Канфесіянальна-нацыянальная палітыка царскага ўрада

Адносіны царскага ўрада да канфесій. У канцы XVIII ст. на землях Вялікага княства Літоўскага, якія адышлі да Расійскай імперыі, пражывала каля 39 % уніятаў, 38 - католікаў, 10 - іудзеяў, 6,5 - праваслаўных, 4 - старавераў, астатнія 2,5 % прыходзіліся на пратэстантаў, мусульман i караімаў¹. На далучаных землях царскі ўрад дазволіў дзейнасць усіх канфесій, але гэта верацярпімасць была адноснай. Замест існуючага тут каталіцтва ён імкнуўся зацвердзіць пануючае ў Расійскай імперыі праваслаўе, хаця на тэрыторыі Віленшчыны i Гродзеншчыны яно практычна адсутнічала, а на Віцебшчыне i Міншчыне было нешматлікім.

Пры гэтым трэба адзначыць, што Кацярына II, Павел I i Аляксандр I, дэкларуючы пануючую ролю праваслаўнай царквы ў імперыі, не звярталі асаблівай увагі на цяжкі матэрыяльны стан i недахопы адукацыі яе духавенства i ва ўнутраных губернях Расіі. Для распаўсюджвання праваслаўя на далу­чаных землях неабходны былі добра адукаваныя праваслаўныя свяшчэннікі і манахі для місіянерскай дзейнасці, якіх не хапала i ў самой імперыі. Праваслаўнымі вернікамі на гэтых землях былі бедная шляхта, мяшчане i прыгонныя сяляне. У 1781 г. беларускі генерал-губернатар 3. Чарнышоў звярнуў увагу Кацярыны II на тое, што ў Беларусі ёсць каля 2 тыс. чалавек правас-лаўнай шляхты, але настолькі бедных, што яны не маглі прымаць удзел у дваранскіх выбарах². Прыхаджане не мелі дастатковых сродкаў на ўтрыманне праваслаўных цэркваў i духавенства, якое знаходзілася ў матэрыяльнай залежнасці ад памешчыкаў-католікаў.

Паколькі уніяцкая царква была падпарадкавана духоўнай уладзе Папы Рымскага, то ўрад спачатку не аддзяляў яе ад каталіцтва ("рымскія католікі абодвух абрадаў"). Вернікамі гэтай канфесіі таксама былі прыгонныя сяля­не, мяшчане i дробная шляхта. Таму, як i праваслаўе, уніяцтва не з'яўлялася, нягледзячы на колькасную перавагу у вершках, уплывовай канфесіяй у

___________

¹Alma mater Vilnensis. London, 1951. S.66.

² Rychlikowa J. Carat wobiec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772-1831 r. S.61.

68

краі. Для праваслаўных іерархаў было відавочным, што павялічыць колькасць вернікаў нешматлікай праваслаўнай царквы можна за кошт уніяцкай. i На працягу 70-х гг. XVIII ст. беларускі (магілёўскі) праваслаўны епіскап Георгій Каніскі неаднаразова паведамляў Кацярыне II аб жаданні некаторых уніяцкіх святароў i прыходаў перайсці ў праваслаўе. У 80-я гг. улады дазволілі праваслаўным свяшчэннікам займаць месцы ва уніяцкіх прыходах. Выкарыстаўшы гэты дазвол, епіскап Георгій на працягу 1781 - 1783 гт. паведаміў у Свяцейшы Сінод аб далучэнні да праваслаўя 95 уніяцкіх цэркваў з амаль 413 тыс. прыхаджан i 130 свяшчэннікамі i царкоўнаслужыцелямі. Звяртае на сябе ўвагу той факт, што ў асноўным далучаліся тыя прыходы, дзе ўладальнікамі сталі рускія (П.Завадоўскі, І.Міхельсон, І.Рымскі-Корсакаў, Р.Пацёмкін i інш.)¹. Вядома, што праваслаўнаму архірэю прасцей было да-мовіцца з памешчыкам-праваслаўным, чым з католікам.

22 красавіка 1794 г. Кацярына II выдала указ аб ліквідацыі ўсялякіх перашкод да вяртання уніятаў у праваслаўную веру. Пры яго выкананні кіраўніцтва намесніцтваў яўна перастаралася. Так, полацкі намеснік М. Лапацін не толькі аддаваў распараджэнні аб наглядзе за выкананнем указа, але збіраў уніяцкіх свяшчэннікаў i імкнуўся ix пераканаць. Акрамя таго, ён прасіў полацкага уніяцкага архіепіскапа I. Лісоўскага, каб той благаславіў сваіх свяшчэннікаў на пераход да праваслаўя, што, вядома, выклікала скаргі з боку апошняга ў Пецярбург. Акрамя таго, пачаліся хваляванні уніяцкага духавенства i вернікаў. Усяго ў 1795 г. у Магілёўскай праваслаўнай епархіі было далучана да праваслаўя 105 уніяцкіх цэркваў з 34 святарамі i каля 120 тыс. прыхаджан. У 1795-1796 гг. у Мінскай епархіі праваслаўнымі сталі 124 уніяцкіх царквы, 39 капліц, 15 свяшчэннікаў i каля 85 тыс. прыхаджан.

Палітыка ўрада была непаслядоўнай. У верасні 1795 г. тым уніяцкім свяшчэннікам, якія засталіся без прыходаў i не пажадалі выехаць за мяжу, была прызначана пажыццёвая пенсія (ад 50 да 100 руб.), што ўспрымалася уніяцкім духавенствам i вернікамі як узнагарода за вернасць уніі².

На некаторы час праваслаўнае духавенства пакінула уніяцкую царкву ў спакоі. Аднак у гэты перыяд урад не ставіў перад сабой мэту поўнага скасавання уніяцкай царквы. Хутчэй за ўсё гэта была рэакцыя з яго боку на палітычныя абставіны. Практычная перадача духоўнай улады над уніяцкай царквой у рукі каталіцкага мітрапаліта С.Богуша-Сестранцэвіча прывяла да таго, што уніяцкае духавенства разгарнула агітацыю за вяртанне сваіх бы­лых прыхаджан. Каталіцкі дэпартамент, старшынёй якога быў каталіцкі мітрапаліт, займаўся i духоўнымі справамі уніятаў, пры адсутнасці ў дэпартаменце членаў гэтай канфесіі. 15 сакавіка 1801 г. старшыня гэтага дэпартамента каталіцкі епіскап Беніслаўскі ўнёс прапанову аб дазволе уніятам пе-раходзіць у каталіцтва. Пачаліся масавыя пераходы з уніяцтва ў каталіцтва. Так, у 1803 г. у Полацкай уніяцкай епархіі перайшло ў каталіцтва каля 100 тыс. (паводле іншых звестак, каля 200 тыс.) уніятаў. У Дзісенскім і Вілейскім паветах Мінскай губерні - каля 20 тыс. i т.д. Акрамя таго, у гэты перыяд (аб чым сведчаць i назвы спраў у архівах) царква называлася не грэка-каталіцкай, а рымска-уніяцкай³.

______________

¹ Горючко П.С. Из истории возсоединення униатов в Белоруссии. Киев, 1902. С.24, 25.

² Там жа. С.40, 42; Рункевич С. История Минской архиепископии (1793-1833 гг.). СПб., 1893.

³НГАБ у Мінску, ф.3367, воп.1, спр.2; Бобровский П.О. Русская греко-униатская церковь в царствование Александра I. СПб., 1890. С.29, 30; Киприанович Г.Я. Исторический очерк православия, католичества и унии в Белоруссии и Литве, Вильно, 1895. С.170; Записки Иосифа митрополита Литовского. СПб., 1883. Т.І. С.55.

69

У рэскрыпце ад 4 ліпеня 1803 г., забараняючы пераходы ў каталіцтва, Аляксандр I указаў беларускаму ваеннаму губернатару І.Міхельсону, што "калі вера пануючая не дазваляе сабе ніякіх прымусовых сродкаў, то... вера цярпімая не павінна ix выкарыстоўваць". Нягледзячы на тое што i ў далейшым урад неаднаразова прымаў указы, якія забаранялі каталіцкаму духавенству далучаць уніятаў (5 мая, 4 i 6 ліпеня, 20 i 27 жніўня 1803 г., 26 ліпеня 1806 г., 25 кастрычніка 1807 г.)¹, яны, відаць, не выконваліся.

26 ліпеня 1806 г. былі зацверджаны прапановы каталіцкага мітрапаліта С.Богуша-Сестранцэвіча і полацкага уніяцкага архіепіскапа І.Лісоўскага. Згодна з імі было вырашана уніятаў, якія перайшлі ў каталіцтва, не лічыць у Магілёўскай каталіцкай епархіі, а вярнуць ix пад уніяцкае кіраўніцтва, i "уніятаў не прымаць у рымскі абрад ні пад якім выглядам". 25 кастрычніка 1807 г. зноў былі пацверджаны ўрадам усе указы, якія захавалі цэласнасць уніяцкай царквы. 8 жніўня 1810 г. быў выдадзены ўказ аб тэрміне даўнасці длятых, хто пакінуў уніяцтва. Сенат вызначаў яго з 1798 г.²

3 канца XVIII ст. i уніяцкая царква даволі актыўна ўмешвалася ў справы праваслаўя, што выклікала скаргі з боку апошняга. Указам ад 28 жніўня 1797 г. уніяцкім свяшчэннікам было забаронена праводзіць агітацыю сярод праваслаўных вернікаў аб пераходзе ix ва уніяцтва. Нягледзячы на гэта, на працягу з 1800 г. да 20-х гг. XIX ст., асабліваў Мінскай праваслаўнай епархіі, разглядаўся шэраг спраў аб спакушэнні праваслаўных да уніі³.

Насельніцтва, з'яўляючыся непісьменным i давяраючы свайму духавенству, наўрад ці магло разабрацца ў гэтых пераходах. Праваслаўная i уніяцкая паствы змешваліся, блыталіся інтарэсы духавенства гэтых канфесій i ўзмацнялася ўзаемная варожасць. Органы дзяржаўнай улады на розных узроўнях атрымлівалі скаргі, вялі следствы, якія расцягваліся на доўгія гады.

Змяненне царкоўнай структуры. У канцы XVIII - пачатку XIX ст. у Расійскай імперыі працягвалася ўмяшанне свецкай улады ў справы царквы з мэтай пераўтварэпня ўсёй царкоўнай структуры ў разнавіднасць дзяржаўнага апарату. Таму i на тэрыторыі беларуска-літоўскіх губерняў царскі ўрад імкнуўся паставіць пад свой кантроль не толькі каталіцызм i уніяцтва, якія знаходзіліся пад духоўным кіраўніцтвам Папы Рымскага, але таксама пратэстанцкія i нехрысціянскія канфесіі, якія наогул у той час нікому не падпарадкоўваліся. Гэта адбывалася шляхам стварэння сеткі прыходаў, набліжэння межаў епархій да межаў губерняў, падпарадкавання духоўным праўленням i кансісторыям. I калі праваслаўныя i стараверы былі падпарадкаваны Свяцейшаму Сіноду, то ўсе астатнія (у канчатковым выніку) - Дэпартаменту духоўных спраў замежных веравызнанняў Міністэрства ўнутраных спраў.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. на далучанай да Расійскай імперыі тэрыторыі Усходняй Беларусі працягвалі сваю дзейнасць, з дазволу ўрада, Полацкае уніяцкае архіепіскапства i Магілёўская (Беларуская) праваслаўная епархія. Паколькі каталіцкія парафіі гэтай тэрыторыі ўваходзілі ў склад Віленскага каталіцкага епіскапства (цэнтр якога заставаўся за межамі імперыі), то для ix была створана ў 1773 г. Беларуская каталіцкая епархія (з цэнтрам у Магілёве), a ў 1782 г. – Магілеўскае

________________

¹Акты, издаваемые Виленскоюархеографическоюкомиссиею. Вильна, 1889.T.XVI.C.15, 16; XCI, XXXI, XXXV, XXXIII.

² Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. T.XVI. С. CXXVII.

³НГАБ у Мінску, ф.136, воп.1, спр.4986, арк.1; фЛ219, воп.1, спр.40, арк.1.

70

архіепіскапства, у склад якого акрамя касцёлаў і кляштараў Беларускай і Кіеўскай губерняў увайшлі i тыя касцёлы, якія бьілі ў межах Расійскай імперыі.

3 далучэннем у 1793 г. новых тэрыторый была заснавана Мінская праваслаўная епархія, a пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г. - Інфлянцкая i Пінская каталіцкія епархіі. У 1798 г. адбыліся новыя тэрытарыяльныя змены каталіцкіх епархій: Магілёўскае архіепіскапства працягвала існаванне, а на тэрыторыі Міншчыны, Віленшчыны i Гродзеншчыны былі створаны новыя Мінская i Віленская епархіі.

Для уніятаў Мінскай i Літоўскай губерняў у 1798 г. было створана Брэсцкае уніяцкае епіскапства. У 1810 г. тэрытарыяльная структура уніяц-кай царквы набыла наступны выгляд: мітрапаліцкая - з цэнтрам у Вільні, архіепіскапская - у Полацку i епіскапская - у Брэсце.

Стан духавенства. Спецыфіка духавенства ў беларуска-літоўскіх губер-нях, у адрозненне ад губерняў Цэнтральнай Расіі, заключалася ў тым, што ўсё каталіцкае, мусульманскае, кальвінісцкае, значная частка уніяцкага i праваслаўнага духавенства належала да дваранскага саслоўя i карысталася яго правамі. Сярод вышэйшага каталіцкага i уніяцкага духавенства былі прадстаўнікі магнатаў i буйной шляхты (І.Масальскі, Ю.Касакоўскі, I.Бул­гак), чые сем'і па традыцыі аддавалі малодшых сыноў царкве, каб не драбіць маёнткі. Іншая частка прыходскага уніяцкага, праваслаўнага i лютэранскага духавенства адносілася да духоўнага саслоўя, якое ў гэты перыяд канчаткова сфарміравалася як прывілеяванае i ў адрозненне ад іншых, дастаткова закрытае. Апошняе найперш тычылася праваслаўных i уніяцкіх святароў, бо свае прыходы яны атрымлівалі ў асноўным па спадчыне ад бацькі да сына або дзякуючы шлюбу з дачкой свяшчэнніка.

Як сам прыход, так i матэрыяльнае становішча духавенства залежала ад кцітараў (або патронаў), якімі былі памешчыкі. Даходы свяшчэннікаў i прычту залежалі ад платы з боку прыхаджан, грашыма або прадуктамі, за адпраўленне шлюбаў, хрышчэнні, пахаванні.

Міжканфесіянальныя адносіны. Адносіны паміж канфесіямі выяўляліся ў распаўсюджванні на тэрыторыі Беларусі змешаных шлюбаў i цесна звязаных з імі пераходаў з аднаго веравызнання ў іншае. Згодна з рашэннямі Вар-шаўскага сейма 1768 г. i трактатам 1775 г. паміж Рэччу Паспалітай і Расійскай імперыяй хрысціянам розных канфесій было дазволена ўступаць у змешаныя шлюбы, дзеці ад якіх павінны былі выхоўвацца: хлопчыкі - у веры бацькі, дзяўчынкі - у веры маці.

Пасля далучэння Усходняй Беларусі да Расійскай імперыі змешаныя шлюбы з каталічкамі або уніяткамі пачалі заключаць i рускія чыноўнікі, што прыязджалі на працу ў новыя губерні. Ix дзеці таксама выхоўваліся па вышэйназванаму прынцыпу. Іерархія праваслаўнай царквы палічыла такое становішча недапушчальным. У 1777 г. па ініцыятыве магілёўскага праваслаўнага епіскапа Георгія (Каніскага) рускім чыноўнікам было абвешчана, што яны могуць уступаць у змешаныя шлюбы толькі згодна з рашэннем Свяцейшага Сінода ад 18 жніўня 1721 г., паводле якога дзеці ад такіх шлюбаў павінны былі выхоўвацца выключна ў праваслаўнай веры. Згодна з но­вым сенацкім указам 1783 г. праваслаўным, якія збіраліся ўступаць у змешаны

71

шлюб, належала абавязкова атрымаць дазвол ад праваслаўнай каясісторыі¹. Гэтыя ўказы зноў былі пацверджаны ў 1805 г.²

На працягу першай паловы XIX ст. царскія ўлады неаднаразова на-гадвалі, што змешаныя шлюбы павінны заключацца ў праваслаўнай царкве, хаця не забаранялася паўтараць ix i ў іншым храме. Дзяцей ад ix нале­жала выхоўваць у праваслаўнай веры. Аднак на месцах гэта часта паруша-лася. Нават адстаўному расійскаму генерал-маёру, уладальніку шклоўскага маёнтка I. Енакіеву давялося ў 1847 г. апраўдвацца перад губернатарам у сувязі з тым, што (як данёс прыходскі праваслаўны свяшчэннік) жонка генерала - каталічка хрысціла дзяцей па рымскака-каліцкаму абраду³.

Самыя вялікія спрэчкі як паміж канфесіямі, так i паміж канфесіямі i царскім урадам адбываліся ў сувязі з пераходамі. За пераход у праваслаўе дзяржава абяцала плаціць грошы (ад 15 да 30 руб. срэбрам) або вызваляць ад крымінальнай адказнасці. Практычна ўсе канфесіі імкнуліся перацягнуць да сябе вернікаў з іншых веравызнанняў, таму мелі месца пераходы не толькі ў праваслаўе, каталіцтва, уніяцтва або пратэстанцтва, але i ў стараверства, а таксама з хрысціянства ў іудаізм, што выклікала асабліва вострую рэакцыю з боку ўрада. Спакушэнне ў нехрысціянскае веравызнанне каралася пазбаўленнем усіх правоў, маёмасці i катаржнымі работамі ў цытадэлях тэрмінам ад 8 да 10 гадоў. Толькі пануючай канфесіі давалася права агітаваць да пераходу⁴.

Нягледзячы на гэта, выпадкі змены хрысціянскай веры на нехрысціянскую працягваліся. У 1818 г., напрыклад, улады выявілі ў мястэчку Лёзна некалькі былых хрысціянак, якія паддаліся спакушэнню з боку яўрэяў i перайшлі ў іудаізм⁵.

Змены веравызнання былі звязаны i з недахопам царкоўных будынкаў. Таму пры неабходнасці (хрышчэнне дзіцяці, пахаванне) вернікі вымушаны былі звяртацца ў суседнія храмы, якія неабавязкова адносіліся да ix канфесіі. Дзеці католікаў, ахрышчаныя ва уніяцкай царкве (што было дазволена Папам Рымскім), траплялі ў яе метрычныя кнігі ўжо як уніяты. Праваслаўныя ў некаторых мясцовасцях Віленскай губерні з-за недахопу праваслаўных храмаў пераходзілі ў стараверства.

Пераходы адбываліся не толькі па ініцыятыве царскага ўрада або вышэйшага духавенства, але i добраахвотна, калі па прыватных абставінах чалавеку неабходна было змяніць веру. Так, на працягу 1844-1852 гг. у дамініканскім кляштары г. Навагрудка, з дазволу міністра ўнутраных спраў, был i ахрышча-ны шэсць татарак-мусульманак, якія збіраліся выйсці замуж за хрысціян⁶.

____________

¹ Климов Н.Ф. Постановление по делам православной церкви и духовенства в царствование императрицы Екатерины II. Вып.1. СПб., 1902. С.80, 81.

² Белоголов И. Акты и документы, относящиеся к устройству и управлению римско-католической церкви в России. Пг., 1915. Т.1, С.288-291.

³НГАБ у Мінску, ф.1297, воп.1, спр.18401, арк.1, 5.

⁴РДГА у С.-Пецярбургу, ф.821, воп.150, спр.801, арк.1, адв., 3 адв., 4-6, 9 адв.

⁵РДГА у С.-Пецярбургу, ф.1282, воп.2, спр.200, арк.1, 3.

⁶Канфесіі на Беларусі (канец XVIII-XX ст.). С.149.

72

Вядомы таксама факт, калі два яўрэі г. Беліцы, якія жадалі карыстацца пра­вамі мяшчан хрысціян, добраахвотна перайшлі ў стараверства¹.

Змешаныя шлюбы, пераходы з аднаго веравызнання ў іншае выклікалі скаргі і ўзаемныя папрокі духавенства розных канфесій. Сярод насельніцтва гэта прыводзіла не толькі да скаргаў, але часам да боек. Напрык-лад, у 1833 г., як пісаў обер-пракурору Свяцейшага Сінода полацкі праваслаўны епіскап Смарагд, калі на кірмаш у мястэчку сабраліся мужыкі, якія перайшлі ў праваслаўе, так i уніяты:"... апошнія пачалі называць першых пярэваратнямі, а першыя называлі сябе рускімі, пачалі біць уніятаў, называючы ix палякамі бязглуздымі"².

Лёгкасць пераходаў, калі жыхары адной вёскі (асабліва ў канцы XVIII -самым пачатку XIX ст.) добраахвотна маглі за кароткі час перайсці ў праваслаўе, вярнуцца зноў ва уніяцтва, а потым перайсці ў каталіцызм, i пры гэтым заставаліся той жа царкоўны будынак i святар, прыводзіла да сцірання адрозненняў паміж асноўнымі канфесіямі ў Беларусі. Гэта было праявай індыферэнтнасці вернікаў у рэлігійным жыцці, абумоўленай ix непісьменнасцю i слабай адукаванасцю святароў.

Нацыянальная палітыка. Імкнучыся ідэалагічна абгрунтаваць далучэнне Беларусі i Літвы, царскі ўрад трактаваў ix як "старажытныя рускія землі, насе­ления рускімі" праваслаўнымі жыхарамі. Кацярына II неаднаразова падкрэслівала, што, далучыўшы Беларусь да Расіі, яна не захапіла ніводнага ка-

_________________

¹ Собрание постановлений по части раскола. СПб., 1875. С.241.

²Шавельский Т. Последнее возсоединение с православной церковью униатов Белорусской епархии (1833-1839 гг.). СПб., 1910. С.12 (прил.).

73

валка польскай зямлі, што "не толькі ў Полацку, але i ва ўсёй Літве ўсе справы ва ўсіх судах у XVII ст. вяліся на рускай мове, што гады адзначаліся ад стварэння (свету. - А.Ф.) па грэцкаму вылічэнню, што цэрквы ix былі звычайна будаваны алтаром наўсход". У іншым месцыянасцвярджала, што "не атрымала ніводнага вяршка польскай зямлі, a ўзяла тое, што самі палякі называюць Чырвонай Русею. Што тычыцца Літвы, дык яна ніколі не была Польшчай"¹. Падобным чынам выказваліся і вышэйшыя царскія чыноўнікі. Граф Безбародзька, напрыклад, даводзіў вярхоўнаму правіцелю Літвы князю М. Рэпніну, што "сяляне ў Літве i ў нас адну мову i звычаі ў суседстве маюць"². Пачынаючы вывучаць тэрыторыю, расійскія даследчыкі ў канцы XVIII -пачатку XIX ст. адзначалі, што ў Беларусі i Літве жылі "палякі i літва, рымска-каталіцкага закона, з якіх малая колькасць грэчаскага веравызнання, іншыяуніяты", расіяне, латышы, татары i яўрэі³. Вызначэнне нацыянальнай прыналежнасці адукаванага чалавека было ў той час звязана з дзяржавай, канфесіяй i тэрыторыяй, дзе нарадзіўся. Рэч Паспалітая інакш называлася "Польшчай", таму жыхароў на ўсёй тэрыторыі гэтай былой дзяржавы нярэдка вызначалі як "палякаў". Насельніцтва былога Вялікага княства Літоўскага лічылася "літоўскім". 3 іншага боку, "літоўцамі" называлі жыхароў "Літвы", даякой адносілі тэрыторыю Міншчыны, Віленшчыны i Гродзеншчыны. Тэрмін "беларусы" ўжывалі да насельніцтва "Беларусі", пад якой разу­мелі толькі Віцебшчыну i Магілёўшчыну.

Шляхта Беларусі i Літвы вызначала сваю нацыянальную прыналежнасць як "польскую". Яна не вылучала сябе з польскай культуры i карысталася польскай мовай. Такая самаідэнтыфікацыя шляхты ўзмацнілася ў час падзелаў Рэчы Паспалітай i далучэння да Расійскай імперыі. Яна старалася адрозніваць сябе ад рускіх чыноўнікаў, вайскоўцаў, новых землеўладальнікаў. У меншай ступені гэта тычылася магнатаў, якія (як i руская арыстакратыя) былі даволі касмапалітычнымі, імкнуліся даеўрапейскай культуры і карысталіся французскай мовай.

3 канца XVI 11 ст. у фармул ярных спісах чыноўнікаў, духавенства была графа: "якой нацыі". Ураджэнцы Беларусі адказвалі - "беларускай", a Літвы - літоўскай". I калі этнічных літоўцаў на Ковеншчыне звалі "жмудзінамі", то на Віленшчыне i Гродзеншчыне - "літоўцамі". Так называлі на гэтай тэрыторыі i беларусаў. Напрыклад, у спісе чыноўнікаў-базыльян Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай епархіі за 1815 г. чатыры чалавекі назваліся "ўраджэнцамі літоўскімі", 14 - аднеслі сябе да "літоўскай нацыі", два - да "польскай", адзін – да "беларускай", адзін - "ураджэнец валынскі" i адзін - "ураджэнец самагіцкі"⁴.

Нацыянальнае самавызначэнне было абцяжарана канфесіянальным аспектам. Парэлігійнаму крытэрыю католікаў i уніятаў называлі "палякамі", а праваслаўных i старавераў - "рускімі". Пры змяненні веравызначэння мяняліся прозвішчаі нацыянальная прыналежнасць чалавека. Асабліва яскрава гэта назіралася пры пераходах з нехрысціянскіх канфесій у хрысціянскія і наадварот. У чэрвені 1820 г., напрыклад, у парафіяльным касцёле мястэчка

__________________

¹ ЦьвікевічА. "Западно-руссизм". Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX - пачатку ХХв. С.Ю.

² Там жа. С 11.

³ Плещеева. Обозрение Российской империи в нынешнем ея новоустроенном состоянии. СПб., 1790. С.95,96; Зябловскій Е. Землеописание Российской империи для всех состояний. СП6., 1810. С.89,115.

⁴ Описание документов архива западно-русских униатских митрополитов. 1701-1839. СПб. 1907.Т.2. С.695.

74

 

Ула прыняў каталіцтва рабін Маісей Шнеерсон, які пры хрышчэнні атры-маў імя Ляон Юлевіч. У сувязі з пераходам у 1818 г. з каталіцтва ў іудаізм Людвіка Кестовіч стала Дворай Абрамавай¹.

Пра нацыянальнае самавызначэнне ў першай палове XIX ст. непісьменнага сялянства гаварыць не даводзіцца. Сяляне часцей за ўсё называлі сябе "тутэйшымі", або "мужыкамі", і даволі скептычна ставіліся да спроб вызначаць ix як рускіх ці беларусаў².

У акрэслены перыяд царскі ўрад яшчэ не праводзіў мэтанакіраванай палітыкі русіфікацыі ў беларуска-літоўскіх губернях. Для ажыццяўлення русіфікацыі патрабавалася значна большая колькасць рускіх чыноўнікаў, настаўнікаў з добрым валоданнем рускай мовай, праваслаўных святароў i манахаў для місіянерскай дзейнасці. Такіх людзей не хапала i ва ўнутраных губер­нях імперыі. Да таго ж у гэты час Расія вяла бясконцыя войны, таму вырашэнне нацыянальных праблем у вызначаны перыяд царскі ўрад пускаў у асноўным на самацёк.

Абмежаванні ўводзіліся толькі ў адносінах да аднаго народа - яўрэяў. У часы Рэчы Паспалітай яўрэі не былі запрыгонены i не атрымалі права сяліцца на зямлі. У выніку гэтага яны прывыклі пастаянна перамяшчацца i займацца часовай дзейнасцю. Гэта з'ява супярэчыла парадкам у Расійскай дзяржаве, дзе ўсе саслоўі рэгістраваліся i пражывалі ў адным канкрэтным месцы. Асноўная частка яўрэйскага насельніцтва жыла ў гарадах i таму запісвалася у лік мяшчан або купцоў. Каб забяспечыць паступленне падаткаў, урад пакінуў кагал у якасці органа абшчыннага яўрэйскага самакіравання.

Царскія ўлады імкнуліся зберагчы інтарэсы свайго карэннага насельніцтва. Калі яўрэйскія купцы пачалі канкурыраваць з маскоўскімі, то Кацярына II указам ад 23 снежня 1791 г. забараніла яўрэям запісвацца ў купецтва ва ўнутраных расійскіх гарадах. Яўрэі атрымалі дазвол жыць толькі у i Беларусі i Наварасійскім краі. 3 гэтага указа пачалося фарміраванне "мяжь. аселасці" яўрэйскага насельніцтва³.

Новы закон - "Палажэнне аб уладкаванні яўрэяў" ад 9 снежня 1804 г. - захоўваў мяжу аселасці, адмяняў падвоены падатак з фабрыкантаў, рамеснікаў i землеўладальнікаў. Выбарчыя пасады ў гарадскім самакіраванні, было дазволена займаць толькі адукаваным яўрэям, якія ведалі рускую, польскую або нямецкую мову. Па гандлёвых справах яўрэі маглі прыяз-джаць ва ўнутраныя губерні, але толькі па асобных пашпартах. "Палажэн­не..." прадугледжвала новую дыскрымінацыйную меру - ссяленне да 1 студзеня 1808 г. яўрэйскага сельскага насельніцтва ў гарады i мястэчкі. Гэта акцыя мела цяжкія наступствы для яўрэяў, паколькі многія з ix гублялі сродкі для існавання (арэнду зямлі, корчмаў i т.д.). Пастаўленыя ў безвыходнае становішча, некаторыя яўрэйскія сем'і з Магілёўскай, Віцебскай губерня; прасілі перасяліць ix у Наварасійскі край для заняткаў земляробства, у многія распрадавалі маёмасць i выязджалі тайна⁴. Але i ў дадзеным выпадк; палітыка ўрада, як вынікае з вышэйсказанага, абмяжоўвала хутчэй саслоўныя, а не нацыянальныя правы.

______________

¹ НГАБ у Мінску, ф.1781, воп.З, спр.51, арк.101; РДГА у С.-Пецярбургу, ф.821, воп.15 спр.801,арк.9адв.

²Богданович А.Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Гродно, 1895. С.5.

³КлиерД. Значение евреев Белоруссии в истории еврейского народа Российской имперга (1772-1855) // Наш радавод. Кн.4 (Частка 3). Гродна, 1992. С.610,611.

⁴Канделъ Ф. Очерки времен и событий. 4.2. С.12,23,24, 27,88,89.

75

На працягу 1772 - 1825 гг. канфесіянальная і нацыянальная палітыка царскага ўрада ў беларуска-літоўскіх губернях не была выразна акрэслена. Канкрэтныя праявы гэтай палітыкі мяняліся ў залежнасці ад патрабаванняў часу або суб'ектыўнага меркавання імператараў. Аднак нязменнай заставалася яе сутнасць: замацаванне Расіі на новадалучаных землях, усталяванне пануючай ролі праваслаўя на гэтай тэрыторыі, падпарадкаванне ўсіх катэгорый мясцовага насельніцтва ўладзе расійскіх імператараў.

Вайна 1812 г. i Беларусь

Галоўнымі прычынамі вайны 1812 г. былі канфлікты паміж Францыяй i Расіяй з-за кантынентальнай блакады Англіі i сутыкненне прэтэнзій Напалеона на сусветнае панаванне з імкненнямі царызму да еўрапейскай геге­моне. 3 прычыны разрыву традыцыйных сувязей з Англіяй знешні гандаль Расіі за 1808 - 1812 гг. скараціўся на 43 %. Блакада разладзіла фінансавую сістэму. Ужо з 1809 г. бюджэтны дэфіцыт узрос у параўнанні з 1801 г. з 12,2 млн да 157,5 млн руб., амаль у 13 разоў¹. Царскі ўрад нават патураў кант-рабанднаму гандлю з Англіяй, а 31 снежня 1810 г. прыняў забароны на тавары, "увазныя па сушы", што ўдарыла галоўным чынам па французскім гандлі. Напалеон расцаніў гэтаяк парушэнне ўмоў Тыльзіцкага дагавора 1807 г.²

Акрамя таго, згодна з гэтым дагаворам, Напалеон стварыў з польскіх зямель, якія належалі Прусіі, Вялікае герцагства Варшаўскае - у якасці свайго плацдарма на выпадак вайны з Расіяй. Ён пагражаў Аляксандру I, што гатовы аднавіць Польшчу ў межах 1772 г. Такія пагрозы абвастрылі расійска-французскія адносіны, тым болыш што i царызм жадаў далучыць да Расіі не толькі Варшаўскае герцагства, але i ўсе землі былой Рэчы Паспалітай.

Аляксандр I выказваў намеры "даць канстытуцыю i асобнае палажэнне Польскаму каралеўству, далучыўшы гэты тытул да кароны Расіі". Імператар лічыў неабходным пачаць выкананне гэтага праекта з правінцый, якія належаць Расіі, "прыняўшы тытул Вялікага герцага Літоўскага"³. Каб аслабіць саюзніцу Напалеона Аўстрыйскую імперыю, Аляксандр I прапанаваў ідэю "ўсталявання славянскага царства" для народаў Балкан. Сутыкнуліся расійска-французскія інтарэсы i на Блізкім Усходзе. Царызм імкнуўся да захо-пу Канстанцінопаля, а Напалеон жадаў зберагчы Турцыю ў процівагу Расіі⁴.

К пачатку 1810 г. адносіны паміж Францыяй i Расіяй абвастрыліся i яны пачалі рыхтавацца да новай вайны. Узрос ваенны бюджэт Францыі, яе вой­ска папоўнілася навабранцамі: 12(24) лютага 1812 г. Напалеон заключыў дагавор з Прусіяй, а 2(14) сакавіка - з Аўстрыяй. Прусія абавязалася даць яму 20 тыс. салдат, Аўстрыя - 30 тыс. Армія Варшаўскага герцагства ўжо ў сакавіку 1811 г. налічвала 60 тыс. чалавек. Супраць Расіі Напалеон, такім чы­нам, здолеў выставіць 647 158 чалавек войска i 1372 гарматы⁵.

Таксама павялічыліся i ваенныя выдаткі Расіі, якія склалі ў 1811 г. 113,7 млн руб. (і гэта толькі на сухапутныя войскі). У жніўні 1810 г. было вырашана пабудаваць ваенныя цытадэлі ў Бабруйску i Дынабургу i ваенны лагер каля Дрысы, а каля Барысава - масты праз Бярэзіну. Расійскае

___________

¹ Злотников М.Ф. Континентальная блокада и Россия. М.; Л., 1966. С.339.

²Троицкий НА. 1812 великий год России. М, 1988. С.ЗО.

³ Беседы и частная переписка между императором Александром I и кн. Адамом Чарторыйским. СПб., 1912. С.107.

⁴ Троицкий Н.А. 1812 великий год России. С.29, 31.

⁵Там жа. С.35, 36, 48.

76

войска на заходняй мяжы імперыі складалася з трох армій i трох асобных карпусоў. Першая Заходняя армія на чале з ваенным міністрам М. Барк­лаем дэ Толі, налічвала 120,2 тыс. чалавек i 580 гармат. Яна дыслацыравалася ў раёне Вільні і прыкрывала пецярбургскі кірунак. Другая Заходняя армія (49,4 тыс. чалавек i 180 гармат) знаходзілася каля Беластока i засланяла маскоўскі напрамак. Яе камандзірам быў генерал ад інфантэрыі князь П. Баграціён. Трэцяя Заходняя армія (44,2 тыс. чалавек i 168 гар­мат) на чале з генералам ад кавалерыі А. Тармасавым знаходзілася каля г.Луцка i закрывала кіеўскі напрамак. Акрамя таго, пад Рыгай знаходзіўся асобны корпус генерал-лейтэнанта I. Эсена (38,1 тыс. чалавек), каля Тарапца - рэзервовы корпус генерал-ад'ютанта Я. Мелера-Закамельскага (27,5 тыс. чалавек) i войскі генерал-лейтэнанта Ф. Эртэля (37,5 тыс. чалавек)¹.

Адступленне расійскіх армій і баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі летам 1812 г. 10 (22) чэрвеня 1812 г. Напалеон прыбыў у Вілкавішкі (Літва), дзе паведаміў сваім салдатам аб пачатку вайны. У ноч на 12(24) чэрвеня пачалася пераправа войскаў праз Неман. Адразу быў заняты г. Коўна. Вечарам аб пачатку вайны даведаўся Аляксандр I, які знаходзіўся ў Вільні. 13 (25) чэрвеня 1812 г. цар падпісаў маніфест аб пачатку вайны з Францыяй i адбыў у Свянцяны. Барклай дэ Толі, удакладніўшы колькасць войскаў праціўніка, праз тры дні пачаў адступленне ў напрамку Свянцян. 16 (28) чэр­веня практычна праз гадзіну пасля адыходу з Вільні апошніх расійскіх войскаў у горад увайшла французская дывізія Бруйера. У той жа дзень сюды прыехаў і Напалеон.

3 Гродзенскай губерні і Беластоцкай вобласці пачалася эвакуацыя казённай маёмасці, архіваў, зброі, ад'язджалі рускія чыноўнікі. 16 (28) чэр­веня Гродна пакінулі казакі генерала М.Платава, якія прыкрывалі 2-ю Заходнюю армію. Яны адступілі праз Шчучын на Ліду. У Гродна ўвайшла польская кавалерыя князя Ю.Панятоўскага, якая ваявала ў складзе напалеонаўскіх войскаў.

17 (29) чэрвеня 2-я армія Баграціёна выступіла з Ваўкавыска праз На-вагрудак у напрамку Мінска з мэтай злучэння з 1-й арміяй. Яна адыходзіла з баямі i сутычкамі каля вёсак Бароны, Закрэўшчына, Гудзевічы, мястэчак Вішнева i Карэлічы. Каля мястэчка Мір 27-28 чэрвеня (9-10 ліпеня) казакі генерала Платава зрабілі засаду, у якую трапілі тры палкі польскай дывізіі Ражнецкага.

Эвакуацыя казённай маёмасці, архіўных спраў, казны з Мінска пачалася запознена - толькі 24 чэрвеня (6 ліпеня). Праваслаўнае духавенства горада начале з архірэем Серафімам, забраўшы царкоўныя каштоўнасці, выехала ў Смаленск. Губернатар П.Добрынскі з чыноўнікамі накіраваўся ў Барысаў, а потым у Рэчыцу. 26 чэрвеня (8 ліпеня) войскі французскага маршала Л. Даву занялі Мінск².

1 (13) ліпеня П. Баграціён у Слуцку даведаўся, што маршал Даву з Мінска накіраваўся ў напрамку Барысава. Гэта перакрывала шлях 2-й арміі на Віцебск, дзе планавалася злучэнне расійскіх армій. Баграціён накіраваў войска праз Нясвіж-Слуцк-Бабруйск на Магілёў. 3(15) ліпеня каля мяс­тэчка Раманава яго казакі ўступілі ў бой з французскай конніцай, у выніку якога былі знішчаны два палкі непрыяцеля.

______________

¹ Троицкий Н.А. 1812 великий год России. С.37, 63.

² Краснянский ВТ. Минский департамент Великого княжества Литовского. СПб., 1902.

77

1-я расійская армія прайшла праз Свянцяны да Дрысенскага лагера, дзе была ўжо 26 чэрвеня (8 ліпеня). Але агляд лагера паказаў, што ён не закрые шлях ні на Пецярбург, ні на Маскву. 3(15 ліпеня) Барклай дэ Толі выступіў з Дрысы да Віцебска. 13 (25) ліпеня 2-гі пяхотны корпус начале з генералам Остэрманам-Талстым уступіў у бой з французскай кавалерыяй каля мястэчка Астроўна. На наступны дзень расійскія войскі стрымлівалі націск французаў каля в. Кукавячына. Пераканаўшыся ў немагчьшасці злучыцца ў Віцебску з Баграціёнам, Барклай дэ Толі загадаў войску адыходзіць да Смаленска, куды павіннабыла прыбыць i 2-я расійская армія. Надзеі Напалеона на генеральную бітву пад Віцебскам, таксама як i пад Вільняй, не спраўдзіліся. I ён вырашыў ісці на Маскву.

Пераправіўшыся каля Бабруйска праз Бярэзіну, войска Баграціёна накіравалася да Магілёва, аднак 8 (20) ліпеня маршал Даву заняў горад. Праз некалькі дзён каля в. Салтанаўка i мястэчка Дашкаўка (паблізу Магілёва) адбыліся баі. Расійскаму ар'ергарду пад камандаваннем генерала М. Раеўскага ўдалося затрымаць французаў, што дазволіла Баграціёну з асноўнымі сіламі пераправіцца каля Новага Быхава праз Дняпро. Затым 2-я армія праз Чэрыкаў i Мсціслаў адышла да Смаленска.

У тыя ж дні 3-я армія генерала Тармасава пачала наступление на поўнач i ўступіла ў Гродзенскую губерню. 15 (27) ліпеня яна атакавала праціўніка каля Кобрына, дзе знаходзіліся саксонскія войскі на чале з генералам Кленгелем. У ходзе бою ён быў захоплены ў палон. Затым расійскія войскі занялі Пружаны. Супраць арміі Тармасава выступілі аб'яднаныя сілы саксонскага корпуса Ж. Рэнье i аўстрыйскага корпуса К. Шварцэнберга. 31 ліпеня (12 жніўня) адбыўся бой пад Гарадзечна. Улічваючы перавагу сіл непрыяцеля, А.Тармасаў адступіў у Валынскую губерню.

У Віцебскай губерні расійскаму корпусу графа П.Вітгенштэйна, які павінен быў дзейнічаць у тыле французскай арміі i ахоўваць шляхі да Пе-цярбурга, супрацьстаялі 2-гі французскі корпус маршала Ш.Н. Удзіно i 6-ты - маршала Л. Гув'ен Сен-Cipa, якія ўтрымлівалі правы бераг Дзвіны, прыкрывалі Віцебск i шляхі зносін з Вільняй. Для прыкрыцця Мінска i Магілёва i нейтралізацыі незахопленай Бабруйскай крэпасці Напалеон вы-дзеліў дывізію генерала Я. Дамброўскага. Армію Тармасава стрымлівалі саксонскі корпус Рэнье i аўстрыйскі - Шварцэнберга.

Утварэнне новых органаў улады. Газета "Kurier Litewski" ад 8 i 10 ліпеня 1812г. паведамляла, што Вільня вельмі ўрачыста сустракала Напалеона. Ад­нак французскі пасол у Расіі А.Каленкур засведчыў, што імператар быў незадаволены сустрэчай: відныя літоўцы пазбягалі яго, ніхто не прадстаўляўся, як ні стараліся зрабіць гэта палякі, што прыбылі разам з арміяй. Наогул аб жыхарах Літвы склалася ўражанне, што "яны занадта холадна ад-носяцца да гюльскай справы, былі мала схільныя да ахвяраў i вельмі незада-воленыя абмежаваннямі, звязанымі з вайной"¹.

Аднак ўсё ж значная частка літоўска-беларускай шляхты спадзявалася на аднаўленне пры дапамозе Напалеона Польшчы ў межах 1772г. Пры адступленні расійскіх войскаў у гарадах Літвы i Беларусі ствараліся часовыя саветы або камітэты для аховы правіянцкіх крамаў i грамадскага парадку. Яны ж клапаціліся, каб гэтыя крамы былі захаваны, нягледзячы на загады расійскіх улад. Так, часовы савет у Мінску пастараўся, каб правіянцкія кра­мы горада (у ix знаходзілася каля 300 тыс. фунтаў мукі, вялікая колькасць аўса, 1,5 тыс. фунтаў пораху, маёмасць для лазарэтаў) не былі спалены. Ча­совая камісія Пінска затрымала эвакуацыю казённых рэчаў i грошай, якія потым былі перададзены французам².

Па меры акупацыі тэрыторыі Беларусі назмену расійскай адміністрацыі прыходзіла французская. 22 чэрвеня (4 ліпеня) прызначаны Ж. Банапартам

___________

¹ Коленкур А. Мемуары. Поход Наполеона в Россию. М., 1943. С.93.

²Краснянский В.Г. Минский департамент Великого княжества Литовского. С.7, 8.

78

гродзенскім губернатарам генерал Ражнецкі сабраў у Гродне канфедэра-цыю, савет якой утварыў чатыры аддзелы: правіянцкі, паліцэйскі, фінанса-вы i палітычны. Ад Савета канфедэрацыі залежала кіраванне ўсёй губерні. Ён падтрымліваў адносіны з французскім камандаваннем па пытаннях збору правіянту i стварэння лазарэтаў, аднак праіснаваў усяго 15 дзён. У сувязі са стварэннем часовага ўрада Савет быў скасаваны¹.

У французскай арміі шырока распаўсюдзілася марадзёрства. 3 гэтай прычыны Напалеон, знаходзячыся ў Глыбокім, 8 (20) ліпеня загадаў салдат, вінаватых у рабаванні жыхароў, судзіць i расстрэльваць. У Магілёве за рабаўніцтва былі расстраляны чатыры салдаты². Аднак спыніць марадзёрства не ўдалося.

Указам Напалеона ад 19 чэрвеня (1 ліпеня) 1812 г. быў створаны Часовы ўрад Вялікага княства Літоўскага. Яго кампетэнцыя распаўсюджвалася на Віленскую, Гродзенскую, Мінскую i Беластоцкую губерні. У рад складаўся з пяці членаў i генеральнага сакратара. Камісіі Часовага ўрада было даверана кіраванне фінансамі краю, дастаўкай правіянту, арганізацыя мясцовага апалчэння i паліцэйскіх фарміраванняў. Таксама былі створаны губернскія падпарадкаваныя камісіі Часовага ўрада³.

Члены ўрада былі i старшынямі камітэтаў: харчавання i магазінаў - Ст. Солтан; паліцыі - К. Прозар; фінансаў - Ю. Серакоўскі; ваеннага - князь А. Сапега; судовага - граф Ф. Ельскі; унутраных спраў - граф А. Патоцкі; народнай асветы i рэлігіі - рэктар Віленскага універсітэта Я. Снядэцкі; сакратаром - Ю. Касакоўскі. Пры Часовым урадзе знаходзіўся французскі імперскі камісар Л. Біньён.

Праз два тыдні пасля ўказу губерні былі перайменаваны ў дэпартаменты, a губернскія камісіі заменены адміністрацыяй дэпартаментаў, на чале якіх былі пастаўлены французскія губернатары i інтэнданты. Паветы перайменавалі ў падпрэфектуры. Ix камісіі павінны былі выконваць усе загады французскіх военачальнікаў. Падпрэфектуры дзяліліся на дыстрыкты, а тыя - на кантоны. Акрамя таго, існавала i сельская адміністрацыя. Гарады кіраваліся муніцыпалітэтамі, якія былі падпарадкаваны падпрэфектам.

Віцебская i Магілёўская губерні не былі падпарадкаваны Часоваму ўраду, імі кіраваў ваенны губернатар А. Шарпанцье.

Адным з першых дакументаў, што прыняў Часовы ўрад, быў Акт аб далучэнні Вялікага княства Літоўскага да Генеральнай канфедэрацыі Полынчы, утворанай 16(28) чэрвеня ў Варшаве. Яго абвясцілі 2(14) ліпеня ў кафед­ральным саборы Вільні. Гэтым актам выяўлялася імкненне "злучыць у адзінае палітычнае цэлае скасаваныя часткі Польшчы i Вялікага княства Літоўскага i вярнуць старажытнай Айчыне нашай волю i ўладанні". Неўзабаве Часовы ўрад прыняў правілы аб сейміках для выбрання паслоў на сейм варшаўскай Генеральнай канфедэрацыі. У час выбарчых сеймікаў павінна была працягвацца падпіска аб далучэнні да акта Генеральнай канфедэрацыі⁴.

Статут ВКЛ 1588 г. i часовыя правілы, прынятыя ўрадам 29 чэрвеня (11 ліпеня), ляглі ў аснову судаводства ў дэпартаментах. У губернях былі заснаваны галоўныя суды, у паветах - павятовыя для разгляду крымінальных

____________

¹ Орловский Е.Ф. Гродненская губерния в 1812 г. Гродно, 1912. С.20, 22, 24.

² Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. Вильно, 1867. Т.2. С. XXXV.

³ Сборник императорского русского исторического общества (далей - СИРИО). СПб., 1909.Т.128. С.133.

⁴ Виленский временник. Кн. IV. 4.2. Вильно, 1913. С.21.

79

i грамадзянскіх спраў. Палітычныя злачынствы разглядаліся спецыяльнай камісіяй, якая знаходзілася ў Мінску. Асобныя ваеннаследчыя камісіі займаліся злачынствамі, учыненымі французскімі салдатамі.

Для правядзення фінансавых разлікаў ураду неабходна было прывесці ў парадак фашовую сістэму. Да вайны ў беларуска-літоўскіх губернях карысталіся ў асноўным папяровымі асігнацыямі, курс якіх пастаянна падаў. 3 прыходам французскіх войскаў на тэрыторыі краю пачалі хадзіць грошы розных краін. Таму было вырашана за асноўную манетную адзінку прыняць спачатку толькі польскі злоты, a пазней - i французскі франк. Так, за залаты галандскі чырвонец давалі 20 злотых, за срэбны рускі рубель - 6 злотых i 20 грошаў, за французскі напалеандор у 40 франкаў - 64 злотыя i г.д. 4 рублі асігнацыямі был i прыраўняны да 1 рубля срэбрам¹.

Акупацыйны рэжым. Кожны акупацыйны рэжым у першую чаргу клапоціцца аб патрэбах сваей арміі, мала звяртаючы ўвагі на мясцовае насельніцтва. Французскай арміі патрэбны былі афіцэры i салдаты, харчаванне, коні i фураж. Стварэнне войска i збор правіянту сталі асноўным кірункам дзейнасці Часовага ўрада ВКЛ. Указам Напалеона ад 19 чэрвеня (1 ліпеня) было аб'яўлена аб стварэнні пяці пяхотных палкоў на чале з А.Хадкевічам, К.Тызенгаўзам, А.Біспінгам, К.Пжэздзецкім i С.Чапскім i палка стральцоў пад камандаваннем Ю.Касакоўскага. Палкі павінны былі фарміравацца за кошт саміх палкоўнікаў. Нягледзячы на матэрыяльныя i арганізацыйныя складанасці, удалося сфарміраваць для французскай арміі полк лёгкаконнай гвардыі, шэсць палкоў пяхоты, полк стральцоў агульнай колькасцю каля 15 тыс. чалавек. Але гэта не задаволіла Напалеона².

Паводле указу Часовага ўрада ад 13 (25) ліпеня Віленскі дэпартамент павінен быў прадставіць 3 тыс. рэкрутаў, Мінскі - 3 тыс., Гродзенскі - 2,5 тыс., Беластоцкі - 1,5 тыс. Нягледзячы на зваротурада да сялян, у якім абяцалася, што тэрмін службы будзе тодькі шэсць гадоў i за яе будуць плаціць грошы, у рэкруты паступалі слаба. У болыпасці выпадкаў сяляне супраціўляліся набо­ру ў войска. I самі памешчыкі не былі зацікаўлены ў тым, каб аддаць сваіх лепшых прыгонных. У такіх умовах урад вымушаны быў адпраўляць у войска нават марадзёраў з Варшаўскага герцагства i дэзерціраў з расійскай арміі³.

Для абароны насельніцтва ад марадзёраў у паветах пачалі ствараць жан-дармерыю, a ў буйных гарадах - народную гвардыю. Яны павінны былі выконваць паліцэйскую службу, аказваць узброеную дапамогу адміністрацыі, затрымліваць бадзяг, марадзёраў i дэзерціраў⁴. Афіцэры i валанцёры ў жан-дармерыю i народную гвардыю набіраліся з шляхты шляхам прымусовай мабілізацыі ва ўзросце ад 19 да 38 гадоў. Начальнік галоўнага штаба фран­цузскай арміі Берцье прызначыў у кожны дэпартамент камендантаў, якім былі падпарадкаваны народная гвардыя, жандармерыя i мясцовыя войскі⁵.

Стварэнне народнай гвардыі і жандармерыі ішло марудна. У Мінску, напрыклад, гвардыя так i не была створана, а корпус жандараў складаўся толькі з 70 чалавек (замест 107) на чале з ігуменскім павятовым

______________

¹ Акты, издаваемые Виленскою комиссией) для разбора древних актов. Вильно, 1912. Т.37. С.ХХХII.

² Zarys dziejów wojskowości Polskiej do roku 1864, m.2. Warszawa, 1966. S.343.

³Военский К. Вильна в 1812 г. С. 16.

⁴ Skowroniek J. Z magnackiego gniazda. Warszawa, 1992. S.7 297; Виленский временник. Kh.V. 4.2. С.ЗЗ.

⁵Виленский временник. Kh.V. 4.2. С.32.

80

маршалкам Л.Ашторпам. У Магілёве ў народную гвардию ўступілі 400 шляхціцаў¹.

Каб павялічыць набор у корпус жандараў, у кастрычніку быў вызначаны новы ўзрост уступаючых - ад 18 да 50 гадоў, акрамя таго, устанаўлівалася плата па 1 злотаму за дзень службы. Часовы ўрад заклікаў таксама ўсіх гарадскіх абывацеляў, домаўладальнікаў, купцоў i рамізнікаў такога ж узросту ўступаць у народную гвардыю². Усяго за час дзейнасці Часовага ўрада ВКЛ было сабрана 5600 павятовых жандараў i 1400 чалавек народнай гвардыі³.

Адной з найважнейшых функцый Часовага ўрада з'яўлялася пастаўка харчавання i фуражу для французскай арміі. Напалеон абвясціў аб рэквізіцыях, неабходных для папаўнення запасаў фуражу i харчавання. 3 беларуска-літоўскіх губерняў павінны былі сабраць 3 млн пудоў жыта, 1,5 млн чвэрцяў аўса, 2,5 млн пудоў сена, 2,5 млн пудоў саломы i 60 тыс. галоў рагатай жывёлы⁴. Устаноўленыя аб'ёмы паставак былі непасільныя для насельніцтва. Так, Барысаўскі павет, у якім абкладаннга падлягалі 46 590 душ, павінен быў паставіць 2306 бочак жытняй мукі, 415 бочак ячнай крупы, 4604 бочкі аўса, 53 316 пудоў сена i саломы, 14 526 гарнцаў гарэлкі, 875 пудоў солі⁵.

Зборы правіянту з насельніцтва суправаджаліся пагрозамі з боку французскіх улад. Так, у патрабаваннях да віцебскага магістрата ваенны губернатар Шарпанцье пагражаў, што "калі праз дзве гадзіны не будзе дастаўлена на бой­ню патрабуемая ад горада жывёла, горад падвергнецца ваеннай экзекуцыі"⁶.

Каб папоўніць казну, Часовы ўрад у ліпені абавязаў насельніцтва да ся-рэдзіны жніўня выплаціць усе нядоімкі па падатках, устаноўленых расійскімі ўладамі. Было абкладзена падаткамі i духавенства: пэўнымі сумамі ў залатых чырвонцах, у залежнасці ад пасады i працэнтным зборам ад прыбытку⁷.

Насельніцтва некаторых мясцовасцей абкладалася кантрыбуцыямі. Напрыклад, па патрабаванню мінскага губернатара Бранікоўскага жыхары мястэчка Глыбокае павінны былі выплаціць 24 тыс. франкаў кантрыбуцыі⁸.

25 ліпеня Часовы ўрад загадаў падпрэфектам прыняць на сябе кіраўніцтва ўсімі былымі казённымі маёнткамі, а таксама тымі, якія былі пакінуты ix рускімі ўладальнікамі. Для гэтага ствараліся спецыяльныя люстрацыйныя камісіі⁹.

Партызанскі рух. 3 пачаткам ваенных дзеянняў насельніцтва паветаў, праз якія праходзілі расійскія i французскія войскі, хавалася ад ix са сваёй рухомай маёмасцю ў лясах, пазбягаючы рабаўніцтва i гвалту. Прыгонныя сяляне не спяшаліся вяртацца дамоў i пасля адыходу войскаў, не зважаючы ўвагі на загады Часовага ўрада, якія прадпісвалі ім прыступіць да выканання сваіх павіннасцей. Нярэдка яны аб'ядноўваліся ў партызанскія атрады i вы-ступалі як супраць французскіх рабаўнікоў, так i супраць сваіх памешчыкаў. Толькі за верасень 1812 г. першы дэпартамент Мінскага галоўнага суда раз-

______________

¹ Краснянский В.Т. Минский департамент Великого княжества Литовского. С.15; Чистяков С. Борисовны в Могилеве на Днепре. 1811-1812 гг. СПб., 1897. С.128.

² Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. Т.37. С. XIX.

³ Zarys dziejów wojskowości Polskiej. S.343.

⁴ Харкевич В. 1812 г. Березина. СПб., 1893. С.5.

⁵ Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. Т.37. С.ХХІ, XXII.

⁶ Добровольский В.К. Витебская губерния в отечественную войну. Витебск, 1912. СИЗ.

⁷ Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. Т.37. С.СХХІХ, XXXI.

⁸ Краснянский В.Г. Минский департамент Великого княжества Литовского. С.45.

⁹ Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. Т.37. С.ХХХІІ.

81

гледзеў 28 крымінальных спраў, сярод якіх 25 - аб выступленні сялян супраць памешчыкаў¹.

У ліпені 1812 г. сяляне в. Трасцянец Ігуменскага павета забілі свайго пана В.Гласко i членаў яго сям'і (12 чалавек, у тым ліку дзяцей), разрабавалі маёмасць i падзялілі яе між сабою, а забітых спалілі разам з домам. Ігуменскім уладам яны заявілі, што гэта зрабілі французы. Аднак злачынства было раскрыта. Сяляне вёсак Стараселле, Мажаны, Клеўкі, Есьмоны Барысаўскага павета аб'ядналіся ў лесе ў некалькі атрадаў і нападалі на хлебныя магазіны, свірны, кладовыя мясцовых памешчыкаў, рабавалі i палілі ix хаты. Памешчыкі звярнуліся за дапамогай да ваеннага губернатара г. Барысава. У канцы ліпеня сялянскія атрады былі разбіты, a ўдзельнікі выступленняў трапілі пад суд².

Некаторыя партызанскія атрады беларускіх сялян у барацьбе з фран-цузскімі акупантамі ўзаемадзейнічалі з расійскімі войскамі. Да ix ліку належаў атрад М. Маркава, сфарміраваны з сялян в. Жарцы Полацкага павета, якая знаходзілася на нейтральнай паласе паміж корпусам Удзіно i Вітгенш-тэйна. Атрад удзельнічаў у вызваленні Полацка. М.Маркаў i некалькі яго паплечнікаў атрымалі расійскія баявыя ўзнагароды³.

Такім чынам, партызанскі рух у Беларусі i Літве меў некаторыя асаблівасці ў параўнанні з захопленай тэрыторыяй цэнтральных губерняў Расіі. Асноўны напрамак дзейнасці мясцовых партызан быў накіраваны не на дапамогу расійскаму войску, a супраць сваіх паноў i марадзёраў.

Становішча на неакупіраванай тэрыторыі Беларусі. Французамі была захоплена не ўся тэрыторыя Беларусі. У Полацкім павеце Віцебскай губерні знаходзіўся расійскі корпус Вітгенштэйна. Не былі заняты Рэчыцкі, Мазырскі паветы, частка Бабруйскага павета Мінскай, Беліцкі павет Магілёўскай губерняў. Асноўнымі абавязкамі мінскага губернатара П. Добрынскага была дастаўка харчавання i фуражу для Бабруйскай крэпасці і 2-га рэзервовага корпуса генерал-лейтэнанта Эртэля, які стаяў у Мазыры. У Мазыры дзейнічала следчая камісія, у якую паступалі справы аб дэзерцірах і розных падазроных асобах. Адрэзаны ад расійскай арміі камендант Бабруй­скай крэпасці генерал-маёр Г. Ігпацьеў аб'явіў сябе ваенным губернатарам. У сувязі з выпадкамі непадпарадкавання з боку сялян расійскаму войску ён ад імя Аляксандра 1 загадваў памешчыкам, сялянам і яўрэям Бабруйскага павета вярнуцца дамоў, а чыноўнікам і асобам, якія займалі выбарныя пасады, - да свайго месца працы. За невыкананне загадаў расійскіх улад, а такса-ма за дастаўку французам правіянту і фуражу пагражала смяротнае пака-ранне. У выпадку з'яўлення непрыяцеля жыхары павінны былі хавацца у лясах, а харчовыя запасы знішчаць. Памешчыкам пад пагрозай смяротнай кары забаранялася даваць сялянам зброю. Аб'яўлялася таксама, што ад расійскіх войскаў нікому крыўды не будзе⁴.

У незахопленых паветах Віцебскай губерні праводзіўся рэкруцкі набор, які выклікаў хваляванні. У Полацкім, Гарадзецкім i Невельскім паветах многія сяляне не падпаракоўваліся сваім памешчыкам. Імкненне сялян "да неабмежаванай вольнасці i незалежнасці" расійскія ўлады прыпісвалі ўплывам "непрыяцельскіх войскаў"⁵.

______________

¹ Отечественная война и русское общество. 1812 г. М., 1912. T.V. C.89.

² Краснянский ВТ. Минский департамент Великого княжества Литовского. С.45, 50; Отечественная война и русское общество. Т. V. С.89.

³ Гісторыя Беларускай ССР. Т.1. С.463, 464, 469.

⁴ Отечественная война 1812 г. Отдел 1. T.X1V. СПб., 1910. С.220-222, 227.

⁵ Отечественная война и русское общество. 1812 г. T.V. C.90,91.

82

Баявыя дзеянні ў Беларусі восенню 1812 г. У верасні-лістападзе 1812 г. тэрыторыя Беларусі зноў стала арэнай баявых дзеянняў асноўных сіл расійскай і французскай армій. Галоўнай мэтай расійскага камандавання ў гэты час з'яўлялася акружэнне i знішчэнне рэшткаў "Вялікай арміі" Напалеона ў раёне верхняга i сярэдняга цячэння ракі Бярэзіны. У цэнтры стратэгічных разлікаў абодвух бакоў апынуўся Барысаў.

У пачатку верасня на Валынь перамясцілася Дунайская армія адмірала П.Чычагова i злучылася з 3-й арміяй Тармасава, што забяспечыла ix значную колькасную перавагу над корпусам Шварцэнберга i Рэнье (60 тыс. чалавек супраць 43 тыс.). Аб'яднаныя расійскія арміі пад камандаваннем Чы­чагова перайшлі ў наступление i 30 верасня (12 кастрычніка) занялі Брэст. 18(30) кастрычніка, па загаду з Пецярбурга, Чычагоў праз Пружаны i Слонім накіраваўся на Мінск, пакінуўшы ў Брэсце вайсковую групу Ф. Остэн-Сакена. Актыўнымі дзеяннямі яна затрымала карпусы Рэнье i Шварцэнберга, што дазволіла Чычагову адарваццаад ix. 1(13) лістапада не­далёка ад Стоўбцаў ён пераправіўся праз Нёман. Войскі праціўніка на шля­ху да Мінска (пераважна польскія) былі разрозненыя i нешматлікія (усяго каля 9 тыс. чалавек). Камандавалі імі Ф.Касецкі, М.Бранікоўскі i Я.Дамб-роўскі. Затрымаць Чычагова яны не змаглі i адступілі да Барысава. 4(16) лістапада расійскія войскі без бою занялі Мінск, дзе захапілі вялікія запасы харчавання, падрыхтаваныя для арміі Напалеона. 9(21) лістапада Чычагоў з боем узяў Барысаў.

У пачатку кастрычніка ў раёне Полацка пачаў наступление i корпус П.Вітгенштэйна, павялічаны к гэтаму часу з 15 тыс. да 40 тыс.чалавек. Войскі праціўніка (карпусы Удзіно i Віктора), якія супрацьстаялі яму, налічвалі каля 25 тыс чалавек. Пасля паражэнняў пад Полацкам i Чашнікамі (Лепельскі павет) яны адступілі ў раён мястэчка Чарэя (Сенненскі павет). У пачатку лістапада ў межы Беларусі вярнуліся галоўныя сілы Напалео­на, якія адступалі з Масквы па спустошанай Смаленскай дарозе. Колькасць ix у выніку няспынных баёў, страшэннага голаду i холаду скарацілася да 60-70 тыс. чалавек. 3 ix больш за палову былі небаяздольныя. 9(21) лістапада Напалеон пакінуў Оршу i накіраваўся на Барысаў, загадаўшы корпусу Удзіно заняць мястэчка Бобр, выйсці ў авангард французскай арміі i выбіць Чычагова з Барысава. Корпус Віктора атрымаў задание перакрыць шлях войску Вітгенштэйна, якое з Лепельскага павета накіроўвалася на злучэнне з Чычаговым. Гэтыя загады Удзіно i Віктор выканалі.

Войскі Напалеона непасрэдна праследаваў казацкі корпус генерала М. Платава. 3 флангаў на ix пастаянна нападалі партызаны. Асноўныя ж сілы расійскай арміі на чале з галоўнакамандуючым М. Кутузавым рухаліся паралельна Смаленскай дарозе, але на некалькі дзесяткаў кіламетраў на поўдзень. Яны са спазненнем 12-14 (24-26) лістапада пераправіліся каля мястэчка Копысь Аршанскага павета цераз Дняпро і, не сустракаючы су-праціўлення непрыяцеля, ішлі на захад праз мястэчкі Круглае-Смалявічы-Ракаў-Валожын i г.д. У акружэнні французаў у раёне Барысава армія Кутузава не ўдзельнічала.

Напалеону ўдалося дэзінфармаваць расійскае камандаванне адносна выбранага ім месца пераправы праз Бярэзіну. Яно паверыла імітацыі пад-рыхтоўкі пераправы каля в. Ухалод (ніжэй Барысава), куды i адвёў Чычагоў амаль усю сваю армію. Не паспелі своечасова выйсці да Барысава i асноўныя сілы Вітгенштэйна. У такіх умовах корпус Удзіно змог навесці два маеты каля в. Студзёнка (на поўнач ад Барысава), праз якія 14 (26) лістапада пачаўся пераход найбольш баяздольных французскіх часцей. Яны замацаваліся на правым беразе Бярэзіны. Збіць французаў з подступаў да мастоў не ўдалося нават асноўным сілам Чычагова. Пераправа працягвалася пад шквальным агнём расійскіх гармат да раніцы 17(29) лістапада, калі па зага­ду Напалеона маеты былі ўзарваны. На Бярэзіне загінула каля 20 тыс. французаў i да 50 тыс. трапілі ў палон (у большасці небаяздольныя). Пераправіліся не больш за 10 тыс. чалавек. Яны адступалі на Вільню праз Зембін –

 

 

Плешчаніцы - Маладзечна. Пасля бою, які тут адбыўся, i гэта войска, за вы-ключэннем гвардыі, страціла баяздольнасць. 23 лістапада (5 снежня) у Смаргоні Напалеон пакінуў яго, даручыўшы камандаванне I. Мюрату, i спешна ад'ехаў у Парыж. Большая частка французскіх фарміраванняў на чале з Мюратам працягвала адступлеине на Вільню, адкуль яны былі выгна­ны расійскімі войскамі 28 лістапада (10 снежня) на тэрыторыю Прусіі. Польскі корпус Ю. Панятоўскага ca Смаргоні адступаў на Варшаву. Прасле-даваў яго генерал М. Міларадавіч. Яго войска ў канцы лістапада ўступіла ў Гродна. Карпусы Шварцэнберга i Рэнье, якія размяшчаліся ў раёне Ваўка-выска, Слоніма і Пружан, у пачатку снежня таксама адышлі ў Герцагства Варшаўскае. Ix праследавала армія С. Тучкова. Такім чынам, да пачатку снеж­ня 1812 г. уся тэрыторыя Беларусі была вызвалена ад французскіх акупантаў.

10 (22) снежня ў Вільню прыехаў Аляксандр I. М. Кутузаў раіў яму выдаць указ аб канфіскацыі маёнткаў беларуска-літоўскіх паноў, якія падтрымлівалі Напалеона, i перадачы ix у якасці ўзнагароды рускім генера­лам i афіцэрам, што вызначыліся ў вайне. Аднак цар не пайшоў на такі крок. Шукаючы прымірэння з краем, ён спецыялыіым маніфестам абвясціў амністыю ўсім жыхарам Літвы-Беларусі, хто ўдзельнічаў у вайне супраць Расіі, пры ўмове вяртання на радзіму.

Вынікі вайны для Беларусі. Вайна 1812 г. нанесла Беларусі велізарныя людскія, матэрыяльныя i культурныя страты. Амаль абязлюдзелі многія гарады, мястэчкі i вёскі, якія апынуліся ў зоне баявых дзеянняў i руху войскаў. Бясконцыя рэквізіцыі i рабаванні разбурылі гаспадарку. Многія паветы былі ахоплены голадам, масавымі эпідэміямі. У Гродзенскай губерні колькасць коней, у параўнанні з даваеннай, склада каля 40 %, валоў, кароў i свіней - крыху больш за палову. Пасяўныя плошчы зменшыліся на 50 %. У грашовым вылічэнні страты Беларусі ад вайны, паводле няпоўных звес-так, складалі каля 52 млн руб. серабром.

 

Нягледзячы на ваенныя бедствы, беларуска-літоўскія губерні ў 1813 -1814 гг. не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў i паставак на патрэбы расійскай арміі. Цар выбачыў здраду мясцовым памешчыкам, што пайшлі на службу да акупантаў, але нічога не зрабіў для сялян, нават тых, якія змагаліся ў партызанскіх атрадах на баку расійскіх войскаў. Наадварот, прыгон памешчыкаў у беларускай вёсцы пасля вайны рэзка ўзмацніўся.