Тапсырма. Мәтінді оқыңыздар.

Қазақтың дүниетанымындағы «дін мәселесі» халқымыздың рухани мұра жүйесінде оның ертедегі дүниетанымдық ойлау элементтерінен бастап, қазіргі заманғы толысқан дүниетанымдық теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті жолдардан өтіп, әлі де зерттеліп қарастырылуда. Оның негізгі бағыттары ретінде қарапайым да тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, адамгершілік мәселелері мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттау, тағы басқа мәселелері болды. Бұл қызығушылық оқырман қауымының, оның ішінде мәдениеттанушылардың тарихи логикасына жету жолында пайда болған. Сонымен қатар сол кездегі қазақ мәдениетінің тарихи ерекшеліктерін бағалағысы келетін қазіргі ұрпақ үшін, үлкен жауапкершіліктер жүктеу болып табылды.

Тәуелсіздікке қолы жеткеннен кейін руханият саласында орасан зор әрі қасиетті мақсат – халық рухын, оның өзегі – ұлттық дүниетанымын қайта қарастыру немесе оның озық үлгілерін қайтадан қалпына келтіру мақсаты тұр. Қаншама экономикалық және саяси жетістіктерге жеткенмен де, мәдени қайта өркендеусіз, Қазақстан өркениетті елдер қатарына еш қосыла алмайтыны белгілі. Ауызша да, жазбаша да «рухы күшті халық», «рухани биік халық» деп бағалаймыз.

Дін ерте заманнан бері адамзатпен бірге жасап келеді. Ол дами келе адамның танымын, сенімін қалыптастыратын күшке айналады. Діни ұстанымдар негізінде қалыптасқан сенім адамның қоршаған ортамен, басқа адамдармен, қоғаммен қарым қатынасына әсер етті. Дін мәселесі – адамдарды ежелден қызықтырып, танымын қалыптастырып келе жатқан жалпыға ортақ құбылыс болды.

Жалпы дін туралы, оның ішінде ислам дін туралы түсінігіміз жеткілікті деп айта аламыз ба? Өкінішке орай, қоғамдағы кейінгі кезеңде көрініс тапқан келеңсіз оқиғалар керісінше жауап беруге мәжбүрлейді. Кейбір зерттеушілердің пікірінше қазақтардың діншілдігі «үстірт», «таяз», әсіресе жастар ислам дінінің негізгі қағидаларын білмейді. Шындығында, мешітке барып намазға жығылып немесе үйінде бес уақыт намаз оқып, ораза ұстайтындардың көпшілігі өзінің ислам дінімен байланысын ұлттық дәстүрдің құбылысы ретінде қарайтындығы шындық. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі – дінге сенем деушілердің көпшілігінің діни білімнің негізгі ұстанымдары, қағидаларын, тарихын жете білмейтіндігінде.

Кейінгі кезде, дәлірек айтсақ ХХ ғасырдың соңында, әсіресе XXI ғасырдың басында исламда өзінің саяси ұшқырлығымен танымал – ваххабизм ағымы кең тарай бастады. Осы ағымды ұстанушылар өздерінің «салафиттер» яғни «бір құдайға» табынушылар деп біледі. Салафиттер (араб: «ас-салаф» - тегі, арғы тегі) құдайға қайта оралуға, бастапқы дінді қайта жаңғыртуға шақырады. Ваххабистер араб дүниесіне XVIII ғасырда Шеих Мұхамет Абдул Ваххаб мазхабты (мазхаб – шариғат құқығының мектебі) мойындамауға тек Құран мен хадистердің ұстануға шақырған. Пайғамбардың кезінде мазхабтар болмаған. Олар басқа дінді ұстанушылармен күресуге, адамдарды осы ағым жолына түсіну үшін барлық амал-құралдарды пайдалануға шақырады. Ол қандай амал-құралдар. Олар экстремизм, терроризм, өлтіру, құрту, жаншу. Салафиттер көптеген елдерде кең тараған ағым. Қазақстанда бой көтерген теріс пиғылды осы ағымның идеяларын ұстанушылар кілең жастар екені ешкімге жасырын емес. Ваххабизм діни мәселерге келгенде ұлттық менталитетпен санаспайды, әулилерге сиынуға, олардың жатқан жеріне зинарат етуге қарсы. Осыдан болар осы ағымның көптеген елдері жоқ, діни ағым ретінде қабылдамайды. Сонымен бірге, ваххабизм тән теріс қасиеттерді, арандатушылар барлық мұсылман дініне таңғаннан кейін батыс елдерінде «ислам фундаментализмі» деген ұғым қалыптасты. Фундаментализм – алғашқы негізді ұстану, соған қайта оралу. Жүздеген жылдар бойы қалыптасқан дәстүрлі исламның аясында жергілікті дәстүрмен исламның ережелері келесімен тапқан. Ваххабистер дәстүрлі исламға оралудың жолын экстремистік іс-әрекетпен тығыз байланыстырады. Ислам дүниесінде осы идеяны қолдамағандарды олар (мунафиттер) екі жүзділер деп атайды. Мұсылман елдерінің көпшілігінде осы мәселе әлі шешімін тапқан жоқ. Қазақстанның батыс аймақтарындағы діни-саяси жағдайдың ұшықтанып кетуінің себебі діни ұйымдардың іс-әрекетіне бақылаудың әлсіздігі, радикалды діни идеяларды қорғаушылардың елімізге көптеп ағылуы және тұрғындардың мәдени және діни білімінің деңгейінің төмендігі, діни сауатсыздығы Ислам дінінің қағидалары жеткілікті дамымаған ортада тәрбиеленген жастар исламды радикалды ағымдарға тән өте жұпыны, қарапайым түрде игереді.

(Кенжетаев Д., Асқаров Н., Сайлыбаев Ә., Тұяқбаев Ө. Дінтану, А:, 2010 – 233б.)

ЖАЗЫЛЫМ