Нацыятворчыя працэсы ў Беларусі 3 страница

^{_______________}

¹ Авейде О. Записки о польском восстании 1863 года. Варшава, 1866; Ратч В. Сведения о польском мятеже 1863 года в Северо-Западной России. Вильно, 1867; Giller A. Historia Powstania Narodu Polskiego w 1861-1864 r. Paryż, 1867; Т1. Giejsztor J. Pamiętniki z lat 1857-1865. Wilna, 1913. T.l-2; Janowski J. Pamiętniki o powstniu Styczniowym. Lwów, 1923, T. 1; Warszawa, 1925. T.2.

²Ігнатоўскі У.М. 1863 год на Беларусь Нарыс падзей. Мн., 1930.

³ Біч М.В. К.Каліноўскі і паўстанне 1863 г. у працах беларускіх савецкіх гісторыкаў // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1989. №3. С.110.

⁴Там жа. С.111.

⁵ Смирнов А.Ф. Революционные связи народов России и Польши. М., 1962; Ён жа. Восстание 1863 года в Литве и Белоруссии. М., 1963.

⁶Миско М.В. Об освещении характера восстания 1863 г. в Литве и Белоруссии в некоторых работах советских авторов// Славянская историография. М., 1966. С. 141-175.

⁷Казбярук У. Маякі і міражы // ЛіМ. 1990,7 снеж.; Біч М.В. Хай народзіцца ісціна // ЛіМ. 1991. 22 лют.; Ён жа. У кривым люстэрку. К.Каліноўскі: праўда i вымыслы // Настаўніцкая газета. 1991. 17; 24; 27 ліп.; Ён жа. Нацыянальнае i аграрнае пытанне ў час паўстання 1863 -1864 гг. // Беларускі гістарычны часопіс. 1993. № 3.

У польскай i расійскай (у тым ліку савецкай) гістарыяграфіі паўстанне 1863-1864 гг. у Польшчы, Літве і Беларусі традыцыйна вызначаецца як польскае. Тым самым ігнаруюцца істотныя яго асаблівасці ў беларуска-літоўскім рэгіёне і найперш тое, што напярэдадні і ў ходзе паўстання тут упершыню дастаткова выразна праявілася плынь беларускага нацыянальна-вызваленчага руху на чале з К. Каліноўскім. Таму ў шэрагу публікацый беларускіх гісторыкаў і ў дадзенай кнізе яно ў дачыненні да тэрыторыі Літвы - Беларусі не называецца польскім.

Гістарыяграфічны аналіз канфесіянальнай гісторыі Беларусі канца XVIII - пачатку XX ст. паказвае, што найбольшая ўвага гэтай праблеме на-давалася ў дарэвалюцыйны час. Але не ўвесь перыяд i не ўсе канфесіі ста-навіліся аб'ектам даследаванняў у роўнай ступені. Найбольш публікацый было прысвечана становішчу праваслаўнай, уніяцкай i каталіцкай канфесій у XIX ст., ix узаемаадносінам.

Сярод прац па гісторыі праваслаўнай царквы ў Беларусі ў першай пало-ве XIX ст. вылучаюцца творы С. Рункевіча, В. Ізвекава, Г. Шавельскага'. Гэтыя аўтары, абапіраючыся на вялікую колькасць архіўных крыніц, спрабавалі даць ацэнку становішча праваслаўнай царквы як да 1839 г., так i пасля далучэння да яе уніятаў.

60-я гг. XIX ст. характарызаваліся замацаваннем пазіцый праваслаўнай царквы на беларускіх землях. Каталіцкія касцёлы, скасаваныя пасля паустання 1863—1864 гг., у большасці сваёй пераўтвараліся ў праваслаўныя храмы. Ішло актыўнае будаўніцтва новых цэркваў, ствараліся новыя прыхо-ды, насельніцтва пераходзіла (дзе пад прымусам, а дзе ў выніку шантажу i падману, часам добраахвотна) з каталіцтва ў праваслаўе. Гэтыя працэсы знайшлі адлюстраванне ў працах Г. Кіпрыяновіча i A. Мілавідава². Даследазанне А. Мілавідава ўключае ў сябе вялікі фактаграфічны матэрыял, але наскрозь прасякнута духам адданасці царызму, ухвалення яго палітыкі і тых метадаў, якімі карыстаўся генерал-губернатар М. Мураўёў для яе ажыццяўлення. Гістарычны нарыс Кіпрыяновіча насіў папулярны характар. Тым не менш навуковую каштоўнасць маюць змешчаныя ў кнізе табліцы, якія утрымліваюць звесткі па ўсіх беларускіх губернях пра колькасць цэркваў, манастыроў, манахаў, царкоўных школ, папячыцельстваў паводле даных Свяцейшага Сінода за 1895 г.

Гісторыя праваслаўных манастыроў у Беларусі ў XVIII - пачатку XXст. даволі падрабязпа разглядаецца ў кнізе "Православные русские обители. Полное иллюстрированное описание всех православных русских монастырей в Российской империи и на Афоне" (1910), а таксама ў працах В. Звярынскага i A. Паўлоўскага³. Гэтыя выданні маюць фактаграфічны характар i амаль свабодныя ад ідэалагічнага налёту, які толькі зрэдку прасочваецца.

______________

¹Извеков Б.Д. Исторический очерк состояния православной церкви в Литовской епархии за время с 1839-1889. М., 1889; Рункевич С. История Минской архиепископии (1793-1832 гг.). СПб., 1893; Шавельский Г. Последнее воссоединение с православной церковию униатов Белорусской епархии (1833 - 1839 гг.). СПб., 1910.

²Киприанович Г. Я. Исторический очерк православия, католичества и унии в Белоруссии;: Литве с древнейшего до нашего времени. Вильна, 1895; Миловидов А.И. Заслуги графа М.Н. Муравьева для православной церкви в Северо-Западном крае. Харьков, 1900.

³Зверинский В.В. Материалы для историко-топографического исследования о православных монастырях в Российской империи: В 3 т. СПб., 1890-1897; Павловский АЛ. Всеобщий иллюстрированный путеводитель по монастырям и святым местам Российской империи и Афона. Н. Новгород, 1907.

Шэраг прац¹, прысвечаных гісторыі асобных манастыроў, дапаўняюць, a ў асобных выпадках даюць магчымасць удакладніць звесткі, што знаходзяцца ў вышэйназваных працах.

Адзіным значным даследаваннем расійскай дасавецкай гістарыяграфіі па гісторыі каталіцкай царквы ў Расіі з'яўляецца праца Д. Талстога², які засяродзіў сваю ўвагу на палітыцы царскага ўрада ў адносінах да каталіцкай i уніяцкай цэркваў, а таксама на ўзаемадачыненнях паміж Расійскай імпе-рыяй i Рымскай курыяй.

Расійская гістарыяграфія па праблеме каталіцкай царквы ў Беларусі ў 60-я гг. XIX - пачатку XX ст. таксама даволі сціплая, бо каталіцтва лічылася адным з "іншаземных веравызнанняў" у Расійскай імперыі i прыцягвала ўвагу даследчыкаў толькі ў сувязі з важнымі дзяржаўнымі падзеямі. Такімі падзеямі ў азначаны перыяд былі ўдзел каталіцкага духавенства ў паўстанні 1863 - 1864 гг., спробы русіфікацыі касцёла, дзейнасць прадстаўнікоў рымска-каталіцкага духавенства i наогул асоб каталіцкага веравызнання ў Дзяржаўнай думе. Сюды неабходна дадаць праблему ўзаемаадносін дзвюх галоўных хрысціянскіх канфесій (праваслаўнай i каталіцкай), цікавасць з боку даследчыкаў да тых ці іншых прадстаўнікоў каталіцкага духавенства.

Асабліва значным з'яўляецца пытанне "распалячвання" каталіцкай царквы. У ім сканцэнтравалася ўся палітыка царскага ўрада ў адносінах да каталіцызму i да польскага пытання ў Беларусі ў цэлым. Па дадзенай праблеме засталася дастаткова вялікая колькасць публікацый, але галоўным чынам у выглядзе артыкулаў сучаснікаў падзей у перыядычным друку. Да больш буйных работ адносяцца творы А. Уладзімірава, I. Карнілава, Д. Чы-хачова³. Практычна ўсе гэтыя публікацыі тычыліся ідэалагічнага аспекту праблемы. Адны аўтары падтрымлівалі ідэю русіфікацыі касцёла, іншыя выступалі супраць яе.

Да гістарыяграфіі канфесій далучаюцца публікацыі аб ролі хрысціянства ў нацыянальным адраджэнні беларусаў, дзейнасці святароў-прыхільнікаў беларускай нацыянальнай ідэі. Першымі гістарыёграфамі гэтых праблем сталі самі беларускія ксяндзы, якія ў 1920 - 1930-я гг. жылі ў Заходняй Беларусі (А. Станкевіч, В. Гадлеўскі i інш.)⁴. А. Станкевіч, напрыклад, імкнуўся аоараніць у сваіх творах правы беларускага народа на нацыянальную незалежнасць, абгрунтоўваючы ix, з аднаго боку, нацыяналь-

______________

¹ДовгяллоД. И. Виленская Свято-Духова обитель. Вильна, 1910; Жудро Ф. Белыничский Рождество-Богородицкий монастырь. Могилев, 1894; Ён жа. Спасский монастырь в Могилеве. Могилев, 1892; Иеромонах Сергий. Витебский Марков Свято-Троицкий мужской монастырь. Витебск, 1887; Сапунов А. Полоцкий Спасо-Ефросиньевский девичий монастырь. Историческое описание. Вильна, 1888; Строганов П. Патриарший Бизюков монастырь. Опыт церковно-исторического исследования. Могилев, 1914; Щербицкий О.В. Свято-Троицкий монастырь. Вильна, 1883.

²Толстой Д.А. Римский католицизм в России: В 2 т. СПб., 1876. Т.2.

³Владимиров АЛ. История располячивания западно-русского костела. М, 1896; Корнилов И. Стоит ли вводить русский язык в костелы западных губерний. СПб., 1897; ЧихачевД. К вопросу о располячении костела в прошлом и настоящем. СПб., 1913.

⁴Станкевіч А. Беларускі хрысціянскі рух (Гістарычны нарыс). Вільня, 1939; Ён жа. Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення. Вільна, 1934; Ён жа. 3 жыцця i дзейнасці Казіміра Сваяка. Вільня, 1936; Ён жа. Магнушэўскі - Паўлюк Багрым - Баброўскі (Да вытокаў беларускага адраджэння). Вільня, 1937; Ён жа. Родная мова ў святынях. Вільня, 1929; Ён жа. Хрысціянства i беларускі народ (спроба сінтэзы). Вільня, 1940; Ён жа. У чэсць 950-годдзя хрышчэння Беларусі. Вільня, 1938; Гадлеўскі В. (псеўданім Вінцук Скальманоўскі). Незалежнасць Беларусі i Каталіцкі касцёл // Крыніца. 1921. 3 крас; Ён жа. Аб беларускіх казаннях у палове XIX веку // Крыніца. 1921.16 крас.

най прыродай беларуса,з другога - хрысціянскімі агульначалавечымі ідэаламі.

Больш багатая польская гістарыяграфія XIX - XX стст. па гісторыі канфесій. Праца С. Шантыра¹ насычана цікавым фактычным матэрыялам. Гісторыя каталіцкіх ордэнаў у Беларусі даследавана ў працах С. Заленскага i I. Гіжыцкага (псеўданім Валыняк). Для польскіх даследчыкаў дарэвалюцыйнага часу характэрна тое, што яны канцэнтравалі сваю ўвагу на адмоўным стаўленні ўрада Расійскай імперыі да каталіцкай i уніяцкай цэрк-ваў. Пры гэтым станоўчыя моманты, аб'ектыўныя прычыны, што выклікалі змены ў канфесіянальнай палітыцы, проста абміналіся. Падобныя погляды засталіся i нават узмацніліся ў 20-30-я гг. XX ст. (падчас II Рэчы Паспалітай).

Даволі вялікая гістарыяграфічная спадчына засталася па праблеме уніяцкай царквы³. У ёй разгледжаны меры, якія прымаў царскі ўрад па падрыхтоўцы да скасавання уніяцкай царквы i яе далучэння да праваслаўя.

Нягледзячы на мэтазгоднасць вывучэння канфесіянальнай гісторыі, такога напрамку ў гістарыяграфіі савецкай Беларусі не існавала. Толькі ў некаторых працах па гісторыі Беларусі закраналіся асобныя сюжэты з гісторыі праваслаўнай царквы i каталіцкага касцёла⁴. Але яны таксама, як i падручнікі, асобныя кнігі i брашуры, што выдаваліся ў рэчышчы назуковага атэізму не адлюстроўвалі з належнай глыбінёй i паўнатой складанае канфесіянальнае становішча, якое існавала ў Беларусі. Асобныя бакі праолемы разглядаліся ў літаратуры, што выходзіла за межамі Савецкага Саюза⁶.

Сучасная беларуская i расійская гістарыяграфія паступова рухаецца ў напрамку вывучэння асобных пытанняў канфесіянальнай гісторыі Беларусі. Ажыццяўляюцца дысертацыйныя даследаванні, выдаюцца кнігі, дзе

_____________

¹ Szantyr S. Wiadomości do dziejów kościoła i religii katolickiej panowaniu rossyjskiemu podleglyuch: W 2 cz. Poznań, 1843. Cz. 1-2.

² Zaleski S. Jezuity w Polsce. Kraków, 1908; Wjlyniak. Notatka o niektórych naszych siedzibach trynitarskich. Kraków, 1912; Wolyniak. Wiadomości o dominikanach prowincji Litewskiej: W 2 cz. Kraków, 1917; WcAyniak. Wykaz klastorow dominikańskich prowincji Ruskiej: W 2 cz. Kraków, 1923; Wolyniak. Z przeszłości Karmelitów na Litwie i Rusi: W 2 cz. Kraków, 1918.

³Бобровский П.О. Русская греко-униатская церковь в царствование императора Александра I. СПб., 1890; П.І.Б. Противодействие базилианского ордена стремлению белого духовенства к реформе русской греко-униатской церкви. Вильно, 1887; Горючко П.С. Из истории воссоединения униатов в Белоруссии. 1780 - 1805 гг. Киев, 1902; Ён жа. Материалы для истории воссоединения униатов в Белоруссии. 1780-1795 годов. Могилев, 1903; Киприановнч Г.Я. Жизнь Иосифа Семашки митрополита Литовского и Виленского и воссоединение западнорусских униатов с православною церковию в 1839 г. Изд. 2. Вильно, 1897; Коялович М. История воссоединения западнорусских униатов старых времен. Мн., 1999; Ён жа. О почившем митрополите Литовском Иосифе. СПб., 1869. Чистович И. Пятидесятилетие (1839 - 1889) воссоединения с православной церковию западнорусских униатов. СПб., 1889;

⁴ Самбук С. М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. Мн., 1980; Гісторыя Беларускай ССР. Т. 2. Мн., 1972.

^5'Кирюшин П.М. Антинародная роль реакционного католического духовенства. Мн., 1948; Ёнжа. Ватикан на службе реакции. Мн., 1950; Атеизм в наступлении. Мн., 1973; Докторов В. Г. Католицизм сегодня. Мн., 1984; ЗалескіА.І. Рэакцыйная сутнасцъ Ватыканаі капіталізма. Мн., 1959; Из истории свободомыслия и атеизма в Белоруссии. Мн., 1978; Круглое А. А. Развитие атеизма в Белоруссии (1917-1987). Мн., 1989; Корзун М. С. Русская православная церковь на службе эксплуататорских классов. Мн., 1984; Надольскі Р. Праўда аб сектантах. Мн., 1960; Документы обличают: Реакционная роль религии и церкви натерритории Белоруссии. Мн., 1964.

⁶Касяк І. З гісторыі праваслаўнай царквы беларускага народу. Нью-Ёрк, 1956; СтанкевічЯн. З гісторыі Беларусі. Мюнхен, 1958.

аналізуюцца тыя ці іншыя бакі праблемы¹. Распачата даследаванне асобных аспектаў з гісторыі праваслаўнай і рымска-каталіцкай царквы ў Беларусі хрысціянскім духавенствам². Перавыдаюцца творы XIX - пачатку XX ст., у якіх ёсць звесткі i пa гісторыі хрысціянскіх канфесій Беларусі³. Сярод сучасных даследаванняў вылучаюцца працы польскіх гісторыкаў Б. Кумара, П. Гаха, С. Літака⁴.

Беларуская літаратура, мастацтва, навука XIX - пачатку XX ст. не былі прадметам спецыяльных даследаванняў у дасавецкі перыяд. Толькі некато-рыя звесткі прыватнага характару пададзены ў працы А. Кіркора, у адпаведным томе шматтомнага выдання "Живописная Россия"⁵. Сістэматычнае вы-вучэнне духоўнай культуры беларускага народа пачалося пасля 1917 г., прычым найбольш значныя даследаванні з'явіліся ў пасляваенны перыяд. Працы Л. Дробава, М. Кацара, А. Кулагіна, Я. Сахуты, У. Чантурыя, М. Яніцкай i іншых у галіне жывапісу, архітэктуры, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва далі магчымасць з большай паўнатой i глыбінёй разгледзець працэсы ў развіцці нацыянальнага мастацтва. Своеасаблівым вынікам усіх гэтых даследаванняў стала выданне фундаментальнай шасцітомнай "Гісторыі беларускага мастацтва", трэці том якой цалкам прысвечаны беларускаму выяўленчаму мастацтву i архітэктуры канца XVIII - пачатку XIX ст.⁶

Вялікія набыткі ў вывучэнні беларускай літаратуры маюць літаратуразнаўцы. У XX ст. убачылі свет дзесяткі манаграфій, сотні артыкулаў, прысвечаных творчасці пісьменнікаў, развіццю розных літаратурных жанраў. У гэтых даследаваннях раскрываецца нацыянальная спецыфіка айчыннай літаратуры, яе роля i значэнне ў паглыбленні грамадскай свядомасці, выхаванні нацыянальнага самаадчування, патрыятызму i гуманізму, паказаны ўвесь патэнцыял беларускай духоўнай культуры ў галіне мастацкага слова, яе

_____________

¹ Канфесіі на Беларусі (канец XVIII - XX ст.); Яноўская В.В. Хрысціянская царква ў Беларусі ў 1863-1914 гг.; Блинова Т. Б. Иезуиты в Белоруссии. Мн., 1990; Марозава С. Уніяшая царква ў культурна-гістарычным развіцці Беларусі (1596-1839). Гродка, 1996; Яна ж. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1569-1839 гады); Горизонтов Л. Е. Парадоксы имперской политики: поляки в России и русские в Польше. М., 1999; Смалянчук А. Палякі Беларусі і Літвы ў рэвалюцыі 1905-1907 гг. Гародня, 2000; Гарбацкі А.А. Стараабрадніцтва на Беларусі ў канцы XVII - пачатку XX ст. Брэст, 1999; Снапкоўская С.В. Адукацыйная палітыка i школа на Беларусі ў канцы XIX - пачатку XX ст. Мн., 1998; Забаўскі ММ. Грамадска-палітычная барацьба ў Беларусі ў ходзе выбараў i дзейнасці Расійскай Дзяржаўнай думы I-IV склгканняў (1906-1917 гг). Мн., 2000; Шимукович С.Ф. Деятельность благотворительных учреждений по социальной защите населения Беларуси (90-е гг. XIX в. - июль 1914 г.): Автореф. дис.... канд. ист. наук. Мц, 2000; Филатова Е.Л. Конфессиональная политика царского правительства в Беларуси. 1772-1860 гг.: Автореф. дис.... канд. ист. наук. Мн., 2001.

²Василевич В. Историческое обозрение монастырей Минской епархии. Дис.... канд. богословия. Жировицы, 2000; Иеродиакон Павел. Монастыри Могилевской епархии. Жировицы, 1998; Завалънюк У. Каталщю касцёл у Беларусі ў XX ст. // Беларуси гістарычны часопіс. 2000. №4. С. 37- 43.

³ Полное собрание исторических сведений о всех бывших в древности и ныне существующих монастырях и примечательных церквах в России. М., 2000; Смолич И.К. История русской церкви. 1700-1917. Ч. 2. М., 1997.

⁴ Kumor В. Ustrój i organizacja kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej. 1772-1918. Kraków, 1980; Litak S. Kósciol łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Lublin, 1996; Gach P.P. Kasaty zakonów na ziemiach dawniej Rzeczypospolitej i Śląska. 1773-1914. Lublin, 1984.

⁵Живописная Россия. Т.3.4.1. Литовское Полесье. 4.2. Белорусское полесье. СПб., 1882.

⁶Дробов Л.М. Беларускія мастакі XIX ст. Мн., 1971; Ёнжа. Живопись Белоруссии XIX -начала XX в. Мн., 1974; Чантурия В.А. Архитектурные памятники Белоруссии. Мн., 1982; Кацер М.С. Изобразительное искусство Белоруссии дооктябрьского периода. Мн., 1969; Яніцкая ММ. Беларускае мастацкае шкло: XIX - пачатак XX ст. Мн., 1984; Псторыя беларускага мастацтва: У 6 т. Т.З. Канец XVIII - пачатак XX ст. Мн., 1989.

ідэйна-эстэтычнае багацце i непаўторнасць¹. Асобна трэба адзначыць "Гісторыю беларускай літаратуры XX ст." у чатырох тамах. Першы том² выдання ахоплівае пачатак мінулага стагоддзя. Дзякуючы новым падыходам, творчаму пераасэнсаванню спадчыны папярэднікаў, аўтары паказалі, што беларуская літаратура ўнесла істотны уклад у працэс пераходу ад сістэмы этнічных уяўленняў да сучаснага мыслення, абумоўленага дынамікай жыцця, актыўным умяшаннем працоўных мае у ход гісторыі, і тым самым вызначыла шляхі фарміравання нацыянальнай свядомасці ў айчыннай літаратуры, руху яе да вышэйшай фазы - нацыянальнай ідэі. I хоць у асноўнай масе ў творчасці асобных паэтаў з народа беларуская літаратура яшчэ толькі падыходзіла да гэтага вышэйшага рубяжа, інтуітыўна ў вобразах роднай прыроды, сялянскага побыту, роздумах аб жыцці, яна заклала трывалыя пачаткі гэтай ідэі, вызначальныя прынцыпы яе фарміравання, якія атрымалі пасля развіццё і канкрэтызацыю ў творчасціЯ. Купалы.Я. Коласа, М. Багдановіча, М. Гарэцкага, В. Ластоўскага і іншых аўтараў у наступныя дзесяцігоддзі XX ст.

Драматургія пачатку мінулага стагоддзя дала штуршок зараджэнню i развіццю нацыянальнага тэатра. Дэталёва прааналізаваны працэсы фарміравання i развіцця беларускага тэатральнага i музейнага мастацтва ў шэрагу грунтоўных даследаванняў³.

Гаворачы пра развіццё айчыннай культуры ў XIX ст. i асабліваў пачатку XX ст., нельга не адзначыць ролю газеты "Наша ніва" - свсеасаблівай энцыклапедыі эпохі нацыянальнага станаўлення i культурна-асветнага руху. Роля гэтага выдання i цесна звязаная з ім праблема нацыянальнага i культурнага развіцця Беларусі як адна з самых вострых у грамадска-палітычным жыцці пачатку XX ст. атрымала неадназначную інтэрпрэтацыю навукоўцаў. У жорсткай палеміцы скрыжаваліся меркаванні абаронцаў і праціўнікаў права народа на вольнае культурнае развіццё. Даследчыкі гэтага пытання прыбягалі або да празмернай ідэалізацыі, або да замоўчвання асобных гістарычных фактаў i падзей таго часу. Вялікую шкоду прынесла блытаніна ва ўжыванні тэрміна "нацыяналізм", які выкарыстоўваўся ў карыслівых, антынавуковых мэтах\ Цяпер ўжо агульнапрызнана, што газета "Наша ніва" з'яўлялася арганізуючым цэнтрам нацыянальнай культуры, i ў прыватнасці літаратуры. На яе старонках адбыўся дэбют усіх славутых беларускіх пісьменнікаў-класікаў⁵. Без аналізу культуралагічных матэрыялаў "Нашай нівы" нельга ўявіць панараму культурнага жыцця Беларусі пачатку XX ст. Разглядаючы пытанні па гісторыі навукі, сістэмы адукацыі ў Беларусі ў XIX - пачатку XX ст., варта адзначыць фундаментальныя выданні, створа-

______________

¹ Александрович С.Х. Старонкі братняй дружбы. Мн., 1960; Александровы С.Х. Кнігі i людзі. Mн, 1976; Мальдзіс А. Падарожжа ў XIX ст. Мн., 1969; Ён жа. На скрыжаванні славянскіх аый. Мн., 1980; Кісялёў Г.В. Героі i музы. Гісторыка-літаратурныя нарысы. Мн., 1982.

²Гісторыя бедарускай літаратуры XX ст.: У 4 т. Мн., 1999. T.l.

³Гісторыя беларускага тэатра: У 3 т. Мн., 1983. Т.1. Беларуси тэатр ад вытокаў да кастрычніка 1917 г.; Музыкальный театр Белоруссии. Дооктябрьский период. Мн., 1990.

⁴ Сидорееич А. Антон Луцкевич: главы из книги // Неман. 1990. №7. С.101 -109.

⁵Станкевіч Я. Беларускае нацыянальнае адраджэнне (1902 - 1915): Нашаніўцы - людзі і плыні // Бацькаўшчьша. 1957. № 6-7, 9-12; Bergmanowa A. Białoruski tygodnik "Nasya Niwa" (10.XI.1906-7.VIII.1915) // Kwartalnik Historyczny. R.LXXLX. 1972. № 3; Семашкевіч. Выпрабаванне любоўю. Мн., 1982; Забаўскі М. Барацьба на два франты (3 гісторыі газеты 'Наша Ніва") // Старонкі гісторыі Беларусі. Мн., 1992; Янка Купала i "Наша Ніва": Міжнар. навук. канферэнцыя 7-8 кастр. 1996. Мн., 1997.

ныя на падставе абагульнення шматлікіх артыкулаў i спецыяльных даследаванняў¹. У ix прааналізаваны асноўныя тэндэнцыі i этапы ў развіцці гуманітарных навук. Аўтары прасачылі працэс зараджэння i развіцця навуко-вай думкі ў галіне мовазнаўства, гісторыі, эканомікі, разгледжаны развіццё асветы, педагагічнай думкі i адукацыі, этнаграфіі, фалькларыстыкі, горадабудаўніцтва. Упершыню комплексна даследавана развіццё прыродазнаўчых навук.

Непрацяглы, але насычаны падзеямі перыяд Першай сусветнай вайны стаў аб'ектам адлюстравання ўжо ў публікацыях яе сучаснікаў i сведкаў. Савецкая гістарыяграфія вайны засяроджвалася пераважна на вывучэнні бая-вых дзеянняў, знешняй палітыкі Расіі i міжнародных адносінах, рэвалюцыйнага i ў першую чаргу сацыялістычнага руху ў кантэксце выспявання перадумоў Кастрычніцкай рэвалюцыі². У цэнтры ўвагі сучасных расійскіх i заходніх даследчыкаў Першай сусветнай вайны знаходзяцца розныя аспекты праблемы "вайна, чалавек i грамадства" (пытанне аб узрастанні ваўмовах вайны ролі насілля, зараджэнні таталітарных тэндэнцый у грамадстве; аб маргіналізацыі вялікіх груп насельніцтваў выніку мабілізацыі, дэпартацый i бежанства; аб сацыяльна-класавым расколе грамадства i нарастанні партыйна-ідэалагічнай нецярпімасці; аб разгортванні ў гады вайны нацыянальных рухаў, распадзе імперый i ўтварэнні новых нацыянальных дзяржаў i т.д.). Падсумаванне напрацовак расійскіх гісторыкаў апошняга дзесяцігод-дзя па гэтай тэматыцы зроблена ў капітальным выданні³, але сюжэты, звяза-ныя з Беларуссю, у ім амаль не фігуруюць.

У Беларусі першыя працы навукова-публіцыстычнага i мемуарнага ха-рактару А. Луцкевіча, А. Цвікевіча, Я. Варонкі, Я. Канчара, А. Бурбіса, Ф. Турука, 3. Жылуновіча, К. Езавітава, В. Гадлеўскага i іншых удзельнікаў беларускага нацыянальнага руху былі прысвечаны галоўным чынам праб-леме дзяржаўна-палітычнага i культурнага самавызначэння беларусаў, па-стаўленай на парадак дня ходам сусветнай вайны i Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. Асвятленне беларускага нацыянальнага руху i яго складаных узаемадачыненняў з рэвалюцыйна-класавай барацьбой пераважала у адпаведных раздзелах падагульняючых прац па гісторыі Беларусі, створаных у 1920-х гг. У. Ігнатоўскім і М. Доўнар-Запольскім⁴. Пры гэтым у "Кароткім нарысе гісторыі Беларусі" У. Ігнатоўскага была выказана каштоўная з метадалагічнага пункту гледжання думка, што Першая сусветная вайна "ломіць старый рамкі жыцця i пачынае сабою новы перыяд гісторыі як Расіі, так i Беларусі”. Аднак погляд на вайну як на самастойны, цэласны этап айчыннай гісторыі не знайшоў увасаблення ні ў савецкай, ні ў постсавецкай беларускай гістарыяграфіі. У адпаведнасці з афіцыйнымі ўстаноўкамі савецкага часу Першая сусветная вайна звычапна разглядалася ў сувязі з гісторыяй Кастрычніцкай рэвалюцыі - як яе пярэдадзень i паскаральнік. Традыцыя такога

____________

1 Очерки истории науки и культуры Беларуси. Мн., 1996; Асвета i педагагічная думка ў Беларусі ca старажытных часоў да 1917 г. Мн., 1985.

2 Первая мировая война: Указатель литературы 1914 - 1993 / Сост. В.И. Бабенко, Т.М. Демина. М., 1994; Козенко Б.Д. Отечественная историография Первой мировой войны // Новая и новейшая история. 2001. №3. С.3-27.

3 Мировые войны XX века: В 4 кн. Кн.1. Первая мировая война: Ист. очерк. М., 2002.

Ігнатоўскі УМ. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. Выд.5. Мн., 1991;

4Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі. Мн., 1994.

5Ігнатоўскі У.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі С.174.

ўспрымання вайны была закладзена ў беларускай гістарыяграфіі працамі А. Чарвякова, В. Кнорына, В. Шчарбакова i іншых аўтараў¹.

У 1930-я гг. усталявалася таксама схема перыядызацыі айчыннай гісторыі, у адпаведнасці з якой першыя гады вайны i прывязаную да ix Лютаўскую рэвалюцыю адасаблялі ад наступнага гістарычнага перыяду. У выніку штучна парушалася цэласнасць рэвалюцыйнага працэсу 1917 г. у Расіі. Пры гэтым фарміраваўся ўсечаны вобраз i больш маштабнай з'явы - Першай сусветнай вайны.

З сярэдзіны XX ст. вайна 1914-1918 гг. апынулася "ў цені" не толькі Кастрычніцкай рэвалюцыі, але i Другой сусветнаи вайны, даследаванне якой стала выглядаць больш актуальным. Таму ў пасляваенныя дзесяцігоддзі адносна сістэматызаванае асвятленне гісторыі Беларусі часоў вайны з кайзераўскай Германіяй рабілася толькі ў калектыўных падагульняючых працах². Некаторыя карэктывы былі зроблены толькі ў 90-я гг.³ У іншых тагачасных публікацыях беларускіх гісторыкаў перыяд Першай сусветнай вайны разглядаўся выключна ў плане вывучэння рэвалюцыйнага руху i дзейнасці бальшавіцкай партыі⁴. Спецыяльнае даследаванне гэтых сюжэтаў ажыццёўлена ў манаграфіі Э. Савіцкага, дзе аналізуецца таксама сацыяльна-эканамічнае становішча беларускіх губерняў у першыя гады вайны (жнівень 1914 - люты 1917 г.)⁵.

Асноўны пласт савецкай, як i постсавецкай гістарычнай літаратуры, тэматыка якога храналагічна ўпісваецца ў рамкі Першай сусветнай вайны, прысвечаны рэвалюцыйным падзеям 1917 г.⁶ На матэрыялах беларускіх губерняў i Заходняга фронту гэта тэма асвятлялася ў манаграфіях I. Саладко-ва, I. Ігнаценкі, В. Гняўко, М. Смальянінава, П. Башко⁷, а таксама ў калектыўнай працы па гісторыі Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Беларусі⁸. У названых даследаваннях адпаведна прынятым у савецкай гістарыяграфіі падыхо-

_____________

¹Чарвякоў А. За Савецкую Беларусь. Мн., 1927; Кнорин В. 1917 год в Белоруссии и на Западном фронте. Ми., 1925; Ен жа. Заметки к истории диктатуры пролетариата в Белоруссии (К десятилетию провозглашения БССР). Мн., 1934; Шчарбакоў В. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Бсларусі i белапольская акупацыя. Мн., 1930; i інш.

²История Белорусской ССР. Мн., 1961; Т.1. Псторыя Беларускай ССР. Мн., 1972. Т.2.

³Нарысы гісторыі Беларусі Ч.1.

⁴ Саладкоў Ц.Е. Бальшавікі Беларусі ў перыяд першай сусветнай вайны i другой рускай рэвалюцыі (1914 - сак. 1917 гг.). Мн., 1957; Ен жа. Борьба трудящихся Белоруссии против царизма(1907 - 1917 гг.). Мн., 1967; Липинский Л.П., Лукьянов Е.П. Крестьянское движение в Белоруссии в период между двумя революциями (июнь 1907 - февраль 1917 г.); Липинский Л.П. Крестьянское движение в Белоруссии в 1914 - 1917 гг.; Салошенко В.И. Большевики в борьбе с мелкобуржуазными партиями в Белоруссии (1903 - март 1917 гг.) Мн., 1981.

⁵ Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии (авг.1914 - февр.1917 гг.). Мн., 1981.

⁶ Февральская буржуазно-демократическая революция 1917 г. в России (советская историография 70-80-х годов): Научно-аналитический обзор. М., 1987; Могильницкий Б.Г. Революция 1917 г.: новые подходы// Проблемы истории и исторического познания. Томск, 2001.С.18-29.

⁷ Солодков И.И. Большевики Белоруссии в период подготовки и проведения Великой Октябрьской социалистической революции (март 1917-февраль 1918). Мн., 1957; Игнатенко ИМ. Беднейшее крестьянство - союзник пролетариата в борьбе за победу Октябрьской революции в Белоруссии (1917-1918 гг.). Мн., 1962; Ён жа. Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии. Мн., 1986; Гневко В.Г. Рабочий класс Белоруссии в борьбе за победу Октября. Мн., 1973; Смольянинов ММ. Революционное движение солдатских масс на Западном фронте в 1917 г. Мн., 1981; Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии (март - октябрь 1917 г.). Мн., 1987.

⁸ Победа Советской власти в Белоруссии. Мн., 1967.

дам прасочвалася абвастрэнне сацыяльна-эканамічных праблем, паказвала-ся радыкалізацыя масавых настрояў i нарастание барацьбы паміж рознымі палітычнымі сіламі, што прывяло ўвосень 1917 г. да захопу ўлады бальшавікамі. Аўтар новага даследавання гэтых працэсаў М. Сяменчык адыходзіць ад гістарыяграфічных традыцый савецкага часу¹.