Бәрімізге белгілі болғандай, пайда болған жанжалдың алдында кез келген, керек десеңіз оның жақсы қызмет етуіне қатысатын ұйымда әлеуметтік шиеленіс болады. Әлеуметтік шиеленіс ереже бойынша, тербеледі, бірақ дұрыс ұжымда ол норма деңгейінде болады. Өз кезегінде қайшылықты дамуда шиеленіс шекарадан асып кетеді және ұжымды бұзатын аса шиеленіскен жәйт болады.
Әлеуметтік шиеленістің дамуындағы негізгі кезең ретінде жетеуін бөліп көрсетуге болады. Бұлар:
1) әлеуметтік шиеленістің жағдайлық деңгейі - норма;
2) әлі сирек ұғынылған шиеленістің латентті(жасырын) сатысы;
3) шиеленістің күшеюі және қарама-қарсы жаққа талаптарды өңдеу;
4) шиеленістің сыни сатысы және күрделі жанжалға өтуі (күтпеген оқиға);
5) жарылыс, жағдайдың жылдамдатылған дамуы;
6) кульминация;
7) жағдайлық деңгейге дейін құлау.
Қалай болғанда да, жанжал уақытпен ауысатын жанжалдылықтың деңгейі ретінде түсінілетін әлеуметтік шиеленістен өсіп шығады. Осылайша, әлеуметтік шиеленіс бір-бірімен өзара байланысқан әлеуметтік факторлардың нәтижесі болады. Олар: қанағатсыздық, оның бұқаралығы және пайда болу әдістері.
Ереже бойынша, әлеуметтік жанжалдың күрделілігі, адамдардың жоғары эмоционалды жағдайында; жергілікті жанжалдардың жиілігінен; кінәліні іздеу және адамдар девиациясында орын алуымен көрініс береді. Адамдардың қанағаттанбаушылығының көріну формасы, әсіресе өнеркәсіпті жанжалда мынадай болуы мүмкін:
а) бірнеше адамның сұхбаттары (сыбырлау), “асханалық сұхбат” деп аталады;
b) өндірістік жиналыстар мен мәжілістерде белгілі бір талаптармен сөз сөйлеу;
c) бірнеше адамның жұмыстан тіпті қыр көрсетіп кетуі;
d) саботаж (тапсырманың ұжым бойынша орындалмауы);
e) ұжымдық аштық жариялау;
f) демонстрация және митинг;
g) бүлікшілік (құрал жабдықтарды, ғимараттарды бұзу, өртеу және деликвентті сипаттағы басқа қылықтар);
h) ереуіл.
Әдетте әлеуметтік жанжал төрт сатыға бөлінеді:
1) алдынғы жанжалды;
2) жанжалды;
3) жанжалды шешу сатысы;
4) жанжалдан кейінгі жағдай.
Олардың әрқайсысы кезеңге бөліне алады. Кез келген сатыны немесе кезеңді жанжал динамикасының белгілі бір кезеңі ретінде қарастырған жөн. Мысалы, бірінші алдыңғы жанжал сатысы екі кезеңге бөлінген болуы мүмкін. Бірінші кезең жанжал субъектілерінің күрделі қайшылықтарының пайда болуына байланысты тұлғааралық және топтық қатынастар жүйесіндегі қайшылықтардың ушығуымен және жинақталуымен сипатталады. Бұл кезеңді латентті (жасырын) деп қабылдау керек.
Екінші кезең, әдетте жанжалдасушы жақтарды қозғалысқа, сонымен қатар, олардың қарама-қарсы құндылықтар мен мүдделерін жете түсінуге әкелетін күтпеген оқиғадан немесе себептен басталады. Нәтижесінде бұл кезеңде жанжал жасырыннан ашық түріне айналады және жанжалдық жүріс-тұрыстың әр түрлі формасында көрінеді.
Жанжалдық жүріс-тұрыс - бұл қарама-қарсы жақтардың олардың мақсаттары мен ниеттерін тура немесе жанама түрде қоршауға бағытталған әрекет.
Дәл осындай жүріс-тұрыс жанжалдың дамуының екінші, негізгі кезеңін сипаттайды. Бұл кезеңде тек жанжалдасушы жақтардың мақсаттарын жете түсіну ғана қажетті емес, сонымен бірге бірінші сатының өзінде-ақ басталатын күреске психологиялық нұсқауды қалыптастыруды жалғастыру қажет.
Екінші сатыдағы жанжал өте күрделі формаларды қабылдайды, екі жақ жағымды өзара қатынас орнату бойынша бұрынғы барлық келісімдерді бұзуға тырысады. Екі жақтың өшпенділігі психологиялық түрде дұшпанын іздеуге бекітіледі. Сонымен, жанжалдық әрекет ұрыс-керісті жылдам ушықтырады, ал ол өз кезегінде адамның ауытқу жүріс-тұрысын ынталандырады. Оның белгісі - оппоненттер позициясына, олар тарапынан қорқынышты бейтараптығына шабуыл. Осымен қоса, бұл сатыда бір уақытта әлеуметтік топтардағы өзгеріс есебінен құндылықтарды қайта бағалау болып жатады. Сонымен, жағдайға байланысты оппоненттердің тиімді өзара әрекеттесу жолын таңдау сатысы - үшінші саты шабуыл жасайды.
Бұл сатыда жанжалды шешу кезінде екі жақтың келісім жолымен татуласуы болады. Мұндай татуласу егер екі жақ жанжалды жалғастырғаннан гөрі бейбітшілікке жету әлдеқайда тиімдірек деген сенімге келгенде мүмкін.
Тәжірибе көрсеткендей, болған жанжалда, оған қатысушылар арасындағы коммуникативті байланыс бұзылса, онда тиімді шешуге жету ортадағы дәлдалсыз мүмкін емес. Делдалдар жанжалды ынтымақтастыққа, ал “соғыстың күйін” - “азаматтық бейбітшілікке” айналдыру керек.
Өмірде әр түрлі делдалдар болады. Делдалдар “аралық сот” тәрізді болуы мүмкін, олар тәуелсіз, өйткені ол үшін ең бастысы - заң. Келісімдердің осы типі үшін оның қатысушыларына еркін отыратын төрт бұрышты үстөл тән.
Делдалдың екінші түрі “ойнаушы бапкер” сияқты көрінеді. Ол үшін дөңгелек үстөл тән. Жанжалға қатусушылардың талапты қалай шешетіні үлкен психологиялық мән береді. Сонымен психологиялық шеттеу жеңіп шығады. Әрине, делдалдардың басқа типтері де бар.
Жалпы жанжалды шешуді үш сатыға бөлуге болады.
1. Бірінші саты - дайындық, жанжалға “диагноз” қою керек болғанда, оның типін, күрделілік дейгейін анықтау керек, тереңдігі мен себебін көрсету керек. Сонымен бірге жанжалды басу үшін, ресурстарды зерттеу керек, жанжалға билік, БАҚ сияқты сыртқы факторлардың әсерін бағалау қажет. Әрі қарай жанжалды шешудің бірнеше нұсқаларын жасап, оларды шешу салдарын болжау қажет, жеңістің немесе жеңілістің бағасын анықтап, содан кейін келісімге дайындалу керек. Келісімнің мақсаты істің қиялы емес, берлігі болуы тиіс.
2. Екінші саты - келісімдердің өзі. Ол ұзақ болуы мүмкін.
Міндеттер келесіден тұрады:
1) Келісімге қатысушылардың қысымын жою, сонымен бірге баспасөзді де;
2) Сенім атмосферасын үнемі қолдау;
3) Басым проблемаға назар аудару;
4) Соңғы көзқарастарды бейтарап қалдыру;
5) Қатысушылардың әрқайсысы өзінің пікірін айта алуы үшін және қорытынды құжаттарды дайындауға қатыса алуы үшін өзінің дәлелдері мен ұсыныстарын ынталандыру.
3. Үшінші сатыда делдалға қатысушының жанжалды жағдайдан шығуын іске асыру қажет. Ол үшін:
1) қатысушылар келісіммен қанағаттанғандарын айтып білдіру қажет және ол туралы бір-біріне хабарлау керек;
2) жанжалды шешу үшін болашаққа тиімді жасалынған ережені мойындау керек;
3) қабылданған келісімді іске асыру үшін бақылаудың әдістерін бекіту қажет;
4) қарсыластық ынтымақтастыққа айналу үшін қабылданған шешімдермен бақылауға қатысу керек.
Жанжалды шешу процесін олардың қатысушыларының стратегияларынсыз түсіну мүмкін емес. Сондықтан стратегиялар қатарын қолданады. Бірінші - “страус” стратегиясы - жанжалдың бар болуын мойындамау. “Страус” қабілетті болатын ең үлкен нәрсе ол - “иә, жанжал бар” деп айту. Бірақ өзі оны шешу үшін ештеңе істемейді.
“Көгершіндер” стратегиясында жеңілісті қолдау позициясы көрініс береді және екі жақтың біреуі жеңілген жағдайында пайдаланылады. Мұндай жағдайда жанжалды шешудің жиі жалғасы болмайды.
“Қаршыға” стратегиясы қарсыласын міндетті түрде жеңуге ұйғарады. “Қаршыға” өзінің сызығында мықты тұрады және қарсыласынан көнуді талап етеді.
“Келісім беру” стратегиясы. Оның құндылықтарының бірі - келісім процесінің өзі. Сондықтан көну жеңіліс ретінде емес, проблеманың шешімі ретінде қабылданады.
Жанжалдарды реттеуде үлкен мәнге оның салдары, қорытынды сатысы ие. Бірақ оған әрине қарама-қайшылықтарды тұтастай жою күші және кез келген күресті тоқтату іске кірісуі тиіс.
Жанжалдың салдары әр түрлі объективті және субъективті факторларға, әсіресе жанжалды реттеуде айырмашылықтарды жеңу әдісіне тәуелді. Оқиға жағымды дамыған кезде, шығармашылық еңбек пен демалысқа дәлденуге мүмкіндік беретін, бұрынғы жанжалдасқан жақтарға сыйлы қатынас қалыптасады.
Тақырып 11
