Фридрих Ницше (1844-1900) ежелгi мәдениеттегi бiлiмдерге сүйене отырып‚ өзiнiң «Музыка рухынан туындаған трагедия» еңбегiнде грек құдайлары Дионис пен Аполлон есiмдерiне байланыстырып мәдениеттiң дионисийлiк» және «аполлондық» типтерi туралы идеяны дамытты. Дионис өмiрдiң вакхилiк (ежелг i грек және рим аңыздарында: өс i мд i ктер және сауық-сайранқұдайы‚ жүз i м шаруашылығы мен шарап ашытушылардың қамқоршысы) апатын‚ дәстүрлер мен тоқырауға қарсы бүлiктi бiлдiредi. Аполлон – ақылдылық‚ сабырлылық‚ тыныштық пен үйлесiмдiлiкке талпыну.
Ницше еуропалық мәдениет пен өнер идеалын осы бастапқы тартыстың тепе-теңдiгiнен көрдi‚ ал өзi дионисийлiк жақты қолдап‚ үгiттеумен болған. Қайшылыққа толы iзгiлiк (әс i ресе д i ндег i) пен бегiлi бiр шарттылықтың құрсауынан бос дионисийлiк бастау ғана, күрес пен сынақтарда‚ ең жоғарғы тұлғаның типi - «құдiреттi адамды» жасауға қабiлеттi.
Ол, мәдниет өзiмен табиғатқа жат нәрсенi қамти жүрiп‚ өмiрдiң қарсы жағын құрайды деп қорытындылайды. Мысалы‚ дiн‚ iзгiлiк‚ байырғы философия өмiрдi мойындамайды және осыдан келiп «еуропалық нигилизм» пайда болды. Мәдениет «құдiреттiлiкке»‚ «билiктi қалау» түрлерiнде көрiнетiн табиғи инстинктiнi басады. Ол‚ адамдарды бiр-бiрiмен ұқсастыруға бағытталған‚ сонысымен бiрдейлiгi жоқ тек қана табиғи басқыштылықта (градацияда) болатын өмiрмен қарама-қайшы келедi. Сондықтан мәдениет құндылықтарын қайта қарау қажет. Ницше мәдениеттi жоққа шығармай‚ оған жаңа мән беруге тырысады. Ол‚ мән‚ өмiрге өте лайықты‚ өте құндырақ‚ жаңа‚ болашақ адамның типi - «құдiреттi адамды» тәрбиелеу.
Өткен тарихтағы‚ құдiреттi адам бейнесiнiң үлгiсi философтың ойынша‚ тумысынан ақсүйек‚ көркемдiк талғам тән‚ табиғи «өмiр-сүйгiш»‚ өмiрдiң барлық көрнiстерiн шынайы ұнататын шағын каста мырзалары болды. Ал‚ нағыз мәнiнде құдiреттi адам - бүкiл адамзат талпынатын идеал. Ницшеде Құдайдың орнын «құдiреттi адам» толықтырады. «Құдай өлдi‚ бiз оны өлтiрдiк» - деп‚ Заратуштр арқылы хабарлайды және оның орнына «құдiреттi адамдар» келу керек дейдi.
Ницше ұжым мен рухани бишаралықты туындататын iзгiлiкке қарсы. Рационалдық және парасаттылық құрылыс Ницшенiң айтуынша,өзiнiң биiгi мен құдiреттiлiгiн және өзiне басқа ерiктi бағындыруға бағытталған белгiлi бiр ерiктiң болашағы. Сайып келгенде‚ категориялардың, пiкiрлердiң, таным көрнiстерiнiң мақсаты - өмiрдiң белгiлi бiр түрiн сақтау және қалпына келтiру. Бiрақ мәдениет тiлi өзiне тән сақтау қызметiн орындай отырып, табиғаттың немесе өмiрдiң түп нұсқасын бұрмалайды. Бұл бұрмалау екi кезеңдi қамтиды: бiрiншi, алғашқы қобалжуға тiкелей байланысты бейнелер, аңыздар, метафоралар; екiншi, хаостан пайда болған интуитивтiк «түсiнiктерден», адам олардың өз жүйесiне көшедi және өмiрмен байланыс үзiледi, өйткенi оларды түсiнiктер бүркемелейдi. Өмiрге деген құштарлық үшiн жасалған мұндай «бұрмалау» өмiрге қас өзiндiк күшке айналады. Мысалы, Ницшенiң айтуынша, христиан дiнi адам болмысының нақты қайнар көзiн ойдан шығарылған аспан мен Құдай құдiретiн жамылу арқылы жүргiзедi.
Осы тектес ауыстырулар жалған ғылыми ақиқатқа, зердеге, заңдылыққа және т.б. негiзделген ғылымдар арқылы жалғастырылды. Ницше мәдениеттiң басқа құрылымы – өнерге ерекше көңiл аударды. Өнер пайданың көзiнен алшақ және адамдардың қарапайым талғаулары арқылы өмiр сүредi. Ницшенiң бұл философиялық ой желiсi «жүйеге» айналмаса да, оның өмiрiнiң ақырына дейiнгi барлық кезеңдердi қамтыды.
2. О. Шпенглердің мәдениет туралы теориялары. Освальд Шпенглер (1880-1936) мәдениет философиясының мәселелерiн негiзiнен шештi‚ әйтсе де мәдениеттiң дағдарысқа ұшырап жойылып кетуi, шек келтiрмейтiн обьективтi заңды құбылыс деп есептейдi. «Өмiрдiң» өзi бiр мәдениеттiң дүниеге келiп‚ екiншiсi жойылып жататын нәрсе. Олардың әрқайсысының өзiндiк iшкi құрылымы берiк қалыптасқан‚ тұйықталған‚ абсолюттi түрде қайталанбайтын денелерге ұқсайды.
Мәдениеттiң тарихи тағдыры мен табиғаты туралы мәселелероның «Еуропаның құлдырауы» атты еңбегiнiң негiзгi желiсi. Шпенглер мұнда тарихи - мәдени процестi бiр ғана логикаға жүктейтiн гегельдiк логикадан бас тартады. Шпенглер үшiн бiртұтас әлемдiк мәдениет болуы мүмкiн емес. Әр мәдениеттiң өз тағдыры бар: «Адамзаттың ешқандай да жоспары, идеясы жоқ!». (Шпенглер О. Закат Европы. т. I. М., 1993. C. 15 I.)
Шпенглер ойының келесі негізі - ол, тарихтың (мәдениетте) мәні біртұтастық, деп есептеді. Бәз-баяғы тарихи уақыттың бір мезгілінде көптеген оқиғалар іске асып жатады, бірақ олардың барлығы бір-бірімен тығыз байланыста. Осыдан мәдениеттің ішкі құрылымына жету үшін оның сыртқы бейнесіне де (гештальт) көңіл аудару негізгі мақсаттың біріне айналады, әрине олар тарихшының назарынан ешқашан да тыс қалмау керек.
Шпенглердің конструктивтік үшінші идеясы әрбір тарихи заманның (яғни әрбір мәдениетте) кеңістік, уақыт, адам болмысының ақырғы мақсаттары және т. б. туралы өзіндік ұғымдары болады. Мысалы, егер эллинизм заманында ертедегі гректер өткен уақытты (Цезарь өзін Шолпанның тегінен екендігін ешқандай да сандырақ деп есептемегені сияқты) мифтік тұрғыда түсінгені сияқты, христиандық мәдениеттің адамы үшін әлем тарихы екіге - Христос туғанға дейінгі және кейінгі болып бөлінеді.
Ендігі конструктивтік төртінші идеясы Шпенглердің мәдениеттану теориясының базалық негізі болып саналады. Ол Шпенглердің «Первовопросы» деген соңғы еңбегінде ашылған, онда, барлық ақырғы мен басталу жасырылған органикалық өмір, философиялық рефлексияның пәні болуы тиісті деген тұжырым жасайды.
Органикалық өмір бүтіндей құпиялыққа толы күй-жағдайының мүмкіндігінен өзін ашатын бастапқы феномен. Өмір идеясы жаппай ұқсас ішкі түрмен кішкене инфузориядан бастап ұлы мәдениеттерге дейін: ұрықтану, тууы, өсу, қартаю, опат болу берілген. Өзінің мәдениеттану теориясын жасауда Шпенглердің сүйенген негіздік базалық постулаттары осындай. Сонымен Шпенглер әрбір мәдениеттің өзі өзіне меншікті этикалық шегін, көлемін қойды. Жалпы адамзаттық этика болмайды. Әрбір мәдениеттің мәні - дін, демек әрбір өркениеттің мәні – діниліктен тысқары екендігіне сенімді.
3. А.Д.Тойнбидің мәдениет туралы теориялары. Тойнбидің ғылыми талдауының негіздік ұғымы өркениет категориясы. Нақ соған арқа сүйей отырып өзінің айбынды «ғимаратының» құрылымын жасады. Тойнби өркениеті оған дейінгілерге қарағанда биологиялық заңдармен дамитын дене тұрғыда емес, ол өзінің қозғалысында қоғамның жалпы даму заңдылықтарына бағынатын әлеуметтік бүтіндік.
Тойнби өркениеттердің әрекеттілік мәселесін терең және байсалды түрде зерттейді. Оның ойынша, өркениеттер жүйелерінің арасында еш-уақытта үйлесімдік болған емес. Адамзат тегінің тарихында, жалпы өркениеттердің күрес тарихында, кімнің техникалық дамуы жоғары дәрежеде дамыған болса сол әрдайым жеңіске жетіп отырған. Әсіресе оны бүгінгі Батыс жәнеШығыс әлмдерінің қарама-қайшы әрекеттестігінен көрінеді, егер адамзат ірі мемлекеттер аралық дүниежүзілік көлемде әскери қағысулардың өзінен құтыла қойғанның өзінде олардың өркениеттілік қайшылықтары жойылмайтындығына Тойнби сенімді. Үшінші мың жылдық дүниежүзілік өркениеттер жүйесін құру жолындағы жедел үрдісі ғана алдын ала сақтай алатын, өркениеттер арасындағы жаһандылық қақтығыстардың уақыты болады, деп есептейді.
Әдебиеттер:
1. Ғабитов Т.Х. Мәдениеттану. Оқулық. Қаржы-қаражат баспасы. Алматы-2002)
2. Төкенов Ө.С. Мәдениеттану. Оқулық. Алматы. 2004.
3. Философиялық энциклопедия. Алматы. 2004.
Қосымша әдебиеттер:
1. Философия және мәдениеттану. Оқу құралы. Алматы: Жеті жарғы, 1998.
2. А.И.Шендрик. Теория культуры. М., 2002.
3. Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии: Эпохи и цивилизации. -М., 1993.
Лекция №12. Тақырыбы: Қазақ мәдениетінің теориясы мен тарихы
1. Қазақ мәдениетінің рухани мәдениетінің қалыптасуы.
2. Қазақ халқының рухани мәдениетінің ерекшеліктері.
1. Қазақ халқының рухани мәдениетінің мәдениеттің қалыптасуы. Өткен тақырыптарда айтып өткендей мәдениеттану ғылымының пәні мәдениет, алайда ол белгілі бір нақты объекті емес, ол нақты құбылыстардан тысқары, рухани мәдениеттің сыңарлас жақтарының (мифтік, діни, философиялық, ғылыми, өнер т.б.) сұрыпталған ақпараттарынан туындайтын ерекше жүйеленген білім. Ал, мәдениетті анықтау әрқашан да концептуалды, өйткені оның өзі нақты адам әлемінің бағытына меңзейді; оның ең маңызды өзегі болып адам, ізгілік, әсемдік, сенім, ақиқат сияқты ұғымдар саналады; ол, адамдардың әлеуметтік өміріне байланысты адамның мәнін, болмыс жүйесіндегі орнын ұғу сияқты бақилық сұрақтардың жорамалдарын ұстанады. Сол арқылы рухани мәдениеттің негiзгi мұраты болып адамның өзiн және қоғамды гуманизациялау саналады. Мәдениеттанудағы «Әлем» адам арқылы айқындаған болмыс ретiнде қарастырылады және дәл осындай ғана болмыс мәдениет деп аталынады.
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан қазақтар ғасырлар бойында жазба әдебиеті болмаса да, өз тарихында дүниенің, болмыстың, өмірдің, адамның күй-жайын жете түсінген және өзіне тән рухани мұра жасай білген. Олардың алғашқы рухани мұралары халықтық болып келеді. Халық өз шығармаларында адамның көңіл-күйін, қуанышы мен ренішін, қайры-қасіретін, сүйініші мен күйінішін, достығы мен махаббатын, сенімі мен үмітін, мұраты мен мақсатын бейнеледі. Қазіргі тілмен айтқанда, осы тектес экзистенциалдық мәселелер халықтың дінін, әдет-ғұрпын, сана-сезімін айқындауда жалпы рухани мәдениеттің негізгі өзегі болды.
Қазақ халқының руханилығы аңыз әңгімелер, жыр дастандары, поэзиясы арқылы ауыз екі таралып күні бүгінгі жаңа заманға дейін жетті. Өзінің бастауын сонау б. з. дейінгі VII ғасырдан бастап б. з. ІІ ғасырына дейін өмір сүрген сақтар әулетінен бастау алғаны тарихта айқындалды. Оның негізін қалаған Алып Ер Тұнға (Афрасияб) болды. Олар Грек, Рим, Ахамендік Иран жазбаларында «скифтер» деген атпен белгілі болған. Сол кездері сақтардың өте жауынгер халық ретінде аты шықты.
Өз мәдениетін жасамаған халық жоқ. Сол сияқты көшпенділердің де өзіндік мәдениеті болған. Жазуы қазіргі ғылыми тілде айтылып жүрген рун жазуы немесе түркі жазуы деп есептеледі. Олардан бүгінгі күнге дейін жетіп жалпы адамзаттық мәдениеттің нұсқасы аталған «хайуанаттар стиліндегі» (скифский зверинный стиль) мұралар жеткілікті. Солардың бірі 1969-1970 жылдарда Алматы қаласына таяу жердегі Есік қорғанынан табылған «Алтын адам» деген атпен белгілі болған 17-18 жастағы сақ жауынгерінің мәйіті. Мазмұны анықталып әзірге оқыла қоймаған. «Есік жазуы» деп аталып кеткен бұл жазулар Қазақстан тұрғындарының бұдан екі мың жеті жүз жылдар бұрын жазу таңбаларын жасап, оларды пайдалана білгенін айғақтайды.
Миф басқа да халықтардағыдай қазақ халқында да өте ерте заманымызда пайда болып рухани мәдениетіміздің бастауы болды. Мифтік аңыздар ежелгі жабайылық дәуірден бастап пайда болғандықтан, бұл дәуірді басынан өткермеген халық болған жоқ. Оларды кейбіреулер мифтік шығармашылық тұрғыда қараса, енді бірі ата бабаларынан қалған мұ-ра ретінде құрметтейді.
Халқымыздың ежелгі тәжірибелеріндегі жағдайлардың аңызға айналуына негізгі және алғашқы себеп болып жансыз заттарға жанды мақұлықтардың қасиеттерін таңу, бүкіл табиғатты жандандыру болып саналады. Көшпенділер үшін аспандағы жұлдыздар, күн, тау мен өзендер, өсімдіктер және т.б. - жанды, олар да адам не жануарлар сияқты өздеріне тән қызметін орындайды. Осылайша адамдар өзін қоршаған ортаны өзіне ыңғайластырып бейнелеу арқылы өзіне жаңа болмыс - мәденитті туындатады. Бұл олардың алғашқы табиғат философиясы, әрине дөрекі, шындыққа жанасымсыз бірақ шындап оймен толықтырылған және анық түсінуге болады.
Қазақ халқының рухани мәдениетінің қалыптасуына мифологиялық (аңыз) ертегілері; хайуанаттар (жан-жануарлар) жайындағы ертегілер; реалистік (тұрмыс-салт) ертегілерінің де әсері өте үлкен роль атқарды. Бұл ертегілер өте ерте замандарда, адамның табиғат сырын әлі толық түсініп болмаған кезінде туған. Ол дәуірдегі адамдардың нанымдары, ойлау дәрежесі өте қарапайым болған. Күн, ай, от пен судың жойқын қүштерінің сырын түсінбеген алғашқы қауым адамдары табиғатқа сиынып, табынған: бірінен қорықса, бірін қастерлеген. Табиғат құбылыстарын адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар деп түсінген.
Қазақтың қайсыбір эпос жырларын алмаңыз, олардың өзіндік құндылықтары жоғары, мазмұнды, онда халықтың табиғи болмысы емен-жарқын ашылады, тұрмыстық, фольклор жанрларының, әсіресе, эпос жырларының бар мазмұны халықтың тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты. Бұларды тек бұрынғы заманның мифі, аңыз-ертегісі деп қарамай, тым ерте заманнан халық санасында туған рухани қазына деп қарағанымыз жөн.
Әлем – адам үшін о бастан ыңғайлылығымен айқындалған. Ол қатынас табиғатпен байланыс жасау тәсілі ретінде адамға басымдылық көрсетпей, өзінің шексіздік түрі арқылы жайсыздық сезімін қозғамай, қайта тіршілік күштерін көбейтеді және оның көтеріңкі рухтану сезімдерін күшейтеді. Әлемнің шексіздігін, үйлесімділігі мен сұлулығын қабылдау ақын-жыраулардың шығармаларынан көруге болады. Қазтуған жыршы бейне бір табиғаттың осындай қасиеттерінің жаратылуын көріп тұрғандай жырлайды:
Жабағылы жас тайлақ
Жардай атан болған жер,
Жатып қалған бір тоқты,
Жайылып мың қой болған жер.
...Боз сазаны тоқтыдай,
Балығы тайдай шулаған,
Шырмауығы шөккен түйе таптырмас.
Балығы көлге жылқы жаптырмас.
Сонымен қорытындылай келе қазақ халқының рухани мәдениетінің қалыптасуы, сол ежелгі заманнан бергі қазақ жерінде өмір сүріп, қазақ халқын құраған ұлыстар мен тайпалардың рухани мәдениетінен туындайды деп тұжырымдауға болады. Бұл уақыттары қазақ халқының қалыптасуына байланысты қазақ халқының рухани мәдениетінің сипатты белгілері де орнықты. Бұл қалыптасқан мәдениет қазақ халқының өз ата-бабаларының мәдени қазыналарын қамтыған мәдениет болды. Қазақ халқының мифтік аңыздары, аспан әлемі жөніндегі түсініктері, байырғы қазақ күнтізбесі, бай әдеби мұралар көркемөнердің сан алуан түрлері, шежірелік шығармалар, халық емшілігі және материалдық мәдениет мұраларын жасаушылар да және оны ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы да халықтың өзі болды.
Әдебиеттер:
1. Ғабитов Т.Х. Мәдениеттану. Оқулық. Қаржы-қаражат баспасы. Алматы-2002)
2. Төкенов Ө.С. Мәдениеттану. Оқулық. Алматы. 2004.
4. Философиялық энциклопедия. Алматы. 2004.
Қосымша әдебиеттер:
1. Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. -Алматы, 1996.
2. Философия және мәдениеттану. Оқу құралы. Алматы: Жетіжарғы, 1998.
3. А.И.Шендрик. Теория культуры. М., 2002.
4. Абай Құнанбаев. Сочинения.-Алматы, 1995.
5.Алъ-Фараби. Философские трактаты. -Алматы, 1970.
6. Баласағұн Ж. Құтты білік, Алматы, 1986.
7. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. Алматы, 1988.
8. Қоңыратбаев Ә. Көне мәдениет жазбалары. Алматы, 1991.
9. Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии: Эпохи и цивилизации. -М., 1993.
10.. Гуревич В.В. Памятники средневековой культуры. М., 1982.
11.Нурланова К.Ш. Человеки мир. Казахская национальная идея. -Алматы, 1994.
