Нацыятворчыя працэсы ў Беларусі 2 страница

³ Улашик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии. М., 1965; Фридман М.Б. Отмена крепостного права в Белоруссии. Мн., 1958.

не сялянства, фарміраванне класаў аграрнай буржуазіі і сельскагаспадарчага пралетарыяту даследаваны ў кнігах Д. Дудкова, Л. Ліпінскага, X. Бейлькіна¹.

Праблемы сацыяльна-эканамічнага развіцця беларускай парэформеннай вёскі з'явіліся прадметам даследаванняў В. Пангоціча². У яго працах асвятляюцца пазямельная палітыка царскага ўрада, прадукцыйныя сілы сельскай гаспадаркі, дыферэнцыяцыя сялянства, выкарыстанне наёмнай працы ў сельскагаспадарчай вытворчасці. Вывучаюцца дэмаграфія сялянскага насельніцтва, аграрнае перанасяленне, адыходніцтва, сацыяльная арганізацыя сялян, сямейныя падзелы.

Вялікую ўвагу гісторыкаў прыцягвалі хваляванні сялян. Адным з першых даследчыкаў сялянскага руху ў Беларусі быў У. Пічэта³. У пачатку 30-х гг. даследаванне гэтай тэмы працягваў К. Кернажыцкі⁴.

У 50-80-я гг. тэматыка сялянскага руху выйшла на адно з першых месцаў у беларускай гістарыяграфіі. Асаблівай увагі сярод іх заслугоўвае кніга К. Шабуні⁵. Аўтар упершыню ў беларускай гістарыяграфіі ўжыў статыстычны метад вывучэння сялянскіх хваляванняў, дапоўніўшы і ўдаска-наліўшы яго ў адпаведасці з асаблівасцямі беларускай вёскі. Распрацаваная ім методыка падліку выступленняў не страціла свайго значэння і сёння.

Сялянскі рух на зыходзе прыгонніцкай эпохі даследавала В. Чапко⁶. Шэраг манаграфій і навуковых артыкулаў прысвечаны сялянскаму руху ў Бе-ларусі ў пачатку XX ст.⁷ Але ўсе яны мелі істотны недахоп - недастатковую базу крыніц, што не давала магчымасці скласці поўнае, аб'ектыўнае ўяўленне пра сялянскі рух. Не была раскрыта спецыфіка і размах сялянскай барацьбы па рэгіёнах Беларусі. Гэты хіб у пэўнай ступені быў пераадолены ў даследавапні У. Крука⁸. У аснову яго працы пакладзены статыстычны метад вывучэння сялянскага руху з класіфікацыяй яго па формах, аналізам па адпаведных рэгіёнах.

_________________

¹ Дудкоў Д.А. Аб развіцці капіталізму ў Беларусі ў другой палове XIX і пачатку XX стагоддзя. Мн., 1932; Липинский Л.П. Развитие капитализма в сельском хозяйстве Белоруссии (II половина XIX в.). Мн., 1971; Ён жа. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. Мн., 1978; Бейлькин X. Ю. Сельскохозяйственный рынок Белоруссии. 1861-1914 гт.

²Панютич В.П. Из истории формирования пролетариата Белоруссии. 1861-1914 гг. Мн., 1969; Ён жа. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861 - 1900 гг. Мн., 1990; Ён жа. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси. 1861-1914 гг. Мн., 1996.

³Пічэта У. I. Сялянскія рухі на Беларусі пасля аграрнай рэформы 1861 г.// Полымя. 1929. № 8,9,11,12; Пичета В. И. Крестьянское и рабочее движение в Белоруссии в эпоху 1905 года // Працы Беларускага дзяржаўнага універсітэта ў Мінску. 1926. №11; Ён жа. Крестьянское движение в Белоруссии в 1905 году//Працы Белару скага дзяржаўнага універсітэта ў Мінску. 1926. №12.

⁴Кернажыцкі К.І. Да гісторыі аграрнага руху на Беларусі перад імперыялістычнай вайной. Мн., 1932.

⁵ Шабуня К.М. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в революции 1905 -1907 гг. Мн„ 1962.

⁶Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в. Мн., 1972.

⁷Чапко В.У. Сялянскі рух у Беларусі ў 1905-1907 гг. // Весці АН БССР. Сер. грамад навук. 1956. №1; Липинский Л., Лукьянов Е. Крестьянское и солдатское движение в Белоруссии (1900-1907 гг.). Мн., 1968; Яны ж. Крестьянское движение в Белоруссии в период между двумя революциями (июнь 1907 - февраль 1917 гг.). Мн., 1964; Липинский Л.П. Классовая борьба в белорусской деревне. 1907-1914. Мн., 1981; Ён жа. Крестьянское движение в Белоруссии в 1914-1917 гт. Мн., 1975.

⁸Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. Мн., 1993.

Апошняя абагульнягочая праца па гісторыі сялянства Беларусі цалкам засталася ў рэчышчы састарэлых метадаў і схем савецкай гістарыяграфіі¹.

Разамз тым беларускія гісторыкі-аграрнікі робяць спробы пераасэнсавацьранейшыя погляды на гістарычны шлях сялянства і гісторыю сельскай гаспадаркі. У. Сосна падрабязна разгледзеў фарміраванне саслоўна-групавогаскладу сялянства Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст². Складаным пытанням структурнай перабудовы сельскай гаспадаркі Беларусі пад уплывам аграрнага крызісу канца XIX ст. прысвечана манаграфія X. Бейлькіна³.

Па гісторыі народанасельніцтва Беларусі XIX - пачатку XX ст. спецыяльныя працы ў беларускай гістарыяграфіі пакуль адсутнічаюць. У дасавецкай літаратуры дэмаграфічная гісторыя Беларусі (у межах пяці заходніх губерняў) прадстаўлена ў працах па Еўрапейскай Расіі або па Расійскай імперыі ў цэлым.

Каштоўнай масавай статыстычнай крыніцай для вучоных былі матэрыялы рэвізій насельніцтва XVIII - першай паловы XIX ст. Першыя працы, дзе прыведзены некаторыя дэмаграфічныя звесткі па Усходняй Беларусі. з'явіліся ў канцы XVIII ст.⁴ У пачатку XIX ст. выйшаў шэраг манаграфій вядомых эканамістаў і статыстыкаў I. Германа, К. Германа, Е. Зяблоўскага, прысвечаных аналізу даных 1-6-й рэвізій аб падатных і непадатных саслоўях⁵. Насельніцтва паводле 7-10-й рэвізій стала прадметам вывучэння К. Арсеньева, П. Кепена, А. Трайніцкага⁶. Некаторыя аўтары, не абмяжоўваючыся канстатацыяй колькасных паказчыкаў, робяць параўнальны аналіз дынамікі ўсяго насельніцтва і асобных яго катэгорый, спрабуюць даць сваю ацэнку дэмаграфічнай сітуацыі па рэгіёнах. Так, М. Бунге на падставе вынікаў 7-9-й рэвізій (1815-1851) зрабіў выснову, што марудныя тэмпы росту насельніцтва заходніх губерняў перш за ўсё звязаны з высокай тут удзельнай вагой панскіх сялян, сацыяльна-эканамічнае становішча і ўмовы ўзнаўлення якіх былі вельмі неспрыяльнымі⁷.

Тым самым быў пакладзепы пачатак дыскусіі, якая не страціла актуаль-насці да нашых дзён. Сутнасць яе заключаецца ў пытанні: ці "вымірала" пры-

^{________________}

¹Гісторыя сялянства Беларусі.: У 3 т. Т.2. Ад рэформы 1861 г. да сакавіка 1917 г. Мн., 2002.

²Сосна У.А. Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы XVIII -першай палове XIX ст. Мн., 2000.

³Бейлькин Х.Ю. Аграрный кризис конца XIX века н структурная реконструкция сельского хозяйства Беларуси. Мн., 2001.

⁴ Storch. Statistische Ubersicht der Staatspalterschaften des Russischen Reichs nach ihren merwurdigten Kulturvertnissen in Tabelien. Riga, 1795; Плещеев С.И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. СПб., 1787.

⁵ Герман И.Ф. О народонаселении в России // Статистический журнал. СПб., 1806. Т.1. Ч.1. С.29-44; Ч.II. С.11-32; Герман К.Ф. Статистические исследования относительно Российской империи. Ч.1. О народонаселении. СПб., 1819; Зябловский Е.Ф. Статистическое описание Российской империи в нынешнем ее состоянии. СПб., 1808; Ёи жа. Российская статистика. СПб., 1842. 4.1.

⁶ Арсеньев К.И. Статистические очерки России. СПб., 1848; Кеппен П.И. Девятая ревизия. Исследования о числе жителей в России в 1851 году. СПб., 1857; 'Гройницкий А.Г. Крепостное население России по X народной переписи. СПб., 1861.

⁷ Бунге Н.Х. Изменения сословного состава населения России в промежутках времени между 7 и 8, 8 и 9 ревизиями // Экономический указатель. 1857. №44.

гоннае сялянства або былі іншыя прычыны зніжэння яго колькасці, асабліва ў 50-я гг. XIX ст.(міжсаслоўныя пераходы, рэкруцкія наборы i інш.).

Меркаванні выказваліся розныя. Сярод савецкіх вучоных пераважала думка, што запаволеныя тэмпы росту насельніцтва Расіі ў першай палове XIX ст. звязаны з узмацненнем эксплуатацыі сялян, перш за ўсё панскіх, што спараджала павышаную ix смяротнасць i нізкі натуральны прырост. У прыватнасці, В. Яцунскі¹, прааналізаваўшы дынаміку росту насельніцтва Расіі па рэгіёнах за першую i другую паловы XIX ст., заўважыў кардынальную розніцу паміж дэмаграфічнымі паказчыкамі гэтых перыядаў у заходніх губернях. Ён адзначыў, што нізкія тэмпы росту першай паловы XIX ст. змяніліся ў рэгіёне бурным усплёскам пасля адмены прыгону. Такі дэмаг-рафічны "выбух" аўтар тлумачыць больш спрыяльнымі ўмовамі вызвален-ня сялян Беларусі i Літвы.

У цэлым у савецкі час вывучэнню гісторыі народанасельніцтва да сярэдзіны 50-х гг. не надавалася значнай увагі. У 1956 г. выйшла манаграфія A. Рашына, цалкам заснаваная на пісьмовых крыніцах². Грунтоўнасцю, глыбокім крыніцазнаўчым аналізам усіх відаў уліку насельніцтва дарэвалю-цыйнай Расіі, перш за ўсё рэвізій, вызначаюцца манаграфіі расійскага гісторыка У. Кабузана, напісаныя пераважна на аснове архіўных матэрыялаў³.

Некаторыя праблемы дэмаграфічнай гісторыі Беларусі першай паловы XIX ст. закранаюцца ў працах беларускіх гісторыкаў пры вывучэнні пэўных сацыяльна-эканамічных аспектаў. Так, М. Улашчык на падставе грунтоўнага аналізу матэрыялаў рэвізій дэталёва прасачыў дынаміку колькасці i прававое становішча ўсіх катэгорый сельскага насельніцтва ў заходнім рэгіёне Беларусі i Літвы - Ковенскай, Віленскай i Гродзенскай губернях⁴.

Дынаміка колькасці насельніцтва гарадоў Беларусі, яго саслоўны i канфесіянальны склад на працягу першай паловы XIX ст. знайшлі адлюстраванне ў манаграфіі А. Лютага⁵. Некаторыя дэмаграфічныя даныя аб сельскім насельніцтве Беларусі першай паловы XIX ст. змешчаны ў кнізе B. Чапко⁶. Дэмаграфічная характарыстыка сельскага насельніцтва гэтага ж перыяду зроблена А. Каралёвай у калектыўнай манаграфіі, прысвечанай гісторыі сялянства Беларусі⁷.

Пры асвятленйі дэмаграфічных пытанняў другой паловы XIX ст. аўтарамі звычайна выкарыстоўваюцца матэрыялы перапісу 1897 г. На ix аснове

^{___________________}

¹ Яцунский В.К. Изменения в размещении населения Европейской России в 1724-1916 гг. // История СССР. 1957. №1.

²Рашин А.Г. Население России за 100 лет. (1801-1913 гг.). М., 1956.

³Кабузан В.М. Народонаселение России в XVIII - первой половине XIX в. (по материалам ревизий); Ён жа. Изменения в размещении населения России в XVII - первой половине XIX в. (По материалам ревизий). М. 1971. М., 1963.

⁴ Улащик Н.К. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии.

⁵Лютый А.М. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце XVIII -первой половине XIX века.

⁶Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне а первой половине XIX в. ⁷Псторыя сялянства Беларусь Мн., 1997. Т.1.

У. Ігнатоўскі паказаў саслоўны склад насельніцтва¹. В. Панюціч грунтоўна даследаваў дынаміку колькасці, міграцыі, адыходныя промыслы, пісьменнасць, нацыянальны склад сельскага насельніцтва². Нацыянальны склад пралетарыяту Беларусі ў канцы XIX ст. спрабаваў вызначыць М. Біч³. Па-колькі перапіс 1897 г. не дае па гэтым пытанні прамых звестак, то аўтар выкарыстаў методыку У. Леніна, ужытую ім у адносінах да Пецярбурга, дзе ў ходзе перапісу праводзілася апытанне рабочых аб ix нацыянальнай прыналежнасці. Атрыманыя М. Бічом лічбы, на нашу думку, можна лічыць толькі прыблізнымі, бо ва ўмовах існавання ў Беларусі дробнай вытворчасці i наяўнасці "мяжы аселасці" нацыянальны склад пралетарыяту быў некалькі іншым. М. Біч даследаваў таксама саслоўны, веравызнальны i нацыянальны склад насельніцтва Беларусі паводле перапісу 1897 г.⁴ Звесткі аб зменах у канфесіянальным падзеле насельніцтва Беларусі на працягу XIX ст. прыводзяцца А. Філатавай i В. Яноўскай⁵.

У манаграфіі З. Шыбекі "Гарады Беларусі (60-я гады XIX - пачатак XX стагоддзяў)" прасочваецца дынаміка колькасці насельніцтва гарадоў i мястэчак, паказана роля ў гэтым працэсе натуральнага i механічнага прыросту. Даецца аналіз нацыянальнага складу гараджан, вызначаюцца месца i роля сялянстваў структуры горада. Колькасць, структура, узнаўленне i іншыя характарыстыкі насельніцтва Беларусі паводле перапісу 1897 г. (а таксама перапісаў 1926,1959 i 1970 гг.) знайшлі адлюстраванне ў працах А. Ракава⁶. Пытанні ўзнаўлення насельніцтва другой паловы XIX - пачатку XX ст. закранаюцца ў манаграфіях Л. Шахоцькі⁷. Сялянскія перасяленні з Беларусі даследаваў П. Верашчагін⁸.

На матэрыялах перапісаў грунтуецца даследаванне польскага гісторыка П. Эберхарда, прысвечанае дэмаграфічнай сітуацыі ў Беларусі ў 1897-1989 гг. Адной з задач даследавання з'яўляецца паказ дынэмікі колькасці польскага насельніцтва на беларускіх землях. Аднак пытанне вырашаецца ў шэрагу выпадкаў некалькі тэндэнцыйна. У прыватнасці, аўтар значна завышае колькасць палякаў у Гродзенскай губерні паводле перапісу 1897г., адносячы да ix усіх католікаў рэгіёна.

Вывучэнне гісторыі саслоўяў у Расійскай імперыі пачалося ў сярэдзіне XIX ст. Даследчыкі ў асноўным разглядалі шляхі фарміравання саслоўяў у дапятроўскія часы або гісторыю асобнага саслоўя. Сярод даследаванняў,

_______________

¹ Игнатовский В. Белоруссия. Территория, население, экономика, важнейшие моменты истории. Мн., 1924.

² Панютич В.П. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861 — 1900 гг.

³ Біч М.В. Нацыянальны склад прамысловага пралетарыяту Беларусі ў канцы XIX -пачатку XX ст. // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1972. № 4.

⁴Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. Мн., 1994. 4.1.

⁵ Канфесіі на Беларусі (канец XVII1-XX ст.). Мн., 1998; Яноуская В.В. Хрысціянская царкваў Беларусі ў 1863-1914 гг. Мн., 2002.

⁶ Раков А.Л. Население БССР. Мн., 1969; Ён жа. Белоруссия в демографическом измерении. Мн., 1974.

⁷Шахотько Л.П. Рождаемость в Белоруссии. Мн., 1975; Яна ж. Воспроизводство населения Белорусской ССР. Мн., 1985.

⁸ Верещагин П.Д. Крестьянские переселения из Белоруссии (вторая половина XIX в.). Мн., 1976.

⁹Эберхард П. Дэмаграфічная сітуацыя на Беларусі 1897-1989. Мн., 1997.

прысвечаных дваранству, вылучаюцца працы М. Яблачкава¹, С. Корфа² i A. Рамановіча-Славацінскага³. У гэтых работах аналізуюцца заканадаўчыя акты па афармленню дваранства як саслоўя, яго структура, сістэма кіравання, удзел дваранства ў грамадскім і палітычным жыцці. Характэрная рыса тагачаснай расійскай гістарыяграфіі - перанос на Беларусь тых ацэнак i па-лажэнняў, што былі ўласцівы для Расіі ў цэлым, ігнараванне мясцовай спецыфікі.

У савецкай гістарыяграфіі 70-80-х гг. XX ст. асаблівай увагі заслутоўвае грунтоўная праца А. Карэліна⁴, у якой аўтар разглядае эвалюцыю расійскага дваранства як саслоўя ў цэлым. Узаемаадносіны паміж дваранствам i самадзяржаўем у другой палове XIX ст. аналізуюцца ў манаграфіі беларускай даследчыцы С. Самбук⁵. Яна лічыла, што толькі адсутнасць гнуткасці з боку царызму, які не жадаў ісці на ўступкі ў нацыянальным пытанні польскаму памеснаму дваранству, i сацыяльная накіраванасць паўстання 1863-1864 гг. прымусілі частку польскіх памешчыкаў часова перайсці ў дэмакратычны лагер⁶.

Дваранству Беларусі прысвечаны даследаванні С. Лугаўцовай i Г. Туміловіч⁷. Гэтыя працы ў асноўным засяроджваюць увагу на разборы шляхты ў першай палове XIX ст. Новым даследаваннем у беларускай гістарыяграфіі з'яўляецца манаграфія А. Жытко⁸. Аўтар паспрабаваў вызначыць гістарычную ролю i месца дваранства ў сацыяльна-эканамічным жыцці Беларусі ад скасавання прыгону да пачатку Першай сусветнай вайны.

Традыцыйным застаецца погляд польскіх гісторыкаў Л. Жытковіча, I. Сікорскай-Кулешы, X. Дылянговай, I. Рыхліковай i іншых⁹ на вышэйшае саслоўе заходніх губерняў, якое разглядаецца як "польская шляхта". Становішча татар-дваран у беларуска-літоўскіх губернях даследавана ў манаграфіі літоўскай даследчыцы Т.Байрашаўскайтэ¹⁰.

Выразнай вяхой палітычнай гісторыі Беларусі XIX ст. было шляхецкае паўстанне 1830-1831 гг. Сярод дарэвалюцыиных прац, прысвечаных паўстанню, вылучаюцца манаграфіі Ф. Сміта¹¹ i A. Пузырэўскага¹². Яны

^{_____________________}

¹ Яблочков М. История дворянского сословия в России. СПб., 1876.

² Корф С.А. Дворянство и его сословное управление за столетие 1762-1855 годов. СПб., 1906.

³ Романович-Словатинский А. Дворянство в России. Киев, 1912.

⁴Корелин А.Л. Дворянство в пореформенной России. 1861-1904 гг. М., 1979.

⁵ Самбук С.М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. Мн., 1980.

⁶Там жа. С.21,22.

⁷ Луговцова С.Л. Политика российского самодержавия по отношению к дворянству Белоруссии в конце XVII I - первой половине XIX века. Мн., 1997; Тумилович ГЛ. Дворянство Белоруссии в конце XVIII - первой половине XIX в.: Автореф. дис.... канд. ист. наук. Мн., 1995; Туміловіч Г.М. Палітыка царызму ў адносінах да дробнай шляхты Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст. // Нацыяиальная палітыка расійскага самадзяржаўя ў канцы XVIII - пачатку XIX стагоддзяў. Мн., 1995. Cl 14-128.

⁸ Жытко А.Л. Дваранства Беларусі перыяду капіталізму. 1861-1914 гг. Мн., 2003.

⁹ Żytkowicz L. Rządy Repnina na Litwie w latach 1794-7. Wilno, 1938; Sikorska-Kulesza J. Drobna szlachta w zachodniej Białorusi na Litwie w XIX w. Warszawa, 1990; Rychlikowa J. Carat wobec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772-1831 // Kwartalnik historyczny. 1991. N3.

¹⁰ Bairasanskaite T. Lietuvos totarial XIX amziuje. Vilnius, 1995.

¹¹ Смит Ф. История польского восстания и войны 1830-1831 годов: В 3 т. СПб., 1863-1864. ¹ ²Пузыревский А.К. Польско-русская война 1831 г.: В 2 т. СПб., 1890

трактавалі паўстанне больш як расійска-польскую вайну i засяроджвалі ўвагу на баявых дзеяннях паміж расійскай арміяй i паўстанцамі. У савецкі час гісторыя гэтага паўстання не адносілася да ліку прыярытэтных тэм. Яна асвятля-лася толькі ў шэрагу артыкулаў i кандыдацкай дысертацыі I. Варанкова¹.

Дастаткова грунтоўна гісторыя паўстання 1830— 1831 гг. распрацавана ў польскай гістарыяграфіі. Ф. Уратноўскі, I. Лялевель, М. Махнацкі С. Дангель, В. Токаж i іншыя гісторыкі ў розныя часы даследавалі гэту праблему². У сучаснай беларускай гістарыяграфіі паўстанню прысвечана даследаванне В. Гарбачовай³, напісанае на базе шырокага кола крыніц. Асобныя аспекты гэтай праблемы аналізуюцца ў кнізе В. Шведа⁴. У адрозненне ад расійскіх даследчыкаў большасць сучасных беларускіх гісторыкаў не лічыць паўстан-не 1830-1831 гг. толькі польскімі і ацэньвае яго як адзін з этапаў беларускага нацыянальна-вызваленчага руху.

Вывучэнне грамадскага руху на тэрыторыі Расійскай імперыі пачалося ў канцы XIX - пачатку XX ст. Ліберальныя гісторыкі i гісторыкі сацыял-дэмакратычнага напрамку сабралі шмат фактычнага матэрыялу па імперыі ў цэлым, а таксама распрацавалі шэраг канцэпцый, якія на пэўны час вызна-чылі рамкі даследаванняў дадзенага феномена⁵.

Што тычыцца грамадскага руху ўласна ў Беларусі, то яго вывучэнне пачалося пасля 1917 г. У 20-х гг. было апублікавапа шмат мемуарнай літаратуры⁶. У 1924 г. убачыў свет зборнік "Беларусь", у якім былі змешчаны артыкулы аб розных плынях у грамадскім руху Беларусі канца XIX ст.⁷ У тым жа годзе ў часопісе "Полымя" быў надрукаваны артыкул У. Пічэты "Формы нацыянальнага i апазіцыйнага руху на Беларусі"⁸. У складзеным У. Ігнатоўскім i выдадзеным у 1924 г. сістэматычным курсе па гісторыі Беларусі ўвага засяроджвалася на гісторыі беларускага нацыянальна-палітычнага і культурнага руху, разглядалася дзейнасць такіх партый, як Бунд, БСГ, ППС. Аднак паступова пад уздзеяннем палітычнай кан'юнктуры тэматыка даследаванняў грамадскага руху пачала звужацца i засяродзілася на прабле-мах рэвалюцыйнага (г.зн. сацыял-дэмакратычнага i народніцкага) руху i

^{_______________}

¹Воронков И.Л. Польское восстание 1830-1831 г. в Литве и Белоруссии: Автореф. дис. канд. ист. наук. М., 1951; Ён жа: Восстание 1830-1831 г. в Белоруссии // Вестник-Московского университета. Серия IX. История. 1966. № 2. С. 44-56; Воронков ИЛ. Позиция польских повстанческих властей по вопросу их отношений к царскому правительству, русскому, украинскому, белорусскому, литовскому народам в период восстания 1830-1831 гг. // Славяне в эпоху феодализма, м., 1978. С. 228-238.

² Wrótnowski F. Historia powstania w 1831 roku na Wołyniu, Podolu, Żmudzi i Litwie. T. 1. Lipsk, 1875; Lelewel J. Pamiętnik z roku 1830-31. Warszawa, 1924; Mochnacki M. Powstanie narodu polskiego wr. 1830-1831. T. 1-2. Paryż, 1833-1834. Dangel S. Rok 1831 w Mińszczyźnie. Warszawa, 1925. Tokarz W. Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831. Warszawa, 1930

³Гарбачова B.B. Паўстанне 1830-1831 гг. на Беларусь Мн., 2001.

⁴Швед В.В. Паміж Польшчай i Расіяй: грамадска-палітычнае жыццё на землях Беларусі (1772 - 1863 гг.). Гародня, 2001.

⁵Сватиков С.Г. Общественное движение в России (1700 1895). Ростов н/Д, 1905; Общественные движения в России в начале 20 века. СПб., 1909.

⁶Бич М.О. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883-1903 гг. Мн, 1973. С.5-7

⁷Дыла Я. Сацыялістычны рух на Беларусі. Расійская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя; Сосіс I. Асноўныя моманты ў гісторыіжыдоўскага рабочага руху; Пічэта У. Класавыя супярэчнасці ў Беларусі напярэдадні рэвалюцыі; Бонч-Асмалоўскі Л. Ліберальна-апазіцыйны рух на Беларусі; Бурбіс А. Беларуская сацыялістычная грамада ў першым перыядзе яе працы (1903-1907).

⁸ Полымя. 1924. №2.

паўстання 1863-1864 гг.¹. Гэта тэндэнцыя захоўвалася ў беларускай гіста-рыяграфіі да апошняга часу².

Ліберальны i кансерватыўны рух асвятляўся вельмі вузка i супярэчліва. Так, у лібералізме беларускія гісторыкі савецкага часу бачылі, як правіла, зазнавіднасць буржуазнай ідэалогіі i адносілі нараджэнне лібералізму ў Расійскай імперыі (і ў Беларусі ў тым ліку) да другой паловы XIX ст., г. зн. да часу хуткага развіцця капіталістычных адносін. Лічылася, што ён не пакінуў бачнага следу ўайчыннай гісторыі, паколькі аказаўся слабым, а яго палітычныя структуры былі аморфнымі i далёкімі ад жыцця. Праблема гісторыі кансерватыўнага руху наогул не ставілася, а кансерватызм атаясамліваўся з рэакцыйнымі палітычнымі мерамі, якія прадпрымала царская бюракратыя. Што тычылася сацыялістычнага руху ў шырокім сэнсе, то замест даследавання яго рэальнай гісторыі навукоўцы вымушаны былі даваць рэтраспектыву дагматычнага марксісцкага ўяўлення аб гісторыі гэтага феномена. Аднак дзякуючы багатаму фактычнаму матэрыялу, выкарыстанню аўтарамі архіўных крыніц узгаданыя вышэй працы не страцілі свайго значэння да сённяшняга часу.

У канцы 80-х - пачатку 90-х гг. у айчыннай гістарыяграфіі выявілася тэндэнцыя да перагляду гэтых стэрэатыпаў. Узніклі новыя падыходы ў вывучэнні кансерватызму як цэласнага грамадскага руху, лібералізм ужо не разглядаецца як вузкакласавая буржуазная плынь. Пашырылася тэматычнае поле вывучэння грамадскіх рухаў - даследчыкі звярнулі ўвагу на гісторыю легальных грамадскіх аб'яднанняў⁴. Фарміраванне сістэмы грамадскіх рухаў i сеткі добраахвотных грамадскіх аб'яднанняў стала разглядацца як фактар фарміравання грамадзянскай супольнасці ў Беларусі⁵.

Як адзначалася вышэй, адной з праблем, што найбольш цікавіла даследчыкаў грамадскага руху, з'яўлялася паўстанне 1863 - 1864 гг. Тым не менш многія пытанні застаюцца спрэчнымі да гэтага часу. Літаратура, прысвечаная паўстанню (пераважна польскіх i расійскіх аўтараў) багатая, аднак супярэчлівая ў канцэптуальных адносінах. Не страцілі свайго значэння да нашых дзён працы: лзельнікаў i сучаснікаў паўстання, апублікаваныя ў апошняй трэці XIX - па-

_______________

¹ Агурский С.Х. Очерки по истории революционного движения в Белоруссии (1863 -1917). Мн., 1928; Віткоўскі Я. Паўстанне 1863 г. i расійскі рэвалюцыйны рух пачатку 60-х галоў. Мн., 1939; Поташ МЛ. Бальшавізм і дробнабуржуазныя партыі ў рэвалюцыі 1905 года. Мн., 1930 i інш.

² Солошенко В.И. Из истории распространения марксизма в Белоруссии (1883 - 1904). Мн., 1963; Бич М.О. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии (1883 -.903). Мн., 1973; Ёнжа. Рабочее движение Белоруссии в 1861 - 1904 гг. Мн., 1983; Самбук СМ. Революционные народники Белоруссии (70-е - начало 80-х годов XIX в.); Яна ж. Общественно-политическая мысль Белоруссии во второй половине XIX в. Мн., 1976; Лосинский Н.Б. Революционно-народническое движение в Белоруссии. 1870 - 1884. Мн., 1983; Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии до 1917 года. Мн., 1973; Лушчыцкі І.М. Нарысы па гісторыі грамадска-палітычнай і філасофскай думкі Беларусі

ў другой палове XIX ст. Мн., 1958.

³Шалькевич В.Ф. Общественно-политическая и философская мысль Беларуси в первой

ловине XIX века: Дис....д-ра ист. наук. Мн, 1993; Соколова М. Пачатак ліберальнага руху на

Беларусі // Штогоднік Ін-та гісторыі НАН Беларусі. Мн, 1999. С 48-56; Яна ж.

Кансерватызм на Беларусі ў XIX ст. // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 1. С. 22-34;

Смалянчук А. Палякі Беларусі i Літвы ў рзвалюцыі 1905-1907 гг. Гародня, 2000.

⁴Хартановіч М., Карзенка Г.У. Навуковыя ўстановы i таварыствы на тэрыторыі Беларусі ў канцы XIX - пачатку XX ст. // Помнікі гісторыі i культуры Беларусі. 1982. № 4. С. 40-42; Анішчанка Я.К. Царызм i легальныя культурна-асветніцкія арганізацыі на Беларусі ў пачатку XX стагоддзя // Навіны Бел. Акад. навук. 1992. № 45-46. С. 25-29.

⁵Соколова М.Л. Общественные объединения и движения в Беларуси в конце XVIII-качале XX века: проблемы становления гражданского общества. Мн., 2002.

чатку XX ст.¹ Ix аўтары карысталіся не толькі ўласнымі ўспамінамі, але i унікальнымі дакументамі, многія з якіх да нашага часу не дайшлі.

Пачатак станаўлення беларускай гістарыяграфіі аб паўстанні i К. Каліноўскім адносіцца да 1920-х гг. У папулярнай літаратуры ў той час Каліноўскі характарызаваўся як нацыянальны герой, першы беларускі рэвалюцыянер i кіраўнік сялянскага антыпамешчыцкага паўстання. Грунтоўны навуковы аналіз падзей паўстання i поглядаў К. Каліноўскага ў беларускай гістарыяграфіі ўпершыню дадзены ў артыкулах i манаграфіі У. Ігнатоўскага². Ён характарызаваў паўстанне як буржуазна-дэмакратычнае, а Каліноўскага - як беларускага рэвалюцыянера-дэмакрата, ідэолага левых "чырвоных", які па пэўных пытаннях вымушаны быў ісці на кампраміс з "белым!" - шляхецка-кансерватыўнай плынню сярод паўстанцаў. Даследчык паказаў, што сялянства ў масе за паўстанцамі не пайшло i часта, асабліва ў Віцебскай i Магілёўскай губернях, ставілася да ix варожа.

У той жа час беларускі савецкі гісторык С Агурскі заяўляў, што паўстан-не 1863 г. было арганізавана польскімі памешчыкамі i каталіцкім духавенствам i праходзіла пад польскімі шавіністычнымі лозунгамі, называў Каліноўскага "міфічным героем", "польскім шавіністам"³. У 30-я гг. у савецкай Беларусі К. Каліноўскі ацэньваўся як "ідэолаг беларускай i польскай шляхты", г.зн. як рэакцыйны дзеяч⁴.

Для прац 50-х гг. характэрны наступныя вывады i ацэнкі: К. Каліноўскі - правадыр сялянскага паўстання, стваральнік вольнага беларускага друку, буйнейшы прадстаўнік перадавой грамадскай думкі Беларусі XIX ст., якая развівалася пад магутным уплывам рускіх рэвалюцыйных дэмакратаў. Разам з тым адмаўлялася прызнаная ў першыя пасляваенныя гады наяўнасць у праграме К. Каліноўскага лозунга барацьбы за дзяржаўную самастойнасць Літвы і Беларусі, а сам гэты лозунг абвяшчаўся рэакцыйным.

У навуковай літаратуры 1960-х гг. замацаваліся вывады пра тое, што паўстанне 1863-1864 гг. па складу ўдзельнікаў было пераважна шляхецкім, а па змесце праграмы - буржуазна-дэмакратычным. Расійскі даследчык А. Смірноў прызнаў і станоўча ацаніў пастаноўку К. Каліноўскім пытання аб утварэнні самастойнай Літоўска-Беларускай рэспублікі⁵. 3 іншага боку, у 1960-х гг. выклікаласумненненаяўнасць у паўстанні рэвалюцыйна-дэмакратычнай плыні на чале з К.Каліноўскім і выстаўленне ім патрабавання дзяржаўнай самастойнасці Літвы-Беларусі⁶. У дпугім томе "Гісторыі Беларускай ССР" (Мн., 1972) пазіцыі беларускіх рэвалюцыянераў-дэмакратаў па нацыянальным пытанні напярэдадні i ў час паўстання не асвятляліся. Дыскусія па гэтых праблемах узнавілася ў 1990-х гг.⁷