Денсаулық сақтаудың пайда болу дәуірінен бастап, жүйе ретінде, кез келген мемлекет өз халқы денсаулығының жақсаруына және нақты бір қамсыздандыруға бағытталынған жолдардағы мәселелерді шешуге тырысуда.
Бүгінгі күнде барлығы денсаулық сақтау көрсеткішін жақсартудың негізгі көзі ретінде, денсаулық сақтау жүйесін дамыту екенін түсінеді.
Әлемдік денсаулық сақтау ұйымы (ӘДҰ) – денсаулық сақтау жүйесінің алдында тұрған үш мақсаттық тапсырманы нұсқайды:
1. Денсаулықтың жақсаруы, әкімшілік реформаны жүргізу арқылы денсаулық сақтау жүйесін дамытуға байланысты.
2. Халыққа қажетті ықыластық, медициналық қызмет сапасын жоғарлатуды тұспалдау, науқастың құқығының сақталынуы мен абыройына деген құрмет көрсету, сондай-ақ, тұрғындардың барлық әлсіз топтары мен оның тұтынуын жоғарлату есебінде жүрмек.
3. Қаржылық әділеттілікті, қаржылық институттардың тұрақтылығын жасау, денсаулық сақтау қызметінің барлық құрмет көрсетілуін қамсыздандыру және алғашқы екі мақсатты қолдануға жағдай жасау.
Айта кететін жәйт, денсаулық сақтау көп факторлы сала ретінде қиындау болғандықтан, мұнда барлық мәселелік сұрақтарды шешуді қамсыздандыруда әмбебап үлгі болмайды. Сондықтан барлық елдер кіріс дәрежесін бірдей сипаттайтын, білім мен денсаулықты сақтауға кеткен шығындардың әрқайсысы денсаулықты қорғау мәселелерін өз мүмкіндіктерінше шешуге тырысады. Сол себепті, біздің ұлттық денсаулық сақтау жүйесі әлемдік тәжірбиені ескере отырып, нақты экономикалық, әлеуметтік, саяси жағдайлардағы ең алғашқы тапсырмасын бағалау мүмкіндігі негізінде іске асырылуы керек.
Қазіргі уақытта, барлық денсаулық сақтау саласы мемлекеттер арасындағы сәйкестендірілген өзара жинынтықты, медициналық көмекті тұтынушылар мен өндірушілер арасында негізгі үш экономикалық үлгіге, модельге апарады. Олар:
- жеке медицинаны сақтандыруды қолданудағы нарықтық принципке негізделінген ақылы медицина;
- бюджет жүйесімен қаржыландырылатын мемлекеттік медицина;
- көпарналы қаржыландыру жүйесіндегі нарықтық реттеу принципіне негізделінген денсаулық сақтау жүйесі.
Бірінші модельде, үлгіде бірыңғай мемлекеттік медициналық сақтандыру жүйесі жоқ, медициналық көмек ақылы төлем негізге бағытталынған, яғни, медициналық қызмет тұтынушының өз есебінен жүргізіледі. Нарықтық медициналық қызмет, бұл тұтынушылардың медициналық қызметті қанағаттандырудың негізгі құралы болып табылады. Сөйте тұра, мемлекет тек нарық қанағаттандыра алмайтын бөлігін өзіне алады (жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген тұрғындарды, зейнеткерлер мен жұмыссыздар). АҚШ-ың денсаулық сақтау саласы ең ашық жүйе тәрізді көрінеді, медициналық қызмет жеке нарық ретінде денсаулық сақтау ұйымының негізінде, кедейлерге және зейнеткерлерге қызмет көрсететін қосымша мемлекеттік «Medicare» бағдарламасы қолданылады. Әдетте, мұндай модельді ақылы, нарықтық, американдық, ал кейде жекеше сақтандыру жүйесі деп те атайды.
Екінші модельдегі мемлекеттің рөлі айтарлықтай сипат-талынады. Денсаулық сақтауды қаржыландыру негізінен бюджет арқылы, халық пен кәсіпорынның салықтық есебі ретінде іске асады. Елдегі тұрғындар медициналық көмектерді тегін алады. Сондықтан, мемлекет негізгі медициналық қызметті сатып алушы, медициналық көмекпен жабдықтаушы, сонымен қатар, денсаулық сақтау қызметімен қоғамдық тұтынушылардың басым бөлігін қанағат-тандырушы негізгі көз болып табылады. Мемлекеттік бақылауда болғандықтан, нарық қосымша рөлді атқарады. Бұл модель 1948 жылы алғаш Ұлыбританияда қолданылады. Ол кейін Ирландияда (1971ж.), Данияда (1973ж.), Португалияда (1979ж.), Италияда (1980ж.), Грецияда (1983ж.), Испанияда (1986ж.) сиапт алған болатын. Ондай үлгіні мемлекеттік, бюджеттік деп атайды.
Үшінші модель әлеуметтік-сақтандыру немесе денсаулықты сақтандыруды реттеу жүйесіне негізделінген. Денсаулық сақтаудың бұл моделі аралас экономика принципіне сүйенеді, ол өзін медициналық қызметтегі әлеуметтік кепілдеме және мемлекеттік реттеу жүйесін дамытушы деп санайды. Бұл жерде мемлекеттің алатын рөлі, қоғамдағы барлық тұтынушыларды кіріс көздеріне қарамастан, медициналық ақылы қызметтің нарықтық қағидаларын сақтай отырып, азаматтардың көпшілігіне қызмет көрсету болып есептелінеді. Ал бұл арада тәуелсіз тұтынушы және еркін таңдауды қамсыздандыру, кепілділік деңгейінен жоғары қажеттілікті қанағаттандыру, нарықтық медициналық қызметтің рөлі болып табылады. Көпарналы қаржыландыру жүйесі (сақтандыру ұйымдарынан түскен пайда, еңбек ақыдан аудару, мемлекеттік бюджет) медицинаны әлеуметтік- сақтандырудың қаржылық базасының тұрақтылығын және икемділік қажеттілігін тудырады. Бұл модель Франция, Нидерландия, Австрия, Бельгия, Голландия, Швейцария, Канада және Жапония елдерінің денсаулық сақтау саласында қолданылады.
Әлеуметтік сақтандыру моделінің белгілеріне мемлекеттік, нарықтық үлгі түрлері кіреді. Ол әлеуметтік-сақтандыру моделінің нарықтық немесе мемлекеттік қасиеттерінің көп болуына тәуелді. Мысалы, әлеуметтік-сақтандыру үлгісі Канада және Скандинавия елдерінің денсаулық сақтау жүйесінде мемлекеттік моделмен сәйкестігі көп болып жатса, ал Францияның денсаулық сақтау жүйесі нарықтыққа жақын болып келеді.
Ескерте кететін жәй, медициналық көмек көрсету үрдісіне қатысушылар өзара айналыс шегімен сипатталынады. Сонымен бірге, кей зерттеулерде оның типтік артықшылықтары мен жүйедегі кемшіліктері көрсетілген.
Мысалы, нарықтық моделінде өткір бәсекелестіктен туындаған сапаның өсуі, инновацияны нығайту жолдары, қатысу үрдісі және стратегияның тиімділігін сұрыптау, барынша шындықты көрсетеді. Ал, оның қарама-қарсы жағы болса, мысалы медициналық шығынның үздіксіз өсуі, мемлекеттік бақылаудың қиын болуы, дағдарыс кезіндегі қайта өндірістік тәуекелділік, өз пікірін міндеттеу және өндірісті ақтамайтын міндеттер, ол алдыналу жүйесіне көңілдің аударылмауынан, және ең бастысы, медицинаға тән емес қатынастардан болмақ.
Денсаулық сақтау саласындағы мемлекетік моделдің оң жақтарына, барлық халықты медициналық көмек пен қам-сыздандыруға, алдыналу, профилактикалық емдеуге бағыттауға, көрсетілген медициналық көмектің мемлекет бақылауында болуына, аса ауыр инфекциялық аурудың алдын алу тиімділігіне ықпал ету жақтары жатады. Ал, теріс жақтарына тоқталсақ, онда ынталандырушы табиғи фактордың болмауы, медициналық көмек сапасының жәй дамуы, ұйымдық құрылымның икемділігінің жетіспеушілігі, ұзақ мерзімді тиімсіз стратегияның қолданылуы, медициналық технологияның ескіруі мен медициналық көмек күтудің ұзақ мерзімділігі жатады.
Қазіргі уақыттағы айрықша қызығушылық және өзектілік моделдерге: аралас, көпканалды жүйені қаржыландыру жатады. Олар икемді болғандықтан, өздерін бұлтаруға мүмкіндік беріп, алдыңғы екі жүйенің оң жақтарын өздеріне қарата алады. Бұл жүйеге мысал ретінде Швейцария және Сингапурдың денсаулық сақтау жүйесі жатқызылады. Швейцарияда денсаулық сақтауды қаржы-ландырудың басым бөлігі нарықтық механизмге бағытталған, көрсетілетін медициналық қызметтің 70%-ы жекеше медициналық құралымдар есебінен төленеді, шамамен 6%-ы − жұмыс берушілер тарапынан, ал қалған 25% мемлекет атынан қаржыландырылады. Сингапурде де жүйе жекеше медицина есебінен жүргізіледі. Сингапурдегі өмір сүру деңгейі, Швейцариялықтар сияқты (80жас), ал бала өлімі одан да төмен. Сөйте тұра, сингапурлық жүйе швейцариялықтарға қарағанда төрт есе арзан. Ал, денсаулық сақтау шығындарын жалпы ұлттық өнім есебімен алсақ, ол оның Сингапурде 3,5%-ын, ал Швейцарияда – 11,4%-ын құрайды. Сингапурде 10 мың халыққа дәрігерлер саны 2/3 төмен, ал әрбір дәрігерге шаққанда, медициналық персонал одан жоғары. Сингапурдағы науқастық төсек-орындар құны, Швейцарияның тек жартысын ғана құрайды. Бұл алшақтықтың басты себебі, медициналық қызметті қаржыландыру шығынының әдіс-амалдарында. Егер Швейцарияда нарықтық қызметтің шығыны 40% шамасын құраса, Сингапурде мұндай шығындар 68%-ды құрайды. Мұнда 94%-ы қолма-қол төлем ретінде іске аса, Швейцарияда ол – 76 %. Бұл, сарапшылардың айтуынша, сингапурлық модель көпшілік тұтынушылардың таңдау еркіндігінен болған. Үкіметтің үлесі барлық шығындардың үшінші ретінде келеді. Бұл дегеніміз қызмет сапасын түсірмеу үшін және оған күш жұмсамау үшін, сөйтіп, әрбір адам өзінің денсаулығына өзі жауап береді деген сөз.
