.116,145,162,173,181,168,191,193,195,196.

66

на-дэмаграфічным сэнсе¹. Знаходжанне асноўнай масы насельніцтва на мяжы дэпапуляцыі сведчыла аб існаванні татальнага крызісу прыгоннай сістэмы. Адным з вызначальных быў дэмаграфічны крызіс.

Ахова здароўя. На далучаных да Расіі беларускіх землях медыцынская справа стала перабудоўвацца на расійскі лад. У губернях былі арганізаваны прыказы грамадзянскай апекі, якія адкрывалі бальніцы, сіроцкія дамы, шпіталі, лазарэты. У Магілёве i Полацку прыказы з'явіліся ў 1781 г., у Віцебску i Мінску - у 1796 г., у Гродне - у 1805 г., у Вільні - у 1808 г. Згодна указу ад 19 студзеня 1797 г. ствараліся губернскія ўрачэбныя ўправы, на якіх ускладаліся абавязкі прымаць меры супраць эпідэмічных хвароб, сачыць за якасцю прадуктаў харчавання, праводзіць судова-медыцынскую экспертызу, кантраляваць дзейнасць аптэк i асоб малодшага медперсаналу. Указам ад 30 студзеня 1797 г. у губернскіх гарадах уводзіліся пасады старэйшых i малодшых акушэрак, a ў павятовых гарадах - павятовых акушэрак².

Бальніцы адкрываліся спачатку толькі ў губернскіх гарадах. У1799 г. пачала працаваць мінская бальніца на 25 ложкаў. 3 1802 г. у Магілёве дзейнічалі выхаваўчы і спавівальны дамы, з 1804 г. - бальніца ў Віцебску на 12 ложкаў. У 20-х гг. XIX ст. па хадайніцтву ваеннага камандавання для лячэння ваенных чыноў адкрыліся бальніцы ў павятовых гарадах Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губерняў, а пазней - Віленскай i Гродзенскай³. Цывільным асобам месца ў ix не знаходзілася: яны пастаянна былі перапоўнены вайскоўцамі. Таму для лячэння цывільнага насельніцтва гу-бернскія праўленні адкрывалі лячэбніцы, аднак з-за недахопу сродкаў былі адкрыты толькі дзве - у Гродне i Оршы⁴.

Ca стварэннем у 1837 г. Міністэрства дзяржаўных маёмасцей медыцынскія ўстановы сталі з'яўляцца у дзяржаўных маёнтках. Былі сфарміраваны акругі, па дзве-тры на губерню, куды прызначаліся ўрачы i фельчары, будаваліся бальніцы па адной-дзве на губерню. У казённых вёсках уводзіліся пасады валасных фельчараў, пазней яны сталі з'яўляцца і ў панскіх. Указ Сената ад 19 студзеня 1835 г. дазваляў памешчыкам звыш штата за свой кошт трымаць дадатковых лекараў з правам казённай службы. У 30-40-я гг. XIX ст. узнік шэраг бальніц для лячэння сялян: у Слуцкім павеце - у маёнтках Радзівіла і Вітгенштэйна, у Барысаўскім - у маёнтку Храптовіча і інш. У Магілёўскай губерні ў 1844 г. дзейнічалі шэсць бальніц у панскіх i адна ў казённым маёнтку⁵.

Разам з бальніцамі ў гарадах адкрываліся аптэкі. Большасць з ix былі прыватнымі, або так званымі вольнымі, i толькі ў губернскіх гарадах функцыяніравалі аптэкі прыказа грамадзянскай апекі. Усяго да 1861 г. у Беларусі працавала 15 казённых i 70 вольных аптэк. Яны меліся ў кожным горадзе i некаторых буйных мястэчках⁶.

У цэлым за перадрэформенны час у Беларусі былі зроблены толькі першыя крокі на шляху арганізацыі медыцынскай дапамогі насельніцтву. Не

______________

¹ Перковский АЛ. Кризис демографического воспроизводства крепостного крестьянства России в первой половине XIX столетия // Брачпость, рождаемость, смертность в России и в СССР. М., 1977. С.189.

²РДГА, ф.1296, воп.1, кн. 19, арк.268-270, 275.

³РДГА, ф.1281, воп.11, спр. 20, арк.12, 47; ф.1287, воп.Н, спр.1377, арк.6, 9, 17.

⁴Крючок Г.Р. Очерки истории медицины Белоруссии. Мн., 1976. С.85.

⁵Дихтяр СР. Материалы из истории медицинской организации Белоруссии. Очерки по медико-санитарному делу в XIX в. Мн., 1927. С.13; РДГА, ф.1297, воп.244, спр.НО, арк.29.

⁶Крючок Г.Р. Очерки истории медицины Белоруссии. С.87, 88.

67

хапала ні лячэбных устаноў, ні медперсаналу. Тыя лекары, якія меліся, былі. бездапаможнымі перад масавымі эпідэмічнымі хваробамі (халера, тыф, скарлатына, воспа i інш.), смяротнасць ад якіх даходзіла да 50 %. Плата за лякарствы i знаходжанне ў бальніцах далека не ўсім жадаючым дазваляла карыстацца медыцынскай дапамогай. Насельніцтва працягвала лячыцца традыцыйнымі народнымі сродкамі. Некаторыя станоўчыя зрухі ў ахове здароўя народных мае адбыліся ў другой палове XIX ст.

Такім чынам, дэмаграфічнае развіццё Беларусі ў першай палове XIX ст. адбывалася ў складаных сацыяльна-эканамічных i палітычных умовах. За-няпад эканомікі, выкліканы франка-расійскай вайной 1812 г., неўраджаі, голад, эпідэміі, высокая смяротнасць, адсутнасць належнай медыцынскай дапамогі, рост феадальных павіннасцей - прычыны, якія абумовілі вельмі марудныя тэмпы росту насельніцтва, a ў асобныя перыяды i яго скарачэнне. Разам з тым адбываўся працэс нівеліроўкі шматлікіх дробных феадальных груп насельніцтва, зліцця ix з асноўнымі саслоўямі (хаця гэты працэс яшчэ не быў канчаткова завершаны). Вектар унутранай міграцыі цалкам быў накіраваны з вёскі ў горад. Эміграцыя фактычна адсутнічала. Крызіс у дэмаграфічнай сферы сведчыў аб татальным крызісе прыгоннай сістэмы.